جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برحسب نظریه ملاصدرا، علم حق تعالی به ذاتش عین علم تفصیلی خداوند به اشیا است. این نظریه مسبوق به دو نظریه عمده یعنی علم اجمالی خداوند به اشیا قبل از ایجاد (نظریه متاخران) و علم تفصیلی حق تعالی به اشیا به علمی متمایز از علم حق تعالی به ذاتش (نظریه ابن سینا) می باشد. در این مقاله، نخست به ملاحظه تاریخی و تطبیقی آرای ابن سینا و متاخران و نقد و بررسی اجمالی آنها پرداخته می شود و سپس ضمن طرح مبانی و دلایل نظریه ملاصدرا ملاحظاتی درباره آن ارایه می گردد. طی این ملاحظات خواهد آمد که گرچه نظریه ملاصدار نسبت به آرای قبلی بسی قویم تر است اما همچنان بحث علم حق به اشیا قبل از ایجاد نیازمند تلاش های فکری فیلسوفان الهی است.

‫در اين پژوهش حقيقت زمان از ديدگاه اين سه فيلسوف در چارچوب مباني و اصول فلسفي آنان بررسي شده است. به اعتقاد نگارنده، پرسش از حقيقت يک چيز، در واقع پرسش از نحوه وجودي آن است و پاسخ به آن، نيازمند يک پژوهش هستي شناختي است. لذا هر سه فيلسوف نيز موضوع زمان را از چشم‌انداز هستي‌شناسي مورد تأمل و تحقيق قرار داده‌اند و به تبعِ اختلاف نظر در مباني هستي‌شناسي، تعريف زمان در انديشه آنان متفاوت شده است. نويسنده نيز اين واقعيت را در فرايند تحقيق رعايت کرده و طي سه فصل، ابتدا اصول و مباني فلسفي هر فيلسوف را در باره وجود، علت، جوهر، قوه و فعل، و حرکت مطرح کرده، سپس به تبيين مفهوم زمان از ديدگاه آنان پرداخته است. وي زمان را بر اساس سه اصل مهم بالقوه‌گي، فعليت و حرکت تحليل مي‌کند؛ به اين معنا که موجودات مادي موجوداتي هستند که هم جهت بالقوه‌گي را دارند و هم جهت فعليت را و حرکت نيز خروج تدريجي از بالقوه‌گي به فعليت است. بنابراين، حرکت در هسته مرکزي تحليل زمان قرار دارد. ابن سينا حرکت را از سنخ مسائل فيزيکي مي‌داند و ابوالبرکات دو بعد فيزيکي و متافيزيکي براي آن قائل است. ملاصدرا نيز حرکت را در تراز مسائل متافيزيکي، ذيل بحث قوه و فعل بررسي مي‌کند که از عوارض وجود «بما هو وجود» است. در اين ديدگاه، حرکت، کمال اولِ امرِ بالقوه از حيث بالقوه‌گي آن است و داراي نسبت‌هاي تجددي است و کمالات موجود متحرک را در فرايند تکامل حفظ مي‌کند. حرکت از نگاه ابن سينا علت، مقوم و محل زمان است و زمان به حرکت، تعين و تشخص مي‌بخشد. به نظر ابن سينا زمان، بالذات غيرقار و حرکت، بالعرض متجدد است. اما ملاصدرا معتقد است آنچه بالذات است، جوهر طبيعت است که داراي دو حيثيت ثبات و تجدد است. ابوالبرکات شايستگي زمان را به اندازه وجود مي‌داند، نه به اندازه حرکت. وي معتقد است: هر کس قائل به حدوث زمان شود، در واقع قائل به حدوث وجود شده است. او از ابعاد تاريخي بحث غافل نبوده و در مقدمه خود، موضوع زمان را در انديشه فلسفي ايران باستان، يونان باستان و تفکر اسلامي، اعم از کلام، فلسفه و عرفان مورد مطالعه قرار داده است.