جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیدگاه مشهور میان عالمان اسلامی این است که عموم پیامبران الهی از مردان بوده‏اند و خداوند هیچ زنی را به پیامبری برنگزیده است. مستند این دیدگاه آیات قرآن و روایات اسلامی است. برخی با استناد به بعضی آیات و روایات برای تعدادی از زنان مقام نبوت قایل شده‎اند، ولی آنچه از آن ادله به دست می‎آید، نبوت انبائی است نه نبوت تشریعی که مقصود در باب نبوت به عنوان مسأله‏ای کلامی و اعتقادی است. بر دیدگاه مشهور، شبهه ناسازگاری با عدالت خداوند مطرح شده و با استناد به آن اساسا خاستگاه الهی داشتنن نبوت انکار شده است. در این نوشتار با بهره‏گیری از روش گزارش و تحلیل (نقل و عقل)، ادله دیدگاه مشهور بیان گردیده و با تبیین فلسفه اختصاص نبوت به مردان، به شبهه مزبور پاسخ داده شده است.

الحاد جدید که در دهه‌های اخیر از سوی ملحدان در جهان غرب مطرح گردیده است را می‌توان متکی بر دو عنصر علم‌گرایی و طبیعت‌گرایی تلقی نمود. ریچارد داوکینز، زیست شناس فرگشتی و از سردمداران جریان الحاد نو با تاکید بر دو عنصر پیش‌گفته و با استفاده از نظریه تکامل یا فرگشت به نقد دین و دین‌گرایی پرداخته است. از سویی دیگر استاد مطهری ره از جمله متفکران اسلامی بوده که به مقوله رابطه علم و دین پرداخته و ضمن بیان سازواری رابطه میان علم و دین، از منتقدان جدی رویکرد الحادی نسبت به نظریه تکامل می‌باشد. مواجهه استاد مطهری با الحاد، اگرچه در بدو امر مواجهه با الحاد قدیم را متبادر می‌نماید؛ لکن ردپایی از الحاد جدید در این مواجهه وجود دارد که می‌توان ضمن اصطیاد، در نقد الحاد جدید بهره جست. در این نوشتار به لحاظ گردآوری از روش کتابخانه‌ای – اسنادی و به لحاظ مقام داوری از روش تحلیلی (عقلی) سود جسته‌ایم. یافته پژوهش نشان می‌دهد که انگاره‌های الحادی داوکینز از حیث اشکالات معرفت شناختی، الهیاتی و دین‌شناختی به شدت آسیب پذیر است.

کلام اشعری یکی از مذاهب کلامی پر طرفدار در میان اهل سنت است. بنیانگذار این مذهب کلامی، ابوالحسن اشعری است. کلام اشعری از حیث روش فکری، عقلی-نقلی است؛ ولی صبغه نقلی آن غالب است. متکلمان اشعری با بهره گیری از روش مزبور، مسائل اعتقادی را بررسی کرده‌اند. امامت یکی از مسائلی است که اشاعره در آثار کلامی خود مطرح کرده‌اند و از آنجا که به حسن و قبح عقلی معتقد نیستند، وجوب امامت را سمعی (نقلی) می‌دانند و چون آن را از مسائل فقهی و احکام فرعی اسلامی می‌دانند، نه از اصول اعتقادی، وجوبش را علی الناس می‌شمارند نه علی الله. مرد بودن، بلوغ، عدالت، حرّیت و عقل از صفات لازم برای امام از دیدگاه اشاعره است. از نظر آنان مدیریت جامعه اسلامی، برقراری امنیت و ایجاد آسایش، تأمین عدالت اجتماعى، پاسدارى از مرزهاى جامعه اسلامى، جهاد در راه خدا و تأمین ارزاق عمومى، وظایف امام است. نصّ، انتخاب اهل حل و عقد و قهر و غلبه راه‌های تعیین امام از نظر اشاعره است. دیدگاه آنان در زمینه امامت با نقدهای سایر متکلمان، به ویژه متکلمان امامیه مواجه شده است.

در اینکه مشروعیت حکومت و حاکمیت امام به انتصاب است یا انتخاب، اهل‌سنت طرف‌دار انتخاب امام از طرف امت هستند؛ اما در اینکه انتخاب‌کننده کیست، اختلاف دارند و در این زمینه دو نظریه پدید آمده است: ۱. نظریۀ‌ اکثریت با سه زیرشاخۀ انتخاب امام توسط اهل‌حل‌وعقد، انتخاب امام توسط امام قبل و تعیین امام توسط زور و استبداد؛ ۲. نظریۀ سنهوری (انتخاب امام توسط رأی عامۀ مردم). در این تحقیق تناسب مدعا و محتوای نظریۀ انتخاب را با هدف کشف و تبیین سازگاری یا ناسازگاری معنا و حقیقت انتخاب، با مدعای اهل‌سنت در نظریۀ انتخاب امام، بررسی کرده‌ایم. این پژوهش با روش کیفی و با استناد به آیات، روایات، حوادث و قضایای تاریخی صدر اسلام و دیدگاه‌های عالمان اهل‌سنت انجام شده و به این نتیجه رسیده است که «نظریۀ اکثریت» گرفتار تنازع درونی است و مدعا با محتوا سازگار نیست. نظریۀ سنهوری، هرچند گرفتار تنازع درونی نیست، با وقایع صدر اسلام و دیدگاه فقها و عالمان اهل‌سنت که پایه و اساس نظریۀ انتخاب را شکل می‌دهد، ناسازگار است. با این حال، می‌توان نظریۀ سنهوری را بر مبنای افتتاح باب اجتهاد و بر اساس منابع فقه اهل‌سنت، مستند و مستدل ساخت و از آن برای تبیین نظام سیاسی اسلام سنی بهره جست.

از نقاط مبهم تاریخ زرتشت می‌توان به تاریخ تدوین و یا بازنویسی اوستا اشاره کرد. در این باره احتمالات و نظریات فراوانی مطرح شده است؛ برخی اصل اوستا را سندی مکتوب و ارائه یافته توسط زرتشت دانسته که به دست اسکندر مقدونی نابود، و در دوره‌های بعدی بازنویسی شد. برخی دیگر این منبع را در اصل سندی شفاهی تلقی کرده و مدعی تدوین آن توسط ‌مؤبدان زرتشتی در دوره‌های متاخرند. در مورد تاریخ تدوین و یا بازنویسی این سند نیز احتمالاتی مطرح است؛ برخی آن را به دوران بلاش اشکانی و برخی دیگر آن را مربوط به دوران اردشیر ساسانی می‌دانند. این وضعیت آشفته در تاریخ تدوین اوستا و عدم قطعیت، و همچنین وجود برخی قرائن و شواهد تاریخی، موجب ورود فرضیه‌های دیگری در این باره شده است که نمی‌توان به آنها به دیده اغماض نظر کرد. یکی از این فرضیه‌ها، تدوین این سند در دوران پسا اسلامی به خصوص در دوران خلافت عباسی و مقارن با تقویت شعب و مکاتب دینی است. در این نوشته سعی شده با قرائن و شواهد مختلف به ویژه با بهره گیری از نشانه‌هایی از متون اسلامی به خصوص تراث امامیه، اثبات کنیم که زرتشتیان تا پیش از فتوحات اسلامی فاقد هر گونه سندی با صبغه الهی به عنوان کتاب اوستا بوده‌اند.

علی‌نقی طغایی یکی از عالمان برجسته شیعه است که علاوه بر اجتهاد فقهی، در علم کلام نیز صاحب‌نظر بوده است. وی در کنار منصب شیخ‌الاسلامی، آثار برجسته‌ای ‌از خود به جای گذاشته است که برخی از آن‌ها در مباحث کلامی است. روش وی در علم کلام صبغه نقلی دارد و مبتنی بر نقل و تبیین روایات است.

یکی از مهم ترین مبانی انسان شناختی جداانگاری معنویت از دین، اومانیسم است که انسان را به جای خدا نشانده و هیچ مرجعیت بیرونی‌ای همانند وحی و ادیان الهی را برنمی‌تابد. این مبنا که اومانیسم معنوی را نیز به دنبال دارد، ریشه در انگاره مونیسم داشته که در آن با عدم تمایز بین امور مادی و معنوی، معنویت امری کاملا زمینی و این جهانی تعریف می‌شود و با یگانه انگاری خدای متعالی با خدای درون، بین جهان مشهود و غیب و امر مقدس و نامقدس تفاوتی نیست و مواردی چون خودالوهیتی، تغییر نظام ارزش شناسی و نفی عالم غیب، از جمله پیامدهای امکانی آن به شمار می‌رود. این پژوهش با روشی توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر داده‌های کتابخانه‌ای، در صدد نقد این مبنا با تأکید بر احادیث نبوی است. سیر و سلوک معنوی و دست یابی به معنویت و کرامت اصیل و حقیقی در سخنان رسول مکرم اسلام، تنها در سایه شناخت و اقرار به فقر و وابستگی وجود انسان به خالق خود و ارتباط مستمر با او در قالب عبودیت و تقوامداری حاصل می‌شود. بر این اساس استقلال انسان از خداوند و روی گردانی از وحی الهی و ادیان آسمانی نتیجه‌ای جز فقدان هویت اصیل خویش و گرفتاری در وادی ازخودبیگانگی نخواهد داشت. به تبع، معنویت حقیقی و زندگی معنوی نیز با چنین انگاره‌ای شکل نخواهد گرفت.

امامت در معنای گسترده آن، یکی از امور ضروری زندگی اجتماعی انسان‌ها است، و مذاهب اسلامی بر ضرورت آن اجماع دارند، ولی در اوصاف و احکام آن میان آنان اختلافاتی وجود دارد. آگاهی از دیدگاه‎های فرق اسلامی و روشن ساختن نقاط اشتراک و تأکید بر آنها، گامی است در جهت تقریب مذاهب و اتحاد امت اسلامی در مواجهه با دشمنان تفرقه افکن. نوشته حاضر، با روش کتابخانه‏ای، حقیقت و احکام امامت از منظر دو فرقه اهل سنت؛ یعنی اهل حدیث و بکریه را مورد بررسی قرار داده است؛ احکامی مانند: تعریف امامت، صفات و شرائط امام، راه تعیین امام و وجوب اطاعت از امام. از مهم‌ترین اشکالات درباره دیدگاه اهل حدیث در مساله امامت، عدم توجه جامع به اوصاف بایسته‌ی امام و عدم جواز اطاعت از امام جائر است و از مناقشه‏های مهم بر دیدگاه بکریه، عدم وجود نصّ بر خلافتِ مصادیق مورد نظر آنان است.

تجدید و احیای مدرسه قم معاصر، در آغاز سده چهاردهم هجری شمسی و شرائط پیش آمده در دهه بیستم این قرن، رشد و شکوفایی تفکر دینی در ایران وعراق به‌ویژه درحوزه علمیه قم را به دنبال داشت. عزیمت علامه طباطبایی در سال 1325شمسی به قم و تمحض در تدریس و تألیف آثار کلامی، فلسفی و معرفتی، حمایت همه جانبه مرجعیت معظم آیت الله بروجردی و حضور فضلای جوان دغدغه‌مند، سه عامل تاثیر گذار در این امر بود؛ به گونه‌ای که مدرسه قم توانست در مباحث کلامی، در کنار فقه و حتی بیش از آن، علاوه بر جهان تشیع، در جهان اهل سنت و جهان غرب نیز حضور فعال و کارآمدی داشته باشد. نقش آفرینی در توسعه و رهبری نهضت، مبارزه و پیروزی انقلاب اسلامی، و تأمین پشتوانه‌های فکری نظام اسلامی، از مهم‌ترین خدمات و حسنات این مدرسه است. این نوشتار با کاوش دراقدامات و خدمات و حسنات صورت گرفته، نقش آنان را در تحول دانش کلام و رشد و ارتقای دین‌پژوهی در جامعه بررسی و تحلیل کرده است و از یادآوری برخی کاستی‌ها و آسیب‌ها نیز فروگذار نکرده است.