جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده:مبانی تفسیر همان زیر ساخت ها و اصول بنیادین است که هر مفسری تفسیر خود را بر پایه آنها بنا می نهد. تأثیر مبانی در تفسیر قرآن آن چنان است که هر نوع موضع گیری در خصوص آنها موجودیت تفسیر و یا روش و قواعد تفسیر را تحت تأثیر قرار می دهد، و در نهایت، رویکردها و مکتب های مختلف تفسیری رااز هم متمایز می نماید.امامان معصوم(ع) به عنوان مفسران حقیقی قرآن در بیان تفسیر قرآن، به مبانی خاصی تکیه کرده و به تفسیر قرآن کریم می پرداختند. با توجه به بروز و گسترش فرقه هاو نحله های مختلف فکری و عقیدتی از جمله باطنیه واشاعره و پیدایی قرائت های مختلف قرآن در عصرامام صادق؛ برضرورت بررسی، شناخت و معرفی مبانی تفسیری،آن امام همام افزوده می شود.مبانی تفسیر،از یک منظر به مبانی صدوری و مبانی دلالی بخش پذیر است. مبانى صدورى،از صدور قرآن موجود از ناحیه‏ى ذات اقدس حق تعالى و وحی آن به پیامبر(ص) و ابلاغ آن توسط پیامبر به مردم بحث می کند،مثل وحیانیت الفاظ. مبانى دلالى،آن است که فرآیند فهم مراد خداوند از متن را سامان مى‏دهد،مثل فهم پذیری قرآن.مبانی مورد بحث در این نوشتار که به روش استقراء، از روایات امام صادق (ع) به دست آمده است،عبارت انداز: وحیانی بودن الفاظ، فهم پذیری قرآن، ذو بطون بودن قرآن، اشتمال قرآن بر آیات محکم و متشابه، آگاهی راسخان در علم از تأویل آیات متشابه، تفسیر قرآن بر اساس قرائت واحد واقعی، جامعیت قرآن، جاودانگی و جهانی بودن قرآن، عدم تحریف قرآن.واژگان کلیدی: مبانی تفسیر، امام صادق(ع)، علوم تفسیر، مبانی تفسیر اهل بیت

واژة «کریم» از نظر مفهوم و معنا یکی از واژه های مهم و در عین حال، پیچیدة قرآنی است که تاکنون با رویکرد معناشناسانه به آن پرداخته نشده است. پژوهش حاضر کوشیده است تا به روش توصیفی تحلیلی، این واژه را در قرآن مجید، مورد واکاوی قرار دهد. در این پژوهش، با استفاده از قاعدة سیاق و ارتباط مفهومی واژة «کریم» با واژه های همنشین و جانشین، چگونگی کاربرد این واژه در سراسر آیات قرآن مجید تبیین گردیده است. واژة «کریم» در قرآن از دایرة تنوّع معنایی گسترده ای برخوردار است و در یازده معنا از قبیل: بخشش بلاعوض، عطای بدون نقصان و خواری، عطای بدون طلب، مختوم به مُهر، پُرفایده و ... به کار رفته است. همچنین، این واژه با واژه های «مجید» و «جواد» بر محور جانشینی در یک حوزة معنایی قرار دارد. کشف مؤلّفه های معنایی «کریم» سبب آشکار شدن بخش اندکی از معارف نهفته در باطن آیات می شود و نشان دهندة نظام مند بودن اندیشة قرآن است.

در قرآن کریم، واژۀ «مجنون» و واژگان نزدیک به آن مانند «به جنّة» به دفعات در گفتار منکران نبوت در اعصار مختلف تاریخ انعکاس یافته است که عموماً به «دیوانگی» ترجمه شده است، در حالی که این واژه در سیاق های مختلف دارای معانی متعدد و مختلفی می باشد. این نوشتار با معناشناسی ریشه ای این واژه و بررسی کلام لغویان و مفسران به این مطلب می رسد که بر خلاف تصور رایج که معنای این واژه را «دیوانگی» می پندارند، معنای حقیقی آن، شخصی است که جن بر او سلطه یافته باشد. از رهگذر معناشناسی توصیفی آیات قرآن، این نتیجه به دست آمده که واژۀ «مجنون» در قرآن در سیاق های متعدد در سه معنای «دیوانۀ تحت سیطرۀ جن»، «ساحر تحت سیطرۀ جن» و «شاعر تحت سیطرۀ جن» به کار رفته است که ایراد اتهام «مجنون» بودن به حضرت نوح از جانب قومش در معنای اول به کار رفته و همین اتهام از جانب فرعون نسبت به حضرت موسی در معنای دوم، و از جانب مشرکان مکه نسبت به پیامبر اسلام در معنای سوم استعمال شده است.

پژوهش حاضربرای پاسخ دادن به شبهة درون ساختی نسبت به قرآن مبنی بر عدم انسجام وپراکندگی مطالب درآن، شکل گرفته است، تا با معرفی دقیق ساختار قرآن و اهداف آن با اثبات ارتباط مستقیم ساختار و اهداف قرآن دست یابد. لذا با استفاده از کتب علوم قرآن که به طور پراکنده به ساختار ظاهری و محتوایی پرداخته اند و همچنین کتبی که به تحلیل اهداف قرآن و لوازم آن می پردازند، به نگارش این پایان نامه دست زده ایم. این پژوهش از چهار بخش اصلی تشکیل شده است که عبارتند از: 1،کلیات:که در آن مباحث مقدماتی پژوهش نظیر«پیشینة تاریخی شبهة عدم انسجام در قرآن»، معرفی«مستشرقین» به عنوان یکی از قائلین این شبهه، پاسخ اجمالی به شبهة مذکور و معنا شناسی«نظم» مطرح گردیده است. 2، ساختار قرآن: که در آن به بررسی مؤلفه های تشکیل دهندة ساختار ظاهری و محتوای قرآن پرداخته شده است. 3، اهداف قرآن: که در آن به بررسی اهداف قرآن از منظر قرآن و حدیث پرداخته و هم چنین لوازم و اقتضاءات اهداف قرآن را نیز بیان می کند. 4،تحلیل ارتباط ساختار قرآن با اهداف آن: که این بخش در صدد اثبات رابطة مستقیم ساختار قرآن با اهداف آن است. نتیجة پژوهش این شد که ساختار ظاهری قرآن منطبق بر اهداف متعالی آن است. لازمة هدف هدایت گری قرآن این است که در هر قطعة کوچکی از قرآن،جنبه های مختلف معارف، ذکر گردد. تا خواننده تحت هدایت الهی قرار گیرد. تا قرآن کریم به هدف خویش نایل آید.

به حول و قوه الهی در این رساله با استفاده از تفاسیری که توسط علمای بزرگ اسلامی در خصوص آیات نازل شده در ارتباط با غزوه احد در سوره آل عمران به نگارش در آمده است و نیز سایر منابع معتبر تاریخی موضوعات زیر مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت. 1 در فصل اول در خصوص علل و عوامل وقوع جنگ احد و نیز تاریخچه کوتاه از وضعیت و موقعیت شهر مدینه ذکر گردیده و سپس آیات نازل شده در ارتباط با جنگ احد در سوره مبارکه آل عمران مورد بررسی قرار گرفته و توضیحات مختصری در ارتباط با هر یک از آیات مورد نظر عنوان گردیده است. 2 در فصل دوم در خصوص مشورت پیامبر با یاران خود در شیوه دفاع از شهر و تصمیم گیری نهایی آن حضرت و علت مشورت حضرت رسول با مسلمانان در موضوعات مختلف خصوصا جنگ احد توضیحاتی آمده است. 3 در فصل سوم در خصوص استراتژی نظامی پیامبر در دفاع از شهر مدینه و نیز جریان جنگ احد پیروزی اولیه مسلملنان و سپس شکست آنان و آیات نازل شده در ارتباط با آن، علل شکست مسلمانان و نتایج جنگ احد مطالبی بیان گردیده است. 4 در فصل چهارم در خصوص معنای نفاق از نظر لغوی و اصطلاحی و تفاوت آن با تقیه و زمینه پیدایش نفاق در اسلام و شکل گیری منافقین در مدینه و رهبر آنان(عبدالله بن ابی) و نقش آنان در تضعیف روحیه و شکست مسلمانان در جنگ احد، برخورد قرآن با کارشکنی آنان و نیز عکس العمل حضرت رسول اکرم(ص) در مقابل تبلیغات مسموم منافقان توضیحاتی ارائه گردیده است. 5 در فصل پنجم مقام والای شهیدان اسلام بویژه شهدای گرانقدر جنگ احد و آیات و روایات وارده در این رابطه و نیز روایات منقوله از حضرت رسول در ارتباط با مقام شامخ شهیدان مورد بحث قرار گرفته است.

اوضاع سیاسی فرهنگی ایران به عنوان بستر انقلاب و دفاع مقدس بازخوانی می گردد و پس از گذر از مراحل جنگ، وضعیت تاریخی مردم قم در گذشته و حال به عنوان کانون قیام و مهد فرهنگ اهل بیت علیهم السلام با توجه به روایات وارده در مورد مردم این شهر بیان می شود. تأثیرپذیری این فرهنگ ورود حضرت معصومه(س) و تأسیس حوزه علمیه تقویت می گردد با هدایت رهبریت دینی مبارزات داخلی و جهاد با دشمن خارجی شکل می گیرد و در این عرصه عناصر جهاد و شهادت فراگیر و عینیت می یابد و مفاهیم آن تبیین می شود، از شهدا آثار متعدد باقی است که وصایای آنها بازتاب اندیشه آنان است. دروصایای شهدا آیات متعددی از قرآن وجود دارد و بیانگر انگیزه و نگرش آنان است واین آیات بر مبنای پیامی که دارند در سه دسته اعتقادی، اجتماعی و اخلاقی تفکیک شده تبیین می گردد. کلام اهل بیت بطور عینی و نیز نقل به معنی در وصیت شهدا انعکاس دارد که در سه دسته اعتقادی، اجتماعی و اخلاقی تقسیم و بیان گردیده است. علاوه بر آیات و روایات موضوعات مختلف دیگری در وصایای شهدا مطرح گردیده که دارای مبانی قرآنی یا روایی است آن مباحث همراه با مصدایق مربوطه گزارش می گردد. در نهایت این تحقیق تبیین می کند شهدا با بهره گیری از فرهنگ اهل بیت علیهم السلام آگاهانه راه جهاد را انتخاب و بر همین اساس وصایای خود را نگاشته اند.

قرآن مجید به عنوان کتاب دین خاتم و جاودان الهی، از اندیشه ای منسجم دربارة ابعاد زندگی سیاسی و دینی برخوردار است. شمار قابل توجهی از مستشرقان به پیوند تاریخی و نه ذاتی قرآن و سیاست اعتقاد دارند و بر همین اساس نیز توجه قرآن به سیاست را صرفاً مختص آیات مدنی می دانند؛ رویکردی که با دیدگاه مقالة حاضر در تضاد است. درواقع، در آیات مکی قرآن نیز به سیاست و حکومت توجه جدی شده و این موضوع به نوبة خود، نشان دهندة پیوند ذاتی قرآن و فراتر از آن، اسلام و سیاست است. بر این اساس، مقالة حاضر به بررسی موضوع حکومت پیامبر صل الله علیه و آله در سورة ص می پردازد. طرح مسائل سیاسی در این سوره، که جزو سور مکی قرآن است، نشان دهندة امتزاج بنیادین اسلام سیاسی نه تنها در شرایط وجود دولت آنگاه که در اختیار پیامبر صل الله علیه و آله قرار دارد، بلکه در شرایطی است که اسلام به لحاظ اجتماعی در اقلّیت قرار دارد و پیامبر صل الله علیه و آله هنوز موفق نشده اند دولت تشکیل دهند. مقاله حاضر درصدد بررسی سورة ص به عنوان سوره ای مکی، که در سال های میانی بعثت پیامبر صل الله علیه و آله یعنی قریب سال ششم تا نهم بعثت نازل شده، اثبات کند موضوع اصلی و محوری این سوره تأکید بر استقرار و ثبات قدرت سیاسی پیامبر صل الله علیه و آله و تثبیت حکومت دینی آن حضرت و معرفی دو چالش عمدة فراروی آن است. همچنین از این سوره استفاده می شود که همواره در جامعة اسلامی، افرادی شایسته برای ادارة حکومت دینی وجود دارند؛ کسانی که شیطان هیچ راه نفوذی به اندیشه و روحشان ندارد.

یکی از مسائل بحث انگیز دربارة قرآن، ادعای وجود قصه های اسطوره ای در آن است که در دورة معاصر محمد احمد خلف الله طرح کرده است. برخی دانشوران این دیدگاه را نقد کرده و ادلة فراوانی در رد ّ آن آورده اند. مقالة حاضر اصلیترین دلیل خلف الله یعنی آیات مشتمل بر عبارت «اساطیر الاولین» را از منظری متفاوت و بر اساس منهج ادبی وی، نقد و بررسی نموده است.حاصل بررسی این است که تحلیل آیات بر اساس روش تفسیر ادبی، دالّ بر فقدان قصه های اسطوره ای در قرآن است؛ زیرا در بررسی ادبی، باید آیات به ترتیب نزول، تنظیم و تفسیر شود. به کار گیری این روش نشان میدهد بر خلاف تحلیل خلف الله، پیش از آن که خداوند قصه ای نازل کند، مشرکان بارها قرآن را «اساطیر الاولین» خوانده بودند و حتی اگر بپذیریم قرآن این نسبت را از سوی مشرکان نقل کرده و آن را ردّ نکرده است، مقصود از وجود اساطیر در قرآن نمیتواند قصه های آن باشد. البته با دقت در سیاق آیات مذکور، به دست میآید که این آیات قویّاً درصدد نفی و انکار اسطوره ای بودن مضامین آیات قرآن است.

مفسران با رویکردهای مختلف به تفسیر قرآن پرداخته اند و بدین سان گرایش های گوناگونی در تفسیر به ظهور رسیده است. یکی از گرایش های تفسیری در دوران معاصر، تفسیر ادبی است. این گرایش یکی از روشمندترین گرایش های تفسیری است و مؤلفه هایی نسبتاً شفاف دارد. در مقالة حاضر مهم ترین مؤلفه های این گرایش گزارش و نقد و بررسی شده است.مهم ترین مؤلفه های تفسیر ادبی معاصر عبارت اند از: ناکار آمدی تفسیر ترتیبی، استقصای همة آیات ناظر به موضوع و تفسیر آیات بر حسب ترتیب نزول، مترادف نبودن هیچ یک از واژه های مترادف نما، محدود کردن دلالت آیات به سیاق، بهره گیری از روان شناسی و جامعه شناسی.به نظر ما ناکارآمد دانستن تفسیر ترتیبی، محدود کردن دلالت آیات به سیاق و انکار وجود واژه های مترادف در قرآن ناتمام است. از سوی دیگر پیروان این گرایش تفسیری در اجرای کامل استقصای آیات ناظر به موضوع و تنظیم آنها به ترتیب نزول موفق نبوده و در موارد بسیاری از آن غفلت کرده اند. نیز از نشان دادن تفاوت معنایی برخی واژه های قرآن بازمانده اند.