جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آن‌چه که به طور معمول تحت عنوان نظریات خوارج به رشته تحریر درآمده است، تماماً آرا مشترک میان آنها نیست. اصولاً به دشواری می‌توان افکار مشترک بسیاری میان خوارج یافت، و آن‌چه به راستی آنان را به هم می‌پیوندد منشأ تاریخی مشترک آنهاست و اندیشه‌ای که در شعار «لا حکم الا لله» متجلی می‌شود و گرنه دو طیف افراطی و معتدل از خوارج آن‌چنان از یکدیگر جدا شدند، که صحبت از نظریات خوارج بدون ذکر استثناها و موارد و اختلاف دور از احتیاط است. در مذهب اباضیه نمی‌توان اصطلاح مؤمنان را درباره مرتکبین کبائر به کار برد، زیرا هرچه که خداوند بر بندگانش فرض کرده، جزء ایمان است، از این روی اینان تنها موحّد هستند. در دیدگاه اباضیه، امامت و حکومت یکی از مسائل اساسی و کلیدی به شمار می‌آید، اگرچه آنها به آن رویکردی فقهی تاریخی دارند. مراحل امامت یا مسالک مذهب اباضی، یعنی ظهور، دفاع، شراء و کتمان، و برخورد پیروان آن با مخالفان خود سبب شده تا این فرقه اسلامی همچنان حیات داشته و حتی دارای حکومت و حکمرانی باشد. در عین حال دیگر اندیشه‌های کلامی آنان در باب تعریف امامت، گزینش امام، شروط و اوصاف امام، مقاصد و اهداف امامت نیز می‌تواند حائز اهمیت و درخور تأمل باشد.

در این پژوهش به شاخصه‌ها و ملاک‌های ایمان و کفر از دیدگاه دو فرقه امامیه و اباضیه پرداخته شده است و این موضوع بدان جهت ضرورت و اهمیت دوچندان می‌یابد که با ظهور جریان‌های تکفیری و متهم کردن برخی از فرقه‌های اسلامی به کفر، شفاف‌سازی آرای این فرقه‌ها می‌تواند مسیر انحراف عقاید را مسدود سازد. هم‌چنین نزدیکی بین دو مذهب امامیه و اباضیه با مقایسه ایمان و کفر آشکار می‌گردد. در این پژوهش تلاش شده در فصل اول کلیات و مفاهیم در قالب واژه‌هایی چون ایمان و کفر هم‌چنین امامیه و اباضیه پرداخته شود، سپس در فصل دوم به دیدگاه امامیه در مسئله ایمان و کفر پرداخته شده است و در فصل سوم ایمان و کفر از دیدگاه اباضیه مورد پژوهش قرار گرفته است. در نهایت در فصل چهارم نقاط اشتراک و افتراق دو فرقه در باب ایمان و کفر مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد. پژوهش حاضر توصیفی ـ تبیینی با روش کتابخانه‌ای و به صورت تطبیقی می‌باشد.

وهابیت و اباضیه دو فرقه از فرقه‌های زنده جهان اسلام، با دو رویکرد متفاوت و تفکرات مختلف هستند. اباضیه، برگرفته از افکار جابر بن زید ازدی و وهابیت، برگرفته از افکار سلفیت احمد ابن حنبل و تحت تأثیر افکار ابن تیمیه به وجود آمد. می‌توان به‌طوری وهابیت را مجری افکار ابن تیمیه نامید. هدفی که این رساله به دنبال آن است، آشنایی با تاریخ و عقاید وهابیت و اباضیه در دو زمان کاملاً متفاوت است. یکی در دورهٔ نخستین اسلام و تحت رهبری عبدالله بن اباض و دیگری در قرن 12 هجری به رهبری محمد بن عبدالوهاب، با عقایدی کاملاً متفاوت؛ هم‌چنین پرداختن به اشتراکات و ممیزات این دو فرقه و تقابل و مقایسه کلامی که بین این دو فرقه وجود دارد. اباضیه باروحیه‌ای کاملاً متعادل و وهابیت باروحیه‌ای خشن و تند، که این در افکار و عقاید این دو فرقه هم تأثیرات به سزایی گذاشته است که این از اهداف این رساله است.

یکی از فرق اسلامی که در حیات هزار و سیصد ساله خود اهتمامی ویژه به تاریخنگاری مبذول داشته فرقه اباضیه است که در تحقیقات اسلام شناسی ، این بعد از حیات فرهنگی آنان کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است. آثار اباضی نه تنها در مطالعه تاریخ این فرقه اساسی ترین منابع محسوب می گردند ، بلکه در مطالعات عمومی تاریخ اسلام در نواحی شبه جزیره و عراق در مشرق ، بخش هایی از شمال و شرق آفریقا در مغرب ، و حتی برخی نواحی ایران چون خراسان و جزایر خلیج فارس منابعی مهم و درخور نیازمند مجالی گسترده است، در این مقاله سعی بر آن بوده تا روشی مبتنی بر دوره های تاریخی و سبک نگارش برای طبقه بندی آثار تاریخی باضیه و معرفی منطقی آنها عرضه گردد. در این مقاله به نوشته ای اباضیان مشرق بیشتر عنایت شده است.

در این تحقیق به بررسی و مقایسه دیدگاه دو مذهب پویای وموجود، امامیه و اباضیه در مورد اسماء و صفات الهی پرداخت شده است. در فصل اول به توضیح مفاهیمی از قبیل اباضیه و چگونگی پیدایش آن و معرفی برخی از شخصیت‌های مؤثر در این مذهب و همچنین به تبیین مفاهیمی همچون اسماء و صفات الهی از دیدگاه لغت و اصطلاح پرداخته‌ایم و در فصل دوم به بررسی دیدگاه امامیه در مورد اسماء و صفات الهی پرداخته شده است و در فصل سوم به بررسی دیدگاه اباضیه در مورد اسماء و صفات الهی و آراء ایشان در مورد اسماء و صفات الهی پرداخته شده است و در پایان به جمع‌بندی در مورد آراء و دیدگاه این دو مذهب در مورد اسماء و صفات الهی و مقایسه دیدگاه دو مذهب پرداخته شده است. در انتها باید متذکر شوم که دو مذهب در مورد اسماء و صفات الهی تقریباً دیدگاه همسان و واحدی دارند و کمترین اختلافی بین امامیه و اباضیه در مورد اسماء و صفات الهی وجود ندارد. اگرچه در موارد دیگر همچون حسن و قبح دیدگاه متفاوتی با هم دارند ولی در این مورد خاص با هم هم‌عقیده و هم‌رأی می‌باشند. به گفته دکتر صابر طعیمه از نویسندگان اباضیه، ایشان در مورد توحید بر خلاف دیگر عقائد تکیه به عقل نموده‌اند تا از تشبیه و تجسیمه به دور باشند و بر تنزیه باری تعالی تأکید دارند، همان چیزی که امامیه در اسماء و صفات الهی بر آن تکیه دارند .

اباضیان تقلید را در اصول عقاید جایز نمی‏دانند، اما در فروع و مسائل فقهی فقط در مواردی آن را جایز می‏دانند که دلیلی از کتاب، سنت، اجماع امت یا عقل در دست نباشد (جیطالی، ۱/۲۵۷؛ قس: معمر، ۲ (۲)/۲۲۹). در توجیه این نظر می‏گویند که حقیقت تقلید، پذیرفتن سخن کسی است بی‏طلب دلیل و برهان؛ و در جایی که دلیلی از کتاب، سنت، اجماع امت یا عقل موجود باشد، تقلید بی‏معنی است (جیطالی، ۱/۲۵۸). اباضیه بر خلاف بیش‏تر فرق اهل سنت، باب اجتهاد را بسته نمی‏دانند (نک: معمر، ۱/۷۱ـ۷۲) و استنباط احکام را بر مبنای کتاب، سنت، اجماع امت و عقل جایز می‏شمارند (جیطالی، همانجا) و معتقدند که مجتهد باید عالم در لغت، اصول دین، اصول فقه و مصادر ادله (کتاب، سنت و اجماع) باشد. اما در باب تجزی اجتهاد، میان علمای اباضی اختلاف نظر وجود دارد (معمر، ۱/۷۲ـ۷۳) علمای اباضی به امکان وقوع اجماع میان اهل حل و عقد قائلند (موسوعه ۳/۵۷) شیخ ابومحمد عبدالله بن حمید سالمی در تعریف اجماع می‏گوید: «اجماع در عرف علمای اصول و فقها و عموم مسلمانان عبارت است از اتفاق علمای امت بر حکمی در یک دوره، و گفته‏اند: اتفاق امت محمد (ص) است در یک دوره بر امری؛ و بعضی این شرط را افزوده‏اند که خلاف مستمری قبل از آن وجود نداشته باشد» (همان، ۳/۵۳، به نقل از طلعه الشمس سالمی). سالمی در باب حجیت اجماع می‏گوید: «نتیجه خلاف در تعریف اجماع این است که هرکس هر تعریفی از اجماع را بپذیرد. بر مبنای همان تعریف، اجماع بر او حجت خواهد بود. بنابراین، آن کسی که تنها اجماع مجتهدین را معتبر شمارد، اجماع آنان بر او حجت خواهد بود، خواه دیگران موافق باشند، خواه نباشند؛ و هر کس اجماع مجتهدان مؤمن، نه مجتهدان فاسق و بدعتگذار، را معتبر بداند، اجماع مجتهدان مؤمن بر او حجت خواهد بود، گر چه اهل اهواء با آنان مخالف باشند …». به هر حال حجیت اجماع در هر یک از اقوال، ظنی است، نه قطعی (همان، ۳/۶۴ـ۶۵). سالمی تنها در یک حالت فرضی، حجیت اجماع را با جمع شروط بسیار که امکان تحقق آنها نادر است، قطعی می‏داند (همانجا). از میان فرق خوارج فقط اباضیه، فقهی مدون دارند. فقهای اباضیه، وقوع اجماع میان اهل حل و عقد را ممکن می دانند. آنها در بسیاری از احکام فقهی –نماز، روزه، حج، زکات- به مذاهب اربعه اهل سنت نزدیک هستند. از نظر عقاید کلامی، آنان بر این عقیده‌اند که نمی‌توان به کسی مؤمن یا کافر گفت، چرا که وحی منقطع شد و ابوبکر و عمر از دنیا رفته‌اند و امروز کسی نیست که حقایق را بیان کند و کافر را از مؤمن تمیز دهد. بدان جهت ما به کسی نمی‌گوییم که او مؤمن است یا کافر. برخی از نویسندگان معاصر اباضی بر این عقیده‌اند که فرقه اباضیه فقط در دو مسئله، یعنی تخطئه حکمیت و شرط ندانستن قرشی بودن امام، با سایر فرق اسلامی اختلاف نظر دارند، ولی در سایر مسایل با یکی از مذاهب مشهور کلامی هم عقیده اند، چنانکه در مسئله صفات خدا، رؤیت، تنزیه، تاویل و حدوث قرآن با معتزله و شیعه توافق دارند، و در مسئله شفاعت با معتزله هم عقیده اند، و در مسئله قدر و خلق افعال با اشاعره هم رأیند.(۱) ————————– پانوشت: بحوث فی الملل و النحل، ج ۵، ص ۳۰۲-۳۰۳٫

این مقاله عقاید اباضیه و عقاید شیعه را در نُه محور بررسی می‌کند. در کشور عمان مذهب غالب، اباضی است. هرچند عمان مرز مشترکی با ایران ندارد اما در نزدیکی کشور ما واقع است. هدف از این مقاله بیان مشترکات اعتقادی و نزدیک‌ترشدن به همدیگر است. این مقاله نُه عقیده از عقاید اباضیان و شیعیان را می‌کاود، البته به صورتی که برای اباضیان اهمیت دارد. اصول نزد اباضیه ترتیب خاصی ندارد در حالی که امامیه برای آن ترتیب خاصی قائل‌اند. بنابراین، از توحید شروع می‌کنیم و بعد عدل، ایمان و کفر، کفرِ نعمت، رؤیت خداوند متعال در قیامت، خلق قرآن، خروج بر امام ظالم، و تولا و تبرا را می‌کاویم، حال آنکه امامیه اصول را پنج چیز می‌دانند و برای آن ترتیب خاصی قائل‌اند. در این میان گاهی به عقاید دیگر مذاهب نیز اشاره‌ای گذرا کرده‌ایم.