جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خطا به عنوان منشأ شک‌گرایی از دیرباز مورد توجه معرفت‌شناسان بوده است. فیلسوفان مسلمان مانند ابن‌سینا اگرچه به طور مستقل این بحث را مطرح نکرده‌اند، ولی در ضمن مباحث فلسفی خود در موارد مختلف به این مسأله پرداخته‌اند؛ در مقاله‌ی حاضر کوشش شده است تا چگونگی خطای شناختاری عقل و شیوه مصون ماندن ذهن از خطا از منظر ابن‌سینا مورد بررسی قرار گیرد. ابن‌سینا با تأکید بر اینکه خطا در عقل ساختارمند(sistematik) و فراگیر نیست، بر اعتبار این قوه ادراکی بشری اصرار می‌ورزد. وی با دفاع از اولین اولیات یعنی قاعده امتناع اجتماع و ارتفاع نقیضین و مطابق با واقع دانستن این اصل، پایه یقینی برای دانش بشری ترسیم می‌کند و اعتبار دیگر معارف را بر پایه این ادراکِ واقع‌نما تبیین می‌کند. او خطای در عقل را به خاطر وجود موانع درونی و بیرونی بر سر راه عقل و برطرف کردن این موانع را شیوه مصون ماندن ذهن از خطا می‌داند.

در این کتاب، منظور از نقد ملاصدرا، یکی نقد ملاصدرا بر دیگران و دیگری نقد دیگران بر ملاصدرا است. در بخش نقد دیگران بر ملاصدرا، نقدهایی که به وسیله فلاسفه و اندیشمندان گذشته یا معاصر، نواندیش یا سنتی و معتقدان به حکمت متعالیه و یا مخالفان آن مطرح و نوشته شده، مورد نظر قرار گرفته است. این کتاب می تواند سرآغاز دریافت و برداشت روشنگرانه از فلسفه ملاصدرا باشد. عناوین بعضی از مطالب عبارتند از: ملاصدرا و حکمت متعالیه، نکته گیری های ملاصدرا بر بوعلی، انتقادات ملاصدرا بر شیخ اشراق، انتقاد ملاصدرا در عصر او و ... می باشد.

ابن‌سینا موضوع نفس و مباحث آن را سرلوحة پیگیری‌های فلسفی خود قرار داده و تبیین‌های فلسفی او در ‌این مباحث به شیوه‌ای است که متفکران پس از او نتوانند بدون توجه به نظریات وی مسائل و مباحث نفس را بررسی کنند. یکی از موضوع‌های که در‌ این میدان به تفصیل به آن پرداخته قوای باطنی نفس است. یکی از قوای باطنی قوة واهمه است که وی از پیشتازان طرح‌ این قوه در میان قواست. وی درکتاب‌هایش مانند شفا و اشارات به آن پرداخته و کارکرد آن برای نفس و جایگاه آن‌ را مشخص کرده است. نگارنده در این مقاله به جستاری در نظریات وی پرداخته وکارایی و ویژگی‌های آن را بررسی کرده و به نتایجی در دیدگاه وی در احکام‌ این قوه و قوای نازل آن رسیده و احکام واهمه در انسان و حیوان و مرز جدایی و تمایز فراورده‌های آن‌را در حیوانات و انسان تحلیل نموده است و داوری منطقی ابن‌سینا در محصولات‌ این قوه، دروغ و باطل بودن بسیاری از احکام آن را در انسان مورد توجه قرارداده و ملاک داوری‌های مختلف احکام‌ این قوه را در سخنان ابن‌سینا آشکار کرده است.

فلاسفة مسلمان اگرچه بصورت خاص به مباحث معرفت‌شناسی نپرداخته‌اند اما در باب کلیات علم و معرفت، بتفصیل سخن گفته‌اند. شیخ‌الرئیس، در آثار متعدد خود، بمناسبتهای مختلف، تعابیر متفاوتی دربارة چیستی علم بیان كرده و گاهی علم را صرفاً کیف، گاهی کیف دارای اضافه و گاه صرفاً اضافه دانسته است. همچنین تعبیر علم به تجرد از ماده نیز در آثار او بچشم میخورد. این تعدد عبارات، برای افرادی همچون فخررازی، دستاويزي شده تا اندیشة شیخ را مورد نقد و جرح قرار دهند. فخررازی در مواضع متعدد از آثارش تأکید میکند كه ديدگاه ابن‌سینا در باب علم متشتت بوده و نتوانسته به دیدگاهي واحد دربارة حقیقت علم دست‌ يابد. پژوهش حاضر که به روش تحلیلی ـ توصیفی و با رویکرد نقادانه نوشته شده، میکوشد پس از نقل ادعای فخررازی، صحت آن را ارزیابی نماید، سپس بسراغ آثار او رفته تا تعاریف علم نزد وی را بررسی نمايد. نتیجة بدست‌آمده از بررسیها نشان میدهد كه اگرچه برخی مشکلات مبنایی در دیدگاه شیخ‌الرئیس وجود دارد، اما سخنان ابن‌سینا بر اساس مبانی او، مستحکم و قابل تحویل به دیدگاهی واحد است‎ این درحالیست که رازی خود در مسئلة مذکور دچار دوگانه‌گویی شده است.

ابن‌سینا در پاره‌ای از آثار خود، و از همه معروف‌تر در فن ششم از طبیعیات شفا که در باب نفس است، استدلالی موسوم به انسان معلق عرضه کرده است. این استدلال که برخی آن را از ابداعات ابن‌سینا دانسته‌اند و از قرار معلوم بسیار مورد علاقه و توجه او نیز بوده، در جهان لاتین‌زبان بسیار نفوذ و شیوع پیدا کرده و در سده‌های میانه بحث‌های فراوانی برانگیخته است. در سال‌های اخیر نیز محققان و فیلسوفان متعددی به بررسی ابعاد این برهان (آزمایش فکری) پرداخته‌اند. هدف اصلی این برهان نشان دادن تجرد نفس به‌واسطه فرض موقعیتی است که در آن انسانی در فضا معلق است و هیچ ورودی حسی‌ای از اندام‌های خود دریافت نمی‌کند. از نظر ابن‌سینا، صرفا با درون‌نگری و با توسل به مفهوم آگاهی نفس از خود، تجرد نفس نشان داده می‌شود. در این درس گفتار، پس از معرفی صورت برهان ابن‌سینا، به دو قرائت معاصر از آن اشاره می شود. در قرائت اول، دالّ اصلی در این برهان «نفس» است و ابن‌سینا می‌کوشد تجرد نفس را از راه توانایی آن در کسب آگاهی به خود نشان دهد. در قرائت دوم، دالّ اصلی در این برهان «ذات» است و ابن‌سینا می‌کوشد تجرد نفس را از راه توانایی آن در شناخت ذات خود نشان دهد. استدلال خواهیم کرد که قرائت اول به دور دچار است و قرائت دوم نگاه غیرتاریخی و مطلق‌انگار ابن‌سینا را به انسان و قوای شناختی او نشان می‌دهد که در پرتو رویکردهای تاریخ‌نگر و فرهنگ‌محور معاصر چندان قابل‌دفاع نمی‌نماید.

در این مقاله به مبحث معرفت شناسی در فلسفه مشاء با نظر به مبانی و اصول پدیدارشناسانه هوسرل پرداخته شده است .دومساله محوری در اندیشه هوسرل وجود دارد یکی مساله تعالی و دیگری انطباق است. مساله ای که برای فیلسوفان مسلمان از جمله ابن سینا از دیر باز مطرح بوده است، اتکاء به شهود حسی، علم حضوری و نظریه تجرید برای حل این دو معضل بوده است. تحلیل ادراکات حسی و فعالیت ذهنی به منظور دریافت پدیدار با واسطه گری معنا ، به عنوان متعلَّق شناخت با رویکردی التفاتی در نسبت اتحادی میان عاقل و معقول و متناظر با نوئما و نوئسیس ، معرفت شناسی ابن سینا را در ساحت پدیدارشناسی ای قرار می دهد که مولفه های آن را به عنوان مکتبی نو علاوه بر تائید بسیاری از امور ، در مواردی نیز دارای نقش بنیانی معرفی می کند و مقصود هوسرل به عنوان پایه گذار این مکتب ( و یا روش ) در دریافت پدیدار صِرف با صَرف نظر از وجود خارجی ،در علم حضوری مورد نظر ابن سینا برآورده می کند. هدف این پژوهش یافتن ظرفیتهای پدیدار شناختی فلسفه ابن سینا و بنیاد های برخی از جریان های فلسفه مدرن از جمله پدیدار شناسی هوسرل در اندیشه اوست. این مقاله با اتکاء به روش تحلیلی توصیفی به بیان و نقد اندیشه های هوسرل و ابن سینا پرداخته است.

برای مشاهده فیلم سخنرانی به آدرس داده شده در آپارات مراجعه کنید.

هدف مقاله‌ی حاضر بررسی و پاسخ بدین پرسش اساسی است: با توجه به این‌که نظریه‌ی فیض در تفکّر ابن‌سینا، به‌معنای فیضان و سرریزشدنِ «ضروری» موجودات از حق تعالی است، این نظریه، چگونه با اراده‌ی الهی سازگار می‌شود؟ به سخن متفاوت، چگونه می‌توان میان «ضرورت» و «اراده» بر بستر نظریه‌ فیض جمع کرد، حال آن‌که در ظاهر این دو مقوله همدیگر را نفی می‌کنند؟ براساس مبانی متافیزیکی، الاهیاتی ابن‌سینا، نویسنده بدین نتایج دست یافته است: اولاً نظریه‌ی فیض در تفکّر ابن‌سینا براساس مبانی و اصولِ متافیزیکی و الاهیاتی معیّنی استوار شده است که از یک حیث این مبانی و اصول با صدر و ذیل فلسفه‌ی ابن‌سینا هم‌پوشانی دارند. ثانیاً به جهت مذکور، نظریه‌ی فیض تنها براساس همان مبانی و اصول قابل درک است. ثالثاً با توجّه به نگاه ابن‌‌سینا به مبادی موجودات، ساختار جهان، ذات و صفات باری تعالی به‌خصوص علمِ عِنایی و اراده‌ی او، ضرورتِ فیض نه تنها منافی با اراده‌ی الاهی نیست؛ بلکه برخاسته از ذات، علم و اراده‌ی وجوبیِ اوست. یعنی جهانْ لازمه‌ی ضروریِ ذاتِ واجب براساس اراده‌ی ضروریِ اوست؛ لذا هیچ ممکنی سوای حق تعالی نمی‌تواند ضرورتی را بر او تحمیل نماید. دشواریِ فهمِ نظریه‌ی فیض ابن‌سینا و اعتراضات، نخست از عدم توجّه و اعتنا به مبانی او، دوم از قیاس و هم‌سان‌پنداریِ ذات الاهی با عرصه‌ی انسانی برمی‌خیزد. نظریه‌ی فیضِ ابن‌سینا یک تحوّلِ منطقی و اساسی در توضیح ظهور کثرت از مبدأ واحد نسبت به اسلاف او به‌شمار می‌آید.

از مباحث مهم در اخلاق کیفیت حصول ملکات اخلاقی است. اما متاسفانه از جمله خلاهای مهم در حوزه دانش اخلاق عدم تبیین نظریات اخلاقی بر اساس مبانی نفس شناسی فلسفی است.ابن سینا تاحدودی از این امر مستثنی است. وی همانند سایر اندیشمندان ملکات اخلاقی را اکتسابی می‌داند و برای آن دلیل عقلی و نقلی اقامه نموده است. ابن‌سینا بر مبنای اصول خویش در نفس‌شناسی مانند؛ جوهریت نفس، تجرد ذاتی نفس، روحانیه الحدوث و البقا بودن نفس و حرکت استکمالی نفس به تبیین کیفیت پیدایش و زوال ملکات اخلاقی پرداخته است. وی نفس را جوهرِ مجردِ ذاتی می‌داند که در تعامل با بدن بوده و با استفاده از قوای مختلف، افعالی را از خود بروز می‌دهد که آن رفتار، حالاتی در نفس ظاهر می‌کنند و به علت تکرار آن اعمال و در اثر حرکت، آن حالات در نفس به ملکات راسخی تبدیل می‌گردند که استکمال عرضی نفس را در پی-دارند. اما مبانی انسان‌شناسی ابن‌سینا با ناسازگاری‌هایی همچون: ناسازگاری تجرد نفس با خالی بودن نفس از کمالات، ناسازگاری تجرد نفس با رویکرد اکتسابی بودن بر اساس مفهوم حرکت، ناسازگاری هدف اخلاق با حرکت در اعراض و عدم تغییر در ذات نفس و نیز عدم سنخیت نفس مجرد با بدن مادی مواجه می‌باشد. براین اساس رویکرد اکتسابی بودن ملکات به دلیل ناسازگاری با برخی از مبانی نفس شناسی ابن سینا مورد پذیرش نیست. در این پژوهش تلاش شده است تا ضمن بررسی و نقد رویکرد اکتسابی ملکات اخلاقی رویکردی جایگزین با عنوان نظریه انکشاف در ملکات اخلاقی مطرح شود.