جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فهم معنای قرآن کریم به عنوان معجزه جاوید پیامبر اکرم (ص) همواره از زوایای گوناگون مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفته است. برخی در رابطه با نقش عقل در فهم معنا و مفهوم متن قرآن راه افراط در پیش گرفته و همانند مجسمه و حنابله عقل را تعطیل و تمسک به ظاهر را در فهم قرآن حجت دانسته­اند و گروهی دیگر از جمله برخی نومعتزله راه تفریط پیموده و با بشری خواندن وحی، بر آن شدند تا قرآن را با عقل بشری محک زنند. سؤال پیش رو این است که علامه طباطبایی و نصر حامد ابوزید در کدام طیف قرار می­گیرند و در فهم متن قائل به چه منزلتی برای عقلند؟ پژوهش حاضر بر آن است که علامه طباطبایی با اتخاذ راهی بین افراط و تفریط با پیش فرض الهی بودن متن، الفاظ و معانی قرآن کریم، عقل را در خدمت وحی می­داند نه ملاک فهم آن. این در حالی است که ابوزید با پیش فرض الهی بودن مبدأ وحی، قائل به بشری بودن الفاظ و معانی قرآن و تاریخمندی آن بوده، عقل را ملاک فهم قرآن قرار داده است.

صفات خبریه یکی از مهمترین و شاید چالشی­ترین مباحث کلامی در سلفیه به شمار می رود که چگونگی انتساب این صفات به خداوند، موجب دیدگاه­هایی چون تجسیم و تشبیه و تعطیل و توقف شده است، سلفیه جهادی که اصطلاحی نو به شمار می­رود و همواره تلفیقی از میان سلفیان رادیکالی است، این سؤال به وجود می­آید که آیا آنها نیز همچون دیگر سلفی­ها در صفات خبریه پیرو ابن تیمیه حرانی­اند و تعابیری چون بلاکیف و بلاتعطیل و سؤال عنه بدعه و ...را دارند؟ در این نوشتار با بررسی و ریشه­یابی روش­شناسی سلفیه جهادی و خاستگاه آنها در مورد ظواهر الفاظ به این نتیجه رسیده که برخی از سلفیه جهادی که متأثر از ابن تیمیه­اند، در روش شناسی ظاهرگرای­اند و در باب صفات خبری همان تعابیر وی چون بلاکیف، بلاتعطیل، سؤال عنه بدعه و ... را دارند اما برخی دیگر از سلفیه جهادی که متأثر از سید قطبند، به خاطر مشی عقل­گرایی آنها، در باب صفات خبریه قائل به تأویل مجازند.

بریلویه برای امامان دوازده‌گانۀ شیعه قائل به خلافت و ولایت باطنی هستند و معتقدند که علی(ع) به ‌عنوان اولین امام و خلیفۀ باطنی است و بعد از آن حضرت، یکایک امامان تا امام مهدی(عج) خلفای باطنی می‌باشند. از دیدگاه بریلویه، تعیین امامت و خلافت باطنی، انتصابی است و مردم در تعیین امام و خلیفۀ باطنی، نقشی ندارند و انتخاب ایشان از سوی خداوند متعال است؛ اما در خلافت ظاهری، قائل به انتخابی­بودن خلیفه و امام هستند و انتخاب امام را بر عهدۀ مردم می‌دانند. بریلویه برای امام باطنی شاخصه‌هایی نظیر: علم، علم غیب، افضلیت، شجاعت، کرامت، تصرف و غوثیت، بیان کرده‌اند. نگارنده در این نوشتار با بهره­گیری از روش توصیفی - تحلیلی مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای، به بررسی جایگاه امامت باطنی از دیدگاه بریلویه پرداخته و به این نتیجه رسیده است که آنان در این زمینه، دارای اشتراکات فراوانی با مذهب شیعه هستند.

سلفیه جهادی اصطلاحی نو و جدید است که اندیشمندان و محققان اسلامی امروزه آنها را در قالب گروه‌هائی تکفیری اسلامی می‌شناسند، که در این رساله این جریان به سه دوره‌ی سلفیه‌ی قطبی، سلفیه القاعده‌ای و سلفیه بعد از بن لادن تقسیم شده است، که بر اساس تحقیقات انجام شده دوره دوم و دوره سوم اگر چه از نظر ساختاری و روشی و یا راهبردی با یکدیگر متفاوت هستند ولی ساختار ایدئولوژیک آنها با همدیگر تفاوت چندانی ندارد، از این رو در این رساله از این دو دوره به عنوان "سلفیه تلفیقی" نام برده شده است. در این رساله روش تحقیق به صورت توصیفی ـ تحلیلی است که مبانی سلفیه جهادی را در دو بخش عمده یعنی مبانی بعید و مبانی قریب مورد نقد و بررسی قرار داده است، مبانی بعیده‌ی آنها شامل معرفت‌شناسی و روش شناسی و معناشناسی و هستی شناسی و مبانی قریبه‌ی آنها شامل توحید و شرک و ایمان و کفر و بدعت و سنت می‌شود، که در این نوشتار با بررسی مبانی سلفیه جهادی با دو رویکرد سلفیه قطبی و سلفیه تلفیقی روشن می‌شود که آنها در معرفت شناسی فقط کتاب و سنت را جزء منابع اصلی می‌دانند و در باب روش شناسی، خاستگاه سلفیه جهادی چون ابن‌تیمیه ظاهر‌گرائی است با این تفاوت که ظاهرگرائی سلفیه قطبی در برابر علم‌گرائی است بر خلاف سلفیه تلفیقی که در برابر عقل‌گرائی می‌باشد. در باب هستی شناسی، سلفیه جهادی هستی را به غیب و شهادت می‌پذیرند و ایمان به غیب را مفارق بین انسان و حیوان می‌داند و معتقدند که تمام امور غیبی مبتنی بر نصوص وارده در کتاب و سنت است، در باب معناشناختی اسماء و صفات خداوند تعالی، سلفیه قطبی قائل به تأویل است بر خلاف سلفیه تلفیقی که متاثر از ابن تیمیه هستند و به ظاهر صفات اکتفاء کرده و نسبت به تفسیر آنها همان جمله‌ی معروف مالک را نسبت به تفسیر استواء می-زنند. در مبانی قریبه به این نتایج دست یافته که در باب توحید و شرک، سلفیه تلفیقی معنای عام‌تری نسبت به سلفیه قطبی دارد به این معنا که توحید در سلفیه قطبی بر اساس توحید القصور است ولی در سلفیه تلفیقی شامل توحید القبور و هم توحید القصور می‌شود، عمل از دیدگاه سلفیه جهادی جزء ایمان است و اسباب کفر نزد آنها به خاطر توسعه امور اعتقادی به مسائل اجتماعی و سیاسی، نیز توسعه یافته و شامل طاغوت و جاهلیت جامعه شده است و از دیدگاه آنها این موارد می‌تواند جزء امور بدعی مکفره به شمار آید، که در این رساله به تبیین و نقد این مبانی پرداخته می شود.

در این تحقیق، دیدگاه وهابیت درباره انبیا با تکیه بر آیات قرآن و روایاتی که در منابع اهل‌سنت ذکر شده است، مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. مباحث این رساله به شیوه‌ی تحلیلی توصیفی و با استفاده از منابع کلامی وهابیان و پژوهش‌هایی که در این زمینه صورت گرفته، سامان یافته است. سلفیه و وهابیت عنوان جریانی از اصحاب حدیث اهل‌سنت با گرایش‌های گوناگون است که بر نقل تأکید فراوان دارد. این جریان فکری معتقد است که فهم سلف صالح سه قرن اول هجری از همه فهم‌ها بالاخص عقل گرایان و شهودیان بهتر و به حقیقت نزدیک‌تر است و دیگر فهم‌ها خالی از خلوص است. وهابیت، تابع محمد بن عبدالوهاب و در واقع و حقیقت تابع ابن تیمیه هستند و دیدگاه‌هایی بر خلاف همه‌ی امت اسلام دارند. وهابیان فضائل انبیاء از قبیل عصمت، علم غیب و شفاعت و دیگر فضائلی که موهبت الهی به آن‌ها می‌باشد را انکار می‌کنند و برای آنان قداستی قائل نبوده و در حد انسان عادی تنزل می‌دهند. آنان با برداشت نادرست از قرآن و روایات و با تحمیل عقیده‌ی افراطی خود، اسلام را دین خشونت در دنیا معرفی نموده و موجب اختلاف در بین امت اسلامی شده‌اند. در این پایان نامه قصد بر این است که: نظرات آنان را درباره انبیاء بررسی نموده و به گوشه‌ای از انحرافات آن‌ها پرداخته و آن را مورد نقد و بررسی قرار دهیم، تا هم امت اسلام از دسایس و وساوس این اقلیت مطلع گردند و شاید فریب خوردگان آنان هم دست از تکفیر مسلمین برداشته و به جانب حق روی نمایند و تفرقه و اهانت و اسائه‌ی ادب به ساحت انبیای الهی و مسلمین را رها کنند.

تحلیل و بررسی اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه به عنوان نماینده جریان نص‌گرا با محوریت موضوع نسبت عقل و نقل و نقد آن بر اساس منظومه‌ی فکری جوادی آملی و پیامدهای مبتنی بر این دو رویکرد در عرصه‌ی معرفت دینی، نتایج قابل توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر (صلی الله علیه و آله) برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی آن را تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم شرع بر عقل به طور مطلق دفاع می‌نماید؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، درصدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را، ابطال کل عقل نمی‌داند. لیکن جوادی آملی، با هم سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیر مصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌نماید و از تأویل به عنوان راه حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیر صریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه تجربی، تجریدی و عقل ناب را اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد را حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلاء، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است نه جعلی! جوادی در نقد ابن‌تیمیه می‌گوید او تعقل در معقول را منع کرده چه برسد به تعقل در منقول و فقط عقل فطری را قبول دارد و در معرفت‌شناسی دینی شأنی برای عقل قائل نیست و عقل مستقل بالذات را قبول ندارد لذا سر از حس‌گرایی در آورده است. و برای حل تعارض عقل و نقل دچار تعدد عقل نیز شده است.

هدف پژوهش حاضر بررسی راهبرد سیاسی نهادهای علمی بین‌المللی حوزوی در برابر جریان‌های تکفیری براساس مدل SWOT است. روش پژوهش تحلیل محتوا بوده و نشان داده شد که مدل تحلیل راهبردی در حوزه‌ی جریان‌های تکفیری، یک منظومه‌ی گسترده است که نیازمند تحلیل و آمایش دوره­ای است. به دلیل تعدد متغیرها، تغییر مدام شرایط سیاسی، رشد قارچ‌گونه‌ی جریان‌های تکفیری و...، این مدل باید به‌صورت هرمی شکسته و ریز شده و راهبردهای بخشی را در عین توجه به راهبردهای کلان، تحقق بخشد. بخش ثابت این مدل که باید مورد توجه سازمان‌های حوزوی بین‌المللی قرار گیرد، ابتدا حفظ قوت‌ها (S) و سعی در افزایش آن و سپس رفع ضعف‌ها (W) است. بخش سیّال مدل نیز که نیازمند توجه بیشتر و مطالعه‌ی تخصصی روزآمد است، تحلیلی پیرامون کاهش یا افزایش فرصت‌ها (O) و تهدیدها (T) و همچنین، تحول درونی ماهیت این موارد است. علاوه بر این، باید به ملازمه‌ی بین ضعف و تهدید و همچنین، قوت و فرصت در سازمان‌های حوزوی بین­المللی دقت شود. مدل جامع­تر و کامل­تر نیز هنگامی بدست می­آید که موضوع مدل، مستقلاً یک بار جریان‌های تکفیری قرار داده شود و به انضمام تحلیل راهبردی فعلی درآید. در این صورت، ملازمه‌ی متقابل چهار متغیر S,W,O,T به‌صورت تخصصی بدست خواهد آمد.

به اعتقاد بسیاری از فیلسوفان سابقه بحث از رابطه دین واخلاق به قدمت خود فلسفه است.امّا افلاطون با طرح گفتگوی سقراط با اوثیفرون شکل جدّی¬تری به آن داد. بحث از رابطه دین واخلاق درمیان مسلمانان به¬عنوان یکی از مسائل مهم کلامی مورد مداقّه بوده و به پیامدهای اخلاقی آن کم¬تر پرداخته¬اند. امّا رابطه دین واخلاق در اشکال مختلفی متصوّر است که در این نوشتار به حصر عقلی سه گونه«تباین دین از اخلاق» ،«تقابل دین با اخلاق»و«تعامل دین و اخلاق» سنجیده و در این میان ضمن تأیید تعامل دین واخلاق ،چگونگی و جهت این رابطه ارزیابی می‌گردد. درامتداد این بحث برای تبیین وابستگی اخلاق به دین،از میان گونه¬های مختلف وابستگی اخلاق به دین،وابستگی«معنا شناختی»،«وجودشناختی»،«معرفت شناختی»و«روان شناختی» اخلاق به دین را می¬سنجیم. درحقیقت گونه¬سنجی رابطه دین واخلاق با رویکرد علمی-پژوهشی،ما را به این نتیجه می‌رساند که اخلاق زاییده حقیقی ترین منبعی است که همه خیرات،مصالح و سعادات از آن ناشی می¬شوند و آن«دین»است.

در سال‌های اخیر، به علت مقابله شیعه با جریان‌های تکفیری و تأکید بر تقریب و وحدت امت اسلامی، عده‌ای با تفکر افراطی تکفیری، برای تخریب شیعه، این مذهب را به تفکر تکفیری متهم کرده، و راهبرد شیعه‌هراسی را در دستور کار خویش قرار داده‌اند. یکی از دلایل مهم این اتهام، توهم تلازم اعتقاد به امامت، به عنوان اصلی از اصول دین، با کفر مخالفان آن است. در این پژوهش با روش توصیفی­تحلیلی، با استفاده از سیره نظری و عملی اهل بیت (ع)، ضوابط تکفیر از دیدگاه شیعه تبیین شده که عبارت­اند از: انکار سه اصل توحید، نبوت و معاد، ضروریات و احکام قطعی دین با شرایط خاص و فقدان موانع. با تبیین این مقدمات، این نتیجه به دست آمده است که شیعیان به اسلام اظهارکنندگان به شهادتین (به غیر از نواصب و غالیان) اعتقاد دارند و نسبت‌دادن اتهام تفکر تکفیری به شیعه، غیرعالمانه و مغرضانه است.

امروزه شیعه امامیه تنها راه نصب امام را نصّ جلی و خفی یا انجام‌دادن معجزه که نوعی نص فعلی است می‌داند و درباره ضرورت تعیین و نصب امام از طرف خدا و معرفی او با نص نبی یا امام پیشین، دلایل و براهین عقلی و نقلی متعددی مطرح می‌کند. برای اثبات و شناخت صفاتی مانند علم و عصمت که برای امام ضروری است، هیچ راهی جز تعیین الاهی و معرفی پیامبر وجود ندارد. بر این اساس، هر فردی که پیامبر (ص) بر امامت او تصریح و تنصیص کرده باشد امام است. اصحاب اجماع امامین صادقین (ع) از ثقه‌ترین شیعیان عصر حضورند که می‌توان به استناد باورهایشان در آن دوران، ریشه‌های تاریخی باور کنونی بر امامت را در دوره حیات ائمه (ع) پی‌جویی کرد. بر اساس وقایع تاریخی، ابراز عقاید و مناظرات ایشان با سایرین، می‌توان به این واقعیت دست یافت که به رغم نظر برخی از متفکران شیعی معاصر، در زمینه باور بر امامت ائمه اهل‌ بیت (ع)، در بدنه عمومی جامعه شیعی تطوری خاص که حکایتگر تکامل در این باور باشد به دست نمی‌آید و غالب شیعیان عصر حضور نیز همچون شیعیان امروز به منصوص از سوی خدا و رسول‌بودن امامان باور داشته‌اند.