جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در تعریف سنتی، اخلاق به ملکه نفسانی که منشأ صدور فعل است، تحلیل می گردد. تحلیل جدید اخلاق را، الگوی رفتار ارتباطی مبتنی بر رعایت حقوق طرف ارتباط می داند. این تعاریف از جهاتی شباهت دارند: هر نسبت به اخذ خوبی و بدی در تعریف، لابشرط است. التزام به پایداری اخلاق و اختیاری بودن و ذومراتب شمردن آن، از دیگر مشابهات است. در مواضع اختلاف این تعاریف، تعریف سنتی، اخلاق را به صفات درونی و تعریف جدید به صفات بیرونی می کشاند. تحلیل جدید برخلاف تحلیل سنتی، محمول چندموضعی بودن اخلاق را می نمایاند. در تعریف سنتی، «ملکه» علت صدور فعل اخلاقی است که جامع نگری را برخلاف تعریف جدید از بین می برد.

مسئله ارزشهای اخلاقی از عمده ترین مباحث اخلاقی است. آنچه در این مقاله در حد آگاهی نویسنده بر محور این مسئله فراهم آمده در طی چند فراز است: فراز اول در ماهیت اخلاق و سبب پیدایش صفت اخلاقی است. بعضی آن را تابع طبیعت و مزاج معرفی نموده اند و بعضی دیگر معتقدند که منشا پیدایش اخلاق عادت است از این رو اخلاق را اکتسابی و قابل تغییر میدانند. دلائلی نیز ارائه نموده اند. تأدیب و تربیت و پیروی از شرایع آسمانی را در اصلاح اخلاق موثر میدانند. فراز دوم در معنی ارزش اخلاقی است. چون علوم یا توصیفی اند که صرفا در مقام گزارش از اطلاعات و تحقیقات است مانند ریاضیات و طبیعیات و یا ارزشی می باشند چون منطق که در بیان خطا و حقیقت و حق و باطل است و علم اخلاق که در تبیین سعادت و شقاوت و کمال و انحطاط است. چه حق و باطل و یا سعادت و شقاوت برای انسانها یکسان نیست. بلکه در تکامل و یا انحطاط افراد دخیل اند. اخلاق در میان علوم ارزشی که ارزشش معنوی است سودمندتر است. هرکس که اتصافش به صفات نیک اخلاقی بیشتر باشد انسان تکامل یافته تری است. فراز سوم در نیازمندی بشر به روشهای اخلاقی است و در تبیین اموری که موثر در اخلاق پایدار است چون تعالیم دینی و آگاهی از آداب نیک و کیفیت پرورش استعدادهای نیک و ... . در پایان مقاله یادآور این مطلب است که آموزش هر علمی باید توام با آموزش علم اخلاق باشد تا وسیله ای جهت تکامل و اصلاح بعد معنوی انسانها باشد و هم چنین موجب خواهد شد که علم تمرینی در راه درستی و راستی و حقیقت و معنویت باشد. ارزش هر علمی در این خواهد بود که تا چه اندازه با روشهای اخلاقی قابل سنجش و انطباق است.

‫پژوهش حاضر، ضمن بررسي کليات و اصول اخلاقي حاکم بر فکر شيعي، ديدگاه‌هاي اخلاقي ابن مسکويه به عنوان يکي از فلاسفه مسلمان را همراه با فلسفه اخلاق وي شرح مي‌دهد. نگارنده نخست به اهميت اخلاق و مفهوم لغوي و اصطلاحي اخلاق، ادب، فلسفه اخلاق و اخلاق عملي و سپس از لحاظ فقهي به بررسي مفاهيم اخلاقي مي‌پردازد و ميراث فکر شيعه در مقوله اخلاق و فلسفه اخلاق را باز مي‌گويي. وي در همين زمينه ابتدا به معرفي منابع فکر شيعه در مسأله اخلاق، علم اخلاق و فلسفه اخلاق، تاريخچه پرداختن شيعيان به مسايل اخلاقي و ويژگي‌هاي تفکرات اخلاقي آنان را ارائه کرده، آن‌گاه ميراث بر جا مانده از تفکرات و علم اخلاق شيعه را نيز معرفي مي‌کند. او در فصل دوم علي بن مسکويه رازي يکي از فلاسفه مشهور مسلمان و شخصيت علمي، حيات اجتماعي، تفکرات فلسفي و اخلاقي و برخي عملکردها و اقدام‌هاي علمي وي را در مقوله علم فلسفه و اخلاق شرح داده است. در فصل سوم اصول فکري و اخلاقي ابن‌مسکويه، مانند علم النفس، تعريف نفس، ويژگي‌هاي نفس، ادراکات نفس، خلود و جاودانگي نفس، سعادت و شقاوت نفس، فعل اخلاقي و کمال نفساني انسان، ذکر مي‌شود. در فصل چهارم نيز برخي ديگر از اصول اخلاق نظري ابن‌مسکويه همچون: تطور انواع، رابطه جسم با نفس و پيدايي فضايل نفساني، رابطه بين قواي نفس و فضايل نفساني، معيار اعتدال و حد وسط در فضايل اخلاقي، عدالت، رابطه عدالت با نفس، اقسام عدالت، معيار عدالت، محبت، عوامل محبت، اقسام محبت، ارزش محبت و رابطه بين محبت و عدالت را مي‌خوانيم. در فصل پنجم مباحثي مثل جبر و اختيار، ضرورت نيت در فعل اخلاقي، معيار فعل اخلاقي، اثر محيط در تربيت اخلاقي، نقش دولت و محيط اجتماعي در اخلاق و تربيت، طب روحاني، حفظ سلامت نفس، ضرورت محاسبه نفس، علاج بيماري‌هاي نفس، مانند غضب، خوف و حزن (غم) و ظرفيت‌هاي مختلف نفس براي رسيدن به فضايل و رذايل اخلاقي، از منظر ابن مسکويه شرح و بررسي شده است.