جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اين كتاب داراي 12 فصل است در اثبات وجود و وحدة واجب تعالي غياث الدين منصور فرزند مؤلف اين رساله، شرحي بر آن نگاشته بنام كشف الحقايق المحمديه و در آن، شرح حال او را آورده است و 7 فصل بر آن افزوده مؤلف اين رساله در ذريعه در چند جا اشتباهاً صدرالدين محمد بن غياث الدين منصور دشتكي معرفي شده و اساساً بسياري از مؤلفات صدرالدين مقتول در 903 از صدرالدين فرزند غياث الدين منصور دانسته شده است. از آن جمله همين اثبات الواجب، حاشيه قديم و جديد بر شرح تجريد و حاشيه هاي او بر شرح مطالع و جواهر نامه. اين اشتباه منحصراً در ذريعه نيست صاحب مجالس المؤمنين، صدرالدين محمد شيرازي معروف به صدرالحقيقه را پسر غياث الدين منصور و مقتول در 903 بدست تركمانان دانسته است. در فهرست دانشكده ادبيات جواهرنامه تأليف صدرالدين محمد مقتول در 903 و فرزند غياث الدين منصور دانسته شده و فهرست نگار به نوشته قاضي نورالله شوشتري استناد كرده است. در فهرست كتابخانه مركزي دانشگاه سخن صاحب ذريعه در ذيل معرفي اثبات الواجب عينا نقل شده است. در آغاز اين رساله علم بدو قسم تصوري و تصديقي تقسيم شده پس از آن به اثبات باري تعالي و بيان بعضي از صفات بروش فلسفي عقلي مي پردازد. اين رساله گويا از دشتكي باشد. (سيد احمد اشكوري) اين رساله كه بنام ابوالمظفر احمد بهادر «مقتول در 903» نوشته شده در اثبات وجود و صفات واجب است كه پس از ديباچه ضمن 12 فصل و خاتمه صورت گرفته: فصل 1- في اثباته تعالي 2- في توحيده 3- في ان واجب الوجود لا يقبل القسمة الي الاجزاء اصلا 4- في ان واجب الوجود هل يجوز ان يكون له صفته زائده عليه ام لا 5- في علمه تعالي 6- في قدرته تعالي 7- في ارادته 8- في حياته 9- في سمعه و بصره 10- في كلامه 11- في القضاء و القدر 12- في سائر صفاته منها الحكمه خاتمه في تقسيم صفاته (مهدي ولايي) اين رساله كه بنام ابوالمظفر احمد بهادر «مقتول در 903» نوشته شده. در اثبات وجود و صفات واجب است كه پس از ديباچه ضمن 12 فصل و خاتمه صورت گرفته: فصل 1- في اثباته تعالي 2- في توحيده 3- في ان واجب الوجود لا يقبل القسمة الي الاجزاء اصلا 4- في ان واجب الوجود هل يجوز ان يكون له صفته زائده عليه ام لا 5- في علمه تعالي 6- في قدرته تعالي 7- في ارادته 8- في حياته 9- في سمعه و بصره 10- في كلامه 11- في القضاء و القدر 12- في سائر صفاته منها الحكمه خاتمه في تقسيم صفاته. غياث الدين منصور فرزند مؤلف اين رساله، شرحي بر آن نگاشته بنام «كشف الحقايق المحمديه» و در آن، شرح حال او را آورده است و 7 فصل بر آن افزوده مؤلف اين رساله در ذريعه در چند جا اشتباهاً صدرالدين محمد بن غياث الدين منصور دشتكي معرفي شده و اساساً بسياري از مؤلفات صدرالدين مقتول در 903 از صدرالدين فرزند غياث الدين منصور دانسته شده است. از آن جمله همين اثبات الواجب، حاشيه قديم و جديد بر شرح تجريد و حاشيه هاي او بر شرح مطالع و جواهر نامه. اين اشتباه منحصراً در ذريعه نيست صاحب مجالس المؤمنين، صدرالدين محمد شيرازي معروف به صدرالحقيقه را پسر غياث الدين منصور و مقتول در 903 بدست تركمانان دانسته است. در فهرست دانشكده ادبيات جواهرنامه تأليف صدرالدين محمد مقتول در 903 و فرزند غياث الدين منصور دانسته شده و فهرست نگار به نوشته قاضي نورالله شوشتري استناد كرده است. در فهرست كتابخانه مركزي دانشگاه سخن صاحب ذريعه در ذيل معرفي اثبات الواجب عينا نقل شده است. در مجلس هفتم مجالس المؤمنين قاضي نورالله شوشتري (م 1091) در سرگذشت ميرغياث الدين منصور دشتكي مي نويسد كه وي بر رساله اثبات واجب پدر خود مير صدرالدين كبير محمد (زاده در بامداد در روز 2 شعبان 828 و كشته در بامداد آدينه 12 رمضان 903) شرحي نوشت و خود غياث الدين هم رساله اي در اثبات واجب بنام «مشارق» دارد و در كشف الظنون (ج 1 ص 539) نوشته است كه مير صدرالدين محمد شيرازي اثبات واجب نگاشته و آغاز آن چنين است: «الله لا اله الا هو له الاسماء الحسني» باز در آنجا (ج 2 ص 438) نوشته است كه «مشارق النور و مدارك السرور في الكلامم از شيخ ابي منصور فرزند محمد حسيني است در كشف الحجب (ص 4) مي نويسد كه اثبات الواجب از غياث الدين شيرازي است و آغازش چنين است: «سبحانك اللهم يا من تفرد بالوجوب و الوجود و توحد بافاضة‌ الخير و الجود» در الذريعه (ج 1ص 9-108) چنين آمده: كه اثبات الواجب از مير صدرالدين محمد شهيد بدست تركمانها و معروف بصدرالحقيقه و صدر العلما و الحكما ميباشد و او فرزند مير غياث الدين منصور پسر صدرالدين محمد پسر ابراهيم پسر صدرالدين محمد پسر اسحق پسر علي پسر عربشاه حسيني دشتكي شيرازي است و تاريخ زاد و مرگ او را از شرح پسر وي استاد البشر مير غياث منصور (م 948) بر همين اثبات الواجب آورده است: باز ميگويد نسخه اي از متن اثبات الواجب در كتابخانه تقوي در تهران هست و بخط حاج محمود پسر محمد پسر محمود نيريزي و بتاريخ ربيع يكم سال 903 ميباشد و در آن اجازه اي است از همان مير صدرالدين و بخط او براي همين نيريزي كه در ماه محرم نوشته است و آغاز اثبات الواجب در آنجا چنين است: «الله لا اله الا هو له الاسماء الحسني منه الابتدا و به البقا» نيز مي نويسد كه غياث الدين منصور بجز شرح بر اثبات الواجب پدر خود كتابي بنام «مشارق» در اثبات واجب دارد. اين غياث الدين دشتكي از دانشمندان و فيلسوفان بوده و در سال 936 صدر اعظم شاه طهماسب يكم صفوي (930-984) شده و در شيراز بسال 948 درگذشت و پسري داشت بنام صدرالدين محمد كه او هم از دانشمندان بشمار ميآمد و از نامهاي اين خاندان پيداست كه بسياري از آنها همنام بوده اند. اين رساله گويا همان مشارق باشد و در بيشتر جاها شكهاي رازي بزرگ را ميآورد و در برابر آن از سخنان رازي كوچك ياد ميكند و گاهي از كتابهاي ابوعلي و از طوسي در آن ياد ميشود گويا خطبه آغاز رساله را كه در كشف الحجب آمده در اين نسخه نياوردند. اين رساله شش مقاله است: (1 اثبات واجب در 4 مسئله 2 صفات خدا در 4 مسئله 3 افعال او در 3 مسئله 4 احوال اجسام در 4 مسئله 5 اقسام اجسام در 2 مسئله 6 در نفس كه بسيار كوتاه است) از خود كتاب نام آن و نگارنده آن دانسته نميشود. (محمد تقي دانش پژوه) نام يكم كتاب در ديباچه نسخه در دست و نام دوم در ذريعه، 1/108 آمده است. (احمد منزوي) در دوازده فصل و يك خاتمه آغاز كتاب: الله لا اله الا هو له الاسماء الحسني منه الابتداء و به البقاء واليه الرجعي ... و بعد، فهذه رسالة في اثبات الواجب (الباري) و صفاته الحسني ... الشهير بصدر الحسيني الشيرازي انجام كتاب: و ما يكون في نفس الامر من غير تعقل نقص هو الوحده و الحمدلله اولا و اخرا. . الطاهرين. [ذريعة 1/108؛ فهرست دانشگاه 3/2118؛ فهرست سپهسالار 3/38؛ فهرست الفبايي آستان قدس ص 19؛ الهيات مشهد 2/373؛ فهرست آستان قدس 4/3-4 و 1/32؛ مرعشي و 33/191و 33/186و13/290و 17/181و 18/204 و 29/340؛ ريحانة الأدب 3/426؛ مركز احياء ميراث 1/244؛ كتابخانه ملي 12/441 و 17/392؛ مجلس سنا 1/281؛ مجلس شورا 9/478؛ كشف الظنون 539: 1، فهرست دانشگاه 130: 3، 2118: 6 و ش: 1/1556 و 14 ش: 2/4668 فهرست سپهسالار 38: 3 مجلس 450: 5 كشف الحجب: 4 ذريعه 108: 1، 60: 13؛ دانشگاه تهران 8/177؛ دانشگاه تهران 14/3617؛ دائره المعارف 2/6؛ اعلام 2/1174 صدرالدين الدشتكي الثالث؛ طبقات 10/218؛ حاجي خليفه 2/842 «رسالة في اثبات الواجب» .؛ نشريه 7/22 و 11/657؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص19] شرح و حواشي: حاشية اثبات الواجب (-) شرح اثبات الواجب دشتكي شيرازي، منصور بن صدرالدين محمد (-948) كشف الحقائق المحمدية في شرح الحقائق المحمدية = شرح اثبات الواجب دشتكي شيرازي، منصور بن صدرالدين محمد (-948)

بعد از حاشيه قديم دواني، صدرالدين محمد دشتكي شيرازي حاشيه اي بر حاشيه او نگاشت و اعتراضاتي بر او وارد ساخت و آن را به سلطان بايزيد عثماني و مولي ابن المؤيد تقديم نمود. اين حاشيه به حاشيه قديم صدر شهرت دارد. كلا پنج حاشيه ميان دواني و صدرالدين دشتكي تاليف شده كه سه حاشيه آن از دواني است به نام حاشيه قديم و حاشيه جديد و حاشيه اجد، و دو حاشيه از صدر دشتكي كه به حاشيه قديم و جديد شهرت دارد و اين مجموعه را طبقات جلاليه و صدريه نامند. البته فرزند صدرالدين، غياث الدين منصور پاسخي در رد حاشيه اي اجد دواني نگاشت. اين حاشيه اولين حاشيه صدرالدين محمد و حاشيه قديم اوست. بر اين رساله جز دواني كه ردي بر آن نوشت به نام حاشيه جديد، فرزندش غياث الدين منصور نيز در تصحيح نظر پدرش در اين رساله پيرامون نفس و هيولي بر آن حاشيه اي نگاشت كه به نامهاي « النفس و الهيولي يا النفس و الصورة و ...» خوانده شده.«درايتي» آغاز كتاب: صدر كلام ارباب التجريد و ختم مقال اصحاب التوحيد حمد فرد تفرد بالابتداء و الانتهاء ...قوله هو العلم باحوال بالمبدأ و المعاد. اراد بالمبدأ كا ما يوجد اوله و يقابله منتهاه و آخره كما ان الاول بهذا المعني منحصر في الباري تعالي... انجام كتاب: و يلزم ان يكون السهمان...فيه نظر اذ غاية ما لزم ان يكون موقع السهمين في احد المرتبتين و احدا...و ذلك لان اتحاد الموضعين و تعددهما ليسا بالقياس الي شيي واحد و كذا الحال اذا كان المراد باتحاد السهمين اتصالهما اذ لا محذر في ان يتصل السهمان علي مرئي و ينفصلا علي مرآي آخر ]فهرست آستان قدس 1/96 ؛ وزيري 2/763؛ كتابخانه مجلس شورا 5/122-123و 5/493 و 7/93 و 10/1135؛ ذريعه 6/117؛ كشف الظنون : تجريد ؛ فهرست دانشگاه 3/232-234و ج 2313و 6/2191و 3/223 ؛ احوال و آثار خواجه نصير از مدرس رضوي 243؛ هدية العارفين 2/201؛ مجالس المؤمنين 100 ؛ فهرست آستان قدس 4/76و ج 1 ش 102 ؛ كتابخانه فاضليه ش 12و 8، فهرست مجلس ج 5-122، كشف الظنون : تجريد، الذريعة ج-117 . دانشگاه تهران 6/2191 و 15/4067 و 16/373 ؛ فهرست مروي 112 ؛ مدرسه فيضيه 1/84 ؛ فهرست آستان قدس 4/76 ؛ گلپايگاني 3/1448 ؛ مرعشي 37/71[ شرح و حواشي: حاشية حاشية شرح التجريد (-) حاشية الجديدة علي شرح التجريد الجديد = تجريدات الغواشي دشتكي شيرازي، مير صدرالدين محمد (828-903) حاشية الجديدة علي شرح التجريد الجديد دواني، محمد بن اسعد (830-908) حاشية الأجد علي شرح تجريد الاعتقاد دواني، محمد بن اسعد (830-908) تجريدات الغواشي و تشييدات الحواشي = حاشية الحاشية الدوانية الاخيرة دشتكي شيرازي، منصور بن صدرالدين محمد (-948) تعليقات علي الشرح الجديد للتجريد = النفس و الهيولي دشتكي شيرازي، منصور بن صدرالدين محمد (-948)

اين حاشيه دوم صدرالدين محمد بن ابراهيم حسيني دشتكي شيرازي است بر شرح جديد تجريد و محشي در مقدمه اين حاشيه ضمن اعتراض به جلال الدين دواني مي گويد از اين جهت به نوشتن اين حاشيه پرداخته است كه بعضي از طلاب مفتون بزرگي مقام نويسنده (جلال الدين دواني) مي شوند و به تجزيه و تحليل نوشته هايش نمي پردازند و در مقصد جواهر اين كتاب افادات فرزندش غياث الدين منصور را نيز مي آورد و كتاب را به نام سلطان بايزيد عثماني مصدر كرده است . «اردلان» شارح از دواني باعنوان«المتعرض» ياد مي كند و ازحواشي قبلي خود برشرح تجريد نيز ياد مي كند. بين ملاجلال دواني و سيد صدر دشتكي پنج حاشيه بر شرح تجريد قوشچي رد و بدل شده است . بدين ترتيب: 1-حاشيه دواني بر شرح تجريد موسوم به حاشيه قديم 2- حاشيه سيد صدر در رد حاشيه قديم دواني 3- پاسخ دواني از حاشيه سيد صدر، موسوم به حاشيه جديد 4- پاسخ صدر دشتكي از حاشيه جديد دواني، كه تجريدات غواشي ناميده است 5- پاسخ دواني از تجريدات غواشي كه به حاشيه اجد معروف است 6- صدرالدين دشتكي فرصت پاسخگويي از حاشيه اجد دواني را نيافت و وفات نمود. پس از وي فرزندش غياث الدين منصور دشتكي حاشيه اي در رد اعتراضات دواني بر پدرش، نگاشت. حاشيه حاضر، حاشيه دوم دشتكي است كه تجريدات غواشي نام دارد و دشتكي در آن از حاشيه ديگر خود ياد مي كند.« صدرائي/ حافظيان» ملا جلال دواني حاشيه جديد (=دوم) خود را بر شرح تجريد در پاسخ باعتراضات صدر دشتكي بر حاشيه قديم نگاشت، و صدر دشتكي به منظور پاسخ گفتن به پاسخ هاي دواني در حاشيه جديد، حاشيه اي ديگر بر شرح تجريد نگاشت و آن همين كتاب است. در فهرست آستان قدس (1/35) و ذريعه 60/117 اين كتاب به اشتباه تأليف صدرالدين دشتكي فرزند «منصور» دانسته شده و گويا اشتباه مؤلف ذريعه نيز ناشي از اشتباه فهرست مزبور است . صدرالدين در ديباچه اين حاشيه گويد : قد كنت اولا علي الشرح الجديد للتجريد ما سنح لي في اثناء المطالعه و او ان المباحثة و المناظرة . ثم لاح لي انه قد يقع ببعض اجلة الناس فيه اشتباه و التباس يحرف الكلم عن مواضعها ... و ان بعضا من ضعفاء الطلبه عن صوب الاستقامة تحول فنظر الي من يقول لجلالة شانه و لا ينظر الي ما يقول ... و بلغني ما كتب بعض من عظماء فضلاء الطلاب ... فحداني ذلك الي ان اكتب ثانياً حاشية محققة لما في الشرح و حواشيه بما لا مزيد عليه [نقل قسمتي از ديباچه از آن نظر است كه در برخي از فهرست ها اين حاشيه به اشتباه از صدرالمتالهين دانسته شده و در برخي ديگر با حاشيه نخست صدر اشتباه شده] . صدر دشتكي در دنبال سخنان بالا در ديباچه گويد كه : تدقيقات فرزند خود منصور را بخصوص در مبحث جواهر در اين حاشيه گنجانيده ام . دشتكي در همين حاشيه است كه مدعي اطباق اهل سنت بر افضليت ابوبكر شده (ص 3 نسخه مجلس). «عبدالحسين حائري» اين حاشيه تا پايان مقصد دوم است و گويند آنرا به سلطان بايزيد هديه كرده [حاجي خليفه نوشته است كه صدر دشتكي حاشيه اول خود را به سلطان بايزيد خان و مولي ابن المؤيد هديه ساخته] . وي در ديباچه گفته است كه «برخي از مطالب اين كتاب را از كتب قوم بخصوص شفا گرفته و بيشتر نام مآخذ را آورده و برخي از مطالب از ابتكارات خود او است» . «عبدالحسين حائري» اين حاشيه به حاشيه جديد شهرت دارد. آغاز كتاب: صدر کلام ارباب التجريد و ختم مقال اصحاب التوحيد حمد احد منه الابتداء و اليه الانتهاء و مشارکة الامثال و الاکفاء ثم الصلوة .. قوله اي علي آله و اصحابه الذين موصوفون بزيادة الكرم قال الشارح فيما كتب علي الحاشية قيل لم يرد به معينا بل ما يتناول متعددا ... و فيه نظر لان افعل التفضيل اذا اضيف فله معنيان... انجام كتاب: قوله و عند الآخرين، في نسبة هذا الكلام ايماء الي ضعفه فان الاختلاف الاعتبار بالجنس عند اختلافف الجهة غير بين و لا مبين و كذا قوله الاشياء المذكورة من الاعتبار غير بين و لا مبين ] وزيري 2/763؛ كتابخانه مجلس شورا 5/122-123و 5/493 و 7/93 و 10/1135؛ ذريعه 6/117؛ كشف الظنون : تجريد ؛ فهرست دانشگاه 3/232-234و ج 2313و 6/2191و 3/223 ؛ احوال و آثار خواجه نصير از مدرس رضوي 243؛ هدية العارفين 2/201؛ مجالس المؤمنين 100 ؛ فهرست آستان قدس 4/76و ج 1 ش 102 و 1/96 ؛ كتابخانه فاضليه ش 12و 8، فهرست مجلس ج 5-122، كشف الظنون : تجريد، الذريعة ج-117 . دانشگاه تهران 6/2191 و 15/4067 و 16/373 ؛ فهرست مروي 112 ؛ مدرسه فيضيه 1/84 ؛ گلپايگاني 3/1448 ؛ فهرست الفبائي آستان قدس ص 196[ شرح و حواشي: حاشية حاشية شرح التجريد (-) حاشية الأجد علي شرح تجريد الاعتقاد دواني، محمد بن اسعد (830-908) تجريدات الغواشي و تشييدات الحواشي = حاشية الحاشية الدوانية الاخيرة دشتكي شيرازي، منصور بن صدرالدين محمد (-948)

صدرالدین دشتکی، مبدع نظریۀ ترکیب اتحادی، معتقد است که هر ترکیب حقیقی اتحادی است. در این مقاله نخست بر پایة حاشیة قدیم و حاشیۀ جدید وی بر شرح تجرید قوشچی، دیدگاه او را دربارة چیستی و ویژگی‌های ترکیب اتحادی تقریر کرده‌ایم. او معتقد است در ترکیب اتحادی اجزای مرکب وجود بالفعلی ندارند و کثرت آنها تنها تحلیلی عقلی است. در گام بعد دو استدلال وی را به سود اتحادی بودن برخی ترکیب‌ها صورت‌بندی کرده‌ایم. در استدلال نخست، وی از حقیقی بودن ترکیب در موالید ثلاث و بالقوه بودن اجزای آنها اتحادی بودن را نتیجه گرفته است. استدلال دوم مبتنی بر صحت حمل میان اجزا و مرکب است. سپس سه اشکال بر این نظریه و پاسخ دشتکی بدان‌ها را بیان کرده‌ایم. در ضمن پاسخ به اشکال‌ها، دشتکی علیت صورت برای ماده را علیت تحلیلی و اجزای مرکب اتحادی را غیرمستقل‌الوجود معرفی می‌کند. در بخش پایانی، عباراتی از بهمنیار را، که دشتکی بدان استشهاد کرده و می‌تواند از پیشینه‌های نظریۀ ترکیب اتحادی باشد، بررسیده‌ایم.

دشتکی در ارائه نظریه حمل خود، از دو نظریه بدیل یاد می‌کند؛ «ثبوت امر لامر» و «تغایر مفهومی موضوع و محمول و اتحاد در ذات». دشتکی با نقد این دو دیدگاه، «تغایر اعتباری و اتحاد در وجود» را به عنوان نظریه حمل استاندارد معرفی می‌نماید. تحلیل ویژه دشتکی از مشتقات نقش مهمی در این نظریه دارد. انکار نسبت از دیگر عناصر تشکیل دهنده نظریه دشتکی است و با کمک آن می‌تواند حمل را به هوهویت و عینیت موضوع و محمول تحلیل کند. دشتکی در می‌یابد که هر یک از بساطت یا ترکب مشتق با نظریه حملی که او به دنبال آن می‌باشد، در تنافی اند و لذا تحلیل ویژه ای از مشتقات عرضه می کند. تحلیل او از مشتقات، راه را برای تفکیک دوگانه «ثبوت مبدا برای موضوع» و «اتحاد محمول و موضوع» هموار می‌سازد و او را در تحلیل قاعده فرعیه و جهت در عقدالوضع یاری می‌‌کند. همه این عناصر به یاری دشتکی می‌آیند تا بتواند قضایای لابتیه، هلیه بسیطه و معدوله را تحلیل کند و نظریه حمل منتخب خود را در مورد آن ها به کار گیرد.

در «قاعدة فرعيه» كه از قواعد مهم فلسفي است، هر چند حكما دربارة «ضرورت ثبوت مثبت له» وفاق دارند، اما «ضرورت ثبوت ثابت» مورد اختلاف نظر فلاسفه واقع شده است. دربارة ثبوت ثابت دو نظريه مطرح شده است؛ از نظر مشهور فلاسفه، ثبوت ثابت ضرورت ندارد و در مقابل، برخي قائل به ضرورت ثبوت ثابتند. ملاصدرا از قائلان به ضرورت ثبوت ثابت است. او نظرية عدم ضرورت ثبوت ثابت را از قائلي ـ بدون ذكر نام ـ نقل كرده است. برخي از شارحان وي، اين نظريه را علاوه بر سيد شريف جرجاني و علامه دواني، به سيد سند نيز نسبت داده‌اند، در حالي كه اين نظريه با آنچه در بيانات سيد سند (در نسخ خطي وي) يافت ميشود، انطباق ندارد و برعكس، وي از قائلين به «ضرورت ثبوت ثابت» است. قول به عدم ضرورت ثبوت ثابت، قول معاصرش، علامه دواني است. در نهايت، در اين نوشتار بيان شده است كه ملاصدرا ضمن استفاده از نظرية سيد سند، نظريه‌يي متفاوت با نظرية وي ارائه داده است.

پژوهش حاضر به دنبال پاسخ­گویی به پرسش: «رابطۀ میان علم و نظریۀ شبح به خوانشِ ملاصدرا چیست؟» شکل گرفت؛ با نگاهی به شبکه واژگانی ملاصدرا و رویکرد وجودی خاص او، می­توان تحلیلِ خوانشِ او از نظریۀ شبح را در مراحل زیر خلاصه نمود: 1. بیان مفاد نظریۀ شبح و نفی هرگونه تطابق میان وجود خارجی و شبح ذهنی، پذیرش اثر وجودیِ شبح و معرفی شبح به عنوان علت معدۀ حصول علم با نگاه وجودی خاص خود. 2. بیان مفیدِ علم بودن شبح برای کیفیات و معدومات. 3. بیان نقدهای وارد بر نظریه شبح و تحلیل نقدها. 4. طرح نظریه وجود ذهنی که علاوه بر ایجاد علم در معدومات و کیفیات، در سایر موارد وجودی نیز مفید علم باشد. با این تحلیل، می‌توان این احتمال را به­عنوان یافتۀ این تحقیق بیان نمود که تئوری شبح، با اینکه مورد انتقاد جدی ملاصدرا است، با این حال ملاصدرا با نگاهی خاص، از این نظریه به عنوان مرحله­ای از مراحل تکامل نظریۀ وجود ذهنیِ خود بهره برده است، نگارندگان بر این نگاه پافشاری ندارند اما این­گونه می­اندیشند که در صورت پذیرش این نگاه مسئله صورت جدیدی پیدا خواهد نمود.