جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«عدم سهو النبي» تأليف شيخ مفيد، ابو عبد الله، محمد بن محمد بن نعمان عكبرى بغدادى است. اين كتاب، به زبان عربى است و به بررسى مسئله سهو النبى (ص) پرداخته است. مسئله سهو النبى، در حقيقت سؤالى است كه آيا پيامبر اسلام، حضرت محمد (ص) مانند ديگر مردم، دچار فراموشى مى‌ گشته و اشتباه و خطا مرتكب مى‌ شده است يا نه؟ اين كتاب، مانند ديگر تأليفات شيخ مفيد، در ميان ديگر تأليفات علماى شيعه، از ارزش و اعتبار والايى برخوردار است و مورد توجه و عنايت علما و انديشمندان جهان اسلام قرار گرفته است. شيخ مفيد، اين كتاب را مانند ديگر كتاب‌ هاى كلامى خود، همراه با استدلال‌ هاى عقلى و شرعى نگاشته است. وى، در اين كتاب، با استدلال به حكم عقل و استناد به آيات قرآن، به بررسى مسئله سهو النبى پرداخته و آن را به عنوان يك نظريه انحرافى عنوان كرده و ردّ نموده است.

رسائل فی الغَیبة کتابی به زبان عربی مشتمل بر چهار رساله کوتاه اثر شیخ مفید است. موضوع این کتاب، غیبت امام زمان (ع) و ویژگی های قیام آن حضرت و پاسخ به شبهاتی درباره امامت اوست. مؤلف در این اثر که به صورت پرسش و پاسخ مطرح شده به مسائلی نظیر وجود امام زمان، دلیل غیبت و ظهور امام (ع) پرداخته است. وی در این کتاب، شبهات مخالفان را آورده و به بررسی و پاسخگویی آنها پرداخته است. او در این اثر، با سبکی استدلالی و شیوه ای قابل قبول برای تمام مذاهب اسلامی، وارد بحث شده و نتیجه‌ گیری می‌ کند. شیخ مفید به استناد آیات و روایات از این سؤالات جواب داده و در بیان این پاسخ‌ ها رویکردی کلامی و عقلی داشته است.

«اثبات برترى حضرت امیر مؤمنان على بن ابى طالب (ع)»، ترجمه فارسى کتاب تفضیل امیرالمؤمنین على علیه السّلام على جمیع الأنبیاء غیر محمد صلّى اللَّه علیه و آله و سلم، از شیخ مفید است که توسط آقایان على‌رضا بهاردوست و محمدحسین شمسایى صورت گرفته است. این رساله از نظر قدمت تاریخى و نیز شیوه پرداخت، موضوع و قدرت استدلال و متانت برهان داراى امتیازات فراوان و کم مانندى است و مؤلف بزرگوار آن که خود از بلندترین قله‌ هاى معرفت شیعى و تواناترین مرزبان حریم ولایت و توحید در قرن چهارم هجرى است، هدفى را که از نگارش این رساله مد نظر قرار داده با اتکاء به دریاى دانش خود و استمداد از روح مطهرى که قلم را در ابراز شیدایى و شیفتگى نسبت به او به چرخش آورده، به شایستگى ادا نموده است. او محمد بن محمد نعمان ملقّب به شیخ مفید است و کتاب حاضر بخشى از مجموعه رسائل او به شمار مى‌ رود. مسأله تفضیل امیرالمؤمنین على (ع)، یکى از مسائلى است که از قدیم میان متکلمان مسلمان مورد بحث بوده است. این رساله نیز یکى از تألیفاتى است که به این موضوع مى‌ پردازد. شیخ مفید (ره) متکلم بزرگ امامیه در اواخر قرن چهارم و ابتداى قرن پنجم، چندین کتاب در این باره تألیف کرده است که یکى از این تألیفات «رساله تفضیل» مى‌ باشد. این رساله نمودار اعتقاد و باور اکثر متکلمان شیعه است که در آن به اثبات برترى امیرالمؤمنین على (ع) بر همگان به جز حضرت ختمى مرتبت (ص) پرداخته است.

در روایات، از منابع علم امام نوشتاری بنام مصحف فاطمه (س) دانسته شده، که گاه از آن به کتاب نیز تعبیر گردیده است. نگاشته پیش رو با روش متابخانه ای و رویکردی توصیفی و تحلیلی و با نگاهی کلامی در صدد بررسی چیستی و ویژگی های مصحف فاطمه (س) و پاسخ به پرسشهایی است که ابهام را از آن پیراسته می کند. از مجموعه مطالب مطرح شده در رابطه با این موضوع بدست می آید که: سبب تحقق چنین امری، دلداری حضرت فاطمه (س) پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) و در حقیقت تجلی روح قدسی حضرت می باشد. اطلاق مصحف بر نوشتار مذکور به معنای بیان محتوای آن نیست، چرا که طبق تصریح روایات این نوشتار مشتمل بر قرآن نمی باشد. نگارنده مصحف، امیرالمومنین (ع) و املا کننده آن جبرئیل بیان گردیده است و محتوای مصحف اخبار و حوادثی گوناگون است.

مقاله حاضر در صدد است به بررسی حد و معیار غلو و تقصیر از نگاه مفید و مجلسی بپردازد. هر دو متکلم موارد مشابهی را به عنوان معیار غلو مطرح کرده اند از جمله اعتقاد به الوهیت معصومین و نبوت امامان، اعتقاد به حلول و اتحاد ذات خداوند با معصومان، یا اعتقاد به اینکه با وجود معرفت امامان، انجام تکالیف شرعی لازم نیست. معیار مشترک تفویض نیز این است که معصومان علیهم السلام (به طور مستقل وهم عرض با خداوند) متصف به صفاتی چون خالقیت، رازقیت و زنده کردن و میراندن شوند. اختلاف نظر این دو در تعیین حد و معیار غلو و تقصیر در مسائلی نظیر علم امام، عصمت از گناه صغیره یا سهو، خلقت متقدم چهارده معصوم، کرامات یا فضایل خارق العاده، شأن و جایگاه ایشان در هستی و امثال آن نمودار می شود است ودامنه این اختلاف باعث می گردد که غالی و مقصر در نظر هریک متفاوت باشد. توجه به این تفاوت ها از آن رو حائز اهمیت است که از نظر فقهی، غالی کافر شمرده می شود و لوازم کفر بر او مترتب می گردد لذا جا دارد که اولا در تعیین حد و ملاکی که عدول از آن غلو (یا تقصیر) شمرده می شود به امور متفق علیه نزدیک و نزدیک تر شد و ثانیاً در کافر خواندن غالیان، به آرایی از این دست که می گوید غلو تنها اگر به انکار (آگاهانه و عمدی) الوهیت و توحید و نبوت منجر شود، موجب کفر خواهد بود توجه نموده، در مسائل اختلافی و جدلی الطرفین و در امور فرعی و جزئی، مطابق حدود و ملاک های شخصی یا حداقلی، افراد را به غلو و تقصیر متهم نکرد.

غلو و تقصیر به عنوان جریان های انحرافی در دین و دینداری شناخته می شود که از دیرباز، آفت بزرگی در فرهنگ اسلامی و به ویژه در فرهنگ شیعه بوده است. امامان معصوم، در زمان حیات خود به طور جدّی با عقاید انحرافی و نادرست غلات و مقصّرین، مبارزه کردند. علمای شیعه نیز با تألیف آثار متعدد کوشیدند معارف حقّه ی اسلامی را از گزند اندیشه های آمیخته با غلو یا تقصیر، حفظ کنند. این پایان نامه درصدد است مسئله غلو و تقصیر را از منظر شیخ صدوق، شیخ مفید و علامه مجلسی بررسی کند و نظرات آنان را تبیین و سپس مقایسه نماید. همچنین تلاش می شود با به دست آوردن ویژگی های پیامبر و امام از منظر افراد مذکور، ملاک های غلو و تقصیر یعنی فراتر و فروتر بودن از حد ویژگی های پیامبر و امام، نزد ایشان مشخص شود. صدوق، مفید و مجلسی این موارد را به عنوان ملاک های غلو بر می شمارند: اعتقاد به الوهیت پیامبر و امامان، نبوت امامان، تفویض امور خلقت و روزی دادن، به پیامبر و امامان، اعتقاد به تناسخ؛ یعنی انتقال روح امام از بدن او به بدن امام دیگر، انکارمرگ پیامبر و امامان و باور به اینکه با وجود معرفت به امام، انجام تکالیف شرعی و عبادات، لازم نیست. صدوق، معتقد به صحت سهوالنبی است و منکرین آن را به غلو متهم می کند. مفید و مجلسی به سهوالنبی اعتقادی ندارند و آن را رد می کنند و معتقدین سهوالنبی را مقصر می دانند. مفید، اعتقاد به خلقت معصومین قبل از آدم علیه السلام را به ملاک های غلو اضافه می- کند. مفید بیش از دو شخصیت دیگر به موضوع تقصیر پرداخته است. مفید، اعتقاد به اینکه ائمه بدون الهام، احکام دینی را نمی دانستند و درحکم دادن به به رأی وظن خود توجه داشتند را جزء اندیشه های مقصّره به حساب می آورد. صدوق درباره ی تقصیر و ملاک های آن سخنی نگفته است اما مجلسی دراین موضوع، با مفید، هم نظر است. مجلسی همچنین، نفی علم ائمه به ماکان و ما یکون را تقصیر در حق امامان می داند.واژگان کلیدی: غلو، تقصیر، صدوق، مفید، مجلسی

عقل مطمئن ترین منبع معرفت بشری، میزان و راه تشخیص درست و نادرست ، حق و باطل، صدق و کذب ، خیر وشر و خوشبختی و بدبختی است. قرآن کریم عالی ترین معیار فضیلت انسان بر سایر مخلوقات جهان مادی را عقل می داند. (اسراء/70) در اهمیت عقل همین بس است که خداوند به واسطه آن به انسان شایستگی تعقل را ارزانی داشته است. و انبیاء را که محبوب ترین بندگانش نزد او هستند، از میان عاقل ترین انسان ها برانگیخت و از آنان پیمان گرفت تا در جهت تکامل عقلی امتش بکوشند. خدای سبحان انسان را این چنین آفریده که در مسائل فکری و نظری حق را از باطل و در مسائل عملی خیر را از شر و نافع را از مضر تشخیص دهد. از آن جایی که عقل انسان محدود است، لذا حد معرفتی او نیز محدود است ، به علاوه گاهی نیز تمایلات نفسانی حجاب آن می گردد. لغت عقل معانی مختلفی دارد .اصل عقل امساک ، پیوند دادن و نگهداشتن است . متضاد کلمه عقل در لغت عرب جهل است وجهل در اصل به معنای عمل بدون تا?مل یاعمل ناسنجیده بوده است .تعقل و تفکر از جنبه های گوناگون قابل تامل و بررسی می باشد. نگارنده سعی نموده در نوشتار خود برداشت های شیخ مفیدکه متکلم برجسته شیعه و نماینده گرایش عقلی در مذهب شیعه اثناعشری می باشد و علامه مجلسی که در شرح اصول کافی به مسئله عقل پرداخته است را درباره عقل مورد تحقیق و کاوش قرار دهد و ضمن مقایسه این دودیدگاه، تاملی تازه در متون مربوط به عقل داشته باشد. هر چند این دو فرزانه هر یک با نوع نگرشی که به مسئله عقل داشته اند توانسته اند راه های ناهموار و گره های ناگشوده را باز و هموار نمایند، اما به حکم عقل مسیر تحقیق و بررسی در باب مسائل مختلف هیچ گاه نقطه‌ی پایانی ندارد و خود عقل و ماهیت آن نیز از این قاعده کلی مستثنی نیستند، از این رو نگارنده تلاش نموده در پرتوآرای شیخ مفید و علامه مجلسی تبین گویا و رسا درباره ماهیت عقل ارائه نماید.مطالب این پایان نامه در 4 فصل تنظیم شده است.فصل اول یعنی کلیات شامل بحث های مقدماتی نظیر مقدمه، شرح و بیان مسئله پژوهشی، عقل در لغت واصطلاح وجایگاه عقل در قران و روایات و در اصطلاح فیلسوفان می باشد.در فصل دوم عقل ازدیدگاه شیخ مفید بررسی شد که شیخ مفید عقل را مجموعه علومی می داند که با ان تمییز خیر و شر و ادراک واقع صورت می گردد. از نظر ایشان عقل برای آن است که از آموزه های اساسی که از طریق وحی استقرار یافته دفاع کند . همچنین بر انفکاک ناپذیر بودن عقل و وحی تاکید می نماید. در فصل سوم به دیدگاه علامه مجلسی پرداخته شد که وی ضمن بیان 6 معنا برای عقل معتقداست تنها مسئله ای که عقل در آن حق نظر دارد معرفت امام است و بعد از آن می باید عقل را تعطیل کرد، چون عقل فراوان خطا می کند.فصل چهارم نتیجه گیری و تطبیق نظرات آن دو دیدگاه می باشد.نگارنده در این قسمت پس از نقل دیدگاه شیخ مفید وعلامه مجلسی درباره معنای عقل ، نقاط اشتراک و افتراق نظر این دو اندیشمند راذکر کرده است.کلید واژه: عقل، تعقل ، شیخ مفید، علامه مجلسی ، معرفت ، وحی ، نقل

نظام فکری شیخ مفید، عقل بنیاد است که درآن می توان از راه احتجاجات عقلی، عقاید وآموزه های دینی را تبیین نمود. ایشان نه تنها در مباحث کلامی و اعتقادی از استدلال های عقلانی بهره برده است بلکه در مباحث نقلی نیز از عقل، بهره فراوان جسته و مطابقت مفاد حدیث با عقل را ملاک صحّت حدیث و مخالفت مفاد آن را با عقل، دلیل بر ضعف وعدم صحت آن می داند.ایشانهمچنین فهم حدیث و درک لوازم آن را بدون نظر عمیق و توجه دقیق عقلانی در آن امکان پذیر نمی داند. به واسطه همین اعتقاد است کهشیخ مفید با اصحاب حدیث، به عنوان جریانی ظاهرگرا به مقابله برخاسته و در ابطال روش و نفی شیوه سلوک دینی آنان سعی بلیغ نموده است. شیخ مفید این رویکرد عقلانی خود را نه از دیگر مکاتب همچون معتزله گرفته است بلکه آن را برخواسته از آموزه های اصیل شیعی می داند که با پیروی از آنها، در پی انسجام ونظم هر چه بیشتر کلام شیعی کوشیده است. همچنین فیض کاشانی به عنوان دیگر متکلّم برجسته شیعی، اندیشمندی است که به دین،نگاه عقلانی داشته و با استناد به آیات و روایات برای عقل جایگاه ومنزلتی والا قائل شده و آن را هم سوی شرع می داند و بلکه در مواردی فهم شرع را نیز متوقف بر عقل می داند.گرچه او در احکام عملی، شأن و منزلت صدور حکم را از عقل سلب کرده اما در عین حال بر خلاف اخباریون که برای عقل ارزشی قائل نبوده و تنها به ظواهر آیات و روایات می نگرند، در تبیین احکام نظری و اعتقادی دین وتفسیر آیات و روایات به روش عقلانی پرداخته و تلاش خود را به این مسئله معطوف کرده است تا معرفت حاصل از طریق فلسفه را- که نزد ملاصدرا آموخته بود - از طریق اخبار و احادیث تبیین نماید.

شیخ مفید از علمای قرن چهارم و پنجم ه-ق و علامه حلی از علمای قرن هفتم و هشتم هجری هستند این دو عالم فرزانه در زندگی پربارشان برای نشر معارف اهل بیت تلاش های بی وقفه ای از انجام دادند و در علوم مختلف علمای بعد از خودشان را به نحوی تحت تاثیر قرار دادند. مخصوصا در حوزه کلام و عقاید تألیفات فراوان از این دو عالم فرزانه به یادگار مانده است این تیمیه ازعلمای بزرگ اهل سنت که معاصر علامه حلی بوده و دارای تالیفات فراوان است که برخی از علمای اهل سنت کما بیش تحت تاثیر افکار وی قرار گرفتند مخصوصا فرقه وهابیت که می توان گفت ابن تیمیه بنیانگذار این فرقه است از ویژگی های ایشان می توان تکفیر علمای اسلام اعم از شیعه و اهل سنت نام برد. لذا در این نوشتار آرای این سه دانشمند اسلامی درباره عصمت ائمه مورد بررسی قرار گرفته طبیعی است اختلافات فراوان در دیدگاه شان وجود دارد و این اختلافات نیز ناشی از مبنای شان در باب امامت و نحوه ی نگاه شان به جایگاه امامت در نظام هستی است. البته ابن تیمیه با نگاه سطحی که در مفاهیم دینی دارد عصمت مطلقه راحتی برای انبیاء نیز قایل نشده و در مورد ائمه که ادعای عصمت را غلو قلمداد کرده که در این نوشتار در قالب چهار فصل مطالب مختلف مربوط به عصمت بحث و بررسی شده و به شبهات مطروحه نیز پاسخ گفته شده است.