جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تجرد نفس از نگاه ملاصدرا تفسیری در مقابل نظریه تجرد نفس قائلان به حدوث نفس مجرد است. ارائه تصویری از تجرد نفس از نظر ملا صدرا می تواند درک بهتری را از چگونگی نظریه حدوث جسمانی و بقا روحانی نفس، رابطه نفس و بدن و چگونگی تبدیل جسمانی به مجرد موجب شود. با استفاده از اصول فلسفه صدرایی و همچنین لوازم فلسفی آنها می توان به تبیین چگونگی تجرد نفس پرداخت. این نظریه از سویی در تقسیم تجرد به برزخی و عقلی و از سوی دیگر در چگونگی تجرد عقلی نفس با نظریه قائلان به حدوث نفس مجرد متفاوت است. بر اساس اصالت وجود ملاک در وحدت و کثرت اشیا وجود آنهاست. در حرکتی که جوهر نفس انسانی در مراتب تشکیکیِ وجود، دارد به هر مرتبه بالاتر که وارد می شود آن مرتبه اصل وجودش و سایر مراتب جزو لوازم و شئون نفس به حساب می آیند. لذا نفسی که به مرتبه تجرد عقلی می رسد به امری مجرد مانند عقل تبدیل نمی شود بلکه نفسی که به درجه تجرد رسیده در عین حفظ لوازم و شئونش، یعنی بدن، اجزای نباتی و حیوانی، در ضمن وجودی واحد، با امر مجرد ارتباط برقرار کرده و عنوان مجرد بر او صدق می کند اما مانند عقول مجرد نمی شود.

نوشتار حاضر با بیان هدف و نحوه خلقت عالم و اینکه خداوند خالق عالم است نه فاعل عالم، توحید افعالی خداوند که به معنای نفی فاعلیت تام از ماسوی اله است را مورد بررسی قرار می دهد و بعد از تشریح این مساله که تنها موثر حقیقی در عالم خداوند است، به تبیین معنای قضا و قدر و نقش انسان در رخدادها و رویدادهای حادث در زندگی او می پردازد. در پایان نیز این نتیجه را به دست می دهد که حوادث عالم وجوب و حتمیت خود را از جانب خداوند و بر طبق قانون علیت دریافت نموده، هرگونه صدفه و اتفاقی منتفی است و از جمله عللی که در افعال انسان موثر است و در واقع مکمل تامیت انسان در افعالش می باشد، اختیاری است که طبق قضا و قدر الهی برای انسان حتمیت و وجوب یافته و انسان را قادر ساخته تا در طول تاثیر خداوند موثر در افعالش گردد؛ لذا نه جبری در کار است و نه اختیار مطلق.

شناخت‌گرایی اخلاقی یکی از مباحث فلسفۀ اخلاق و معرفت‌شناسی اخلاق محسوب می‌شود و محقق طوسی در زمرۀ شناخت‌گرایان اخلاقی قرار می‌گیرد؛ زیرا وی اولاً به راه‌های گوناگون شناخت واقعیت هم‌چون عقل، شهرت، تجربه و وحی و الهام اشاره دارد؛ ثانیاً به حدوسط به‌عنوان معیار شناخت پرداخته است؛ ثالثاً برهان‌پذیری جملات اخلاقی عقلانی را می‌پذیرد و رابعاً به مطلق‌گرایی اخلاقی پای‌بند است؛ با توجه به شناخت‌گرا بودن محقق طوسی و این‌که تمام شناخت‌گرایان اخلاقی، وحدت‌گرای اخلاقی محسوب می‌شوند، محقق طوسی نیز در زمرۀ وحدت‌گرایان اخلاقی قرار می‌گیرد. اما به نظر می‌رسد محقق طوسی در تبیین برهان‌پذیری جملات اخلاقی، رابطۀ حقیقی میان اعطای نعم الهی و وجوب شکر را برهانی نکرده است و با ادعایی به نتیجه رسیده است که می‌توان این رابطه را نتیجۀ رابطۀ علّی ـ معلولی قلمداد کرد که میان فعل اخلاقی و نتیجۀ آن وجود دارد، یعنی هر فعل اخلاقی مانند شکرگزاری سبب سعادت‌بخشی و به کمال رسیدن انسان می‌شود و این وجوب شکرگزاری خدا مبین رابطۀ علی و معلولی میان شکر خدا و سعادت حاصل از آن برای شکرگزار خواهد بود؛ پس اگر پرسیده شود چرا شکر مُنعِم واجب است، پاسخ داده می‌شود برای کسب سعادت و کمال، این شکرگزاری واجب است.

استفاده از روش فلسفی و کارآمدی آن در کلام و الهیات همواره میان متکلمان مسلمان و مسیحی محل بحث‌ونظر بوده است. توماس آکویناس و خواجه طوسی، متکلمان هم‌عصری هستند که با اثرپذیری از فلسفۀ ابن‌سینا و با کاربرد برهان در تبیین و دفاعیات کلامی دین، مشرب و روشی مشابه یافته‌اند که می‌توان آن ‌را کلام عقلی ـ نقلی نامید. این پژوهش تطبیقی به روش‌شناسیِ تعلیمی آن‌ها اشاره می‌کند. توماس آکویناس با قائل‌شدن به دو نظام معرفتی مبتنی بر وحی و عقل، دو نوع الهیات به نام الهیات وحیانی و الهیات طبیعی را مطرح کرد. وی در کتاب جامع الهیاتِ برخلاف کتب پیشینیانش که تنها جنبۀ رهبانی و درون‌متنی داشتند، افزون بر استناد به متون مقدس و آثار آبای کلیسا به تحلیل فلسفی در مباحث الهیاتی همت گماشت. خواجه طوسی نیز در کتاب تجرید الإعتقاد به تلفیق روش عقلی و ‌نقلی پرداخت. این‌جستار، ضمن اشاره به روش کلامی پیش از این دو متفکر، با نگاهی ‌توصیفی تحلیلی، وجوه اشتراک و افتراق روشیِ توماس و خواجه را بیان می کند. اتخاذ روش اعتدالی از وجوه اشتراک آنان است. آکویناس در میانۀ رأی تفریطی تِرتولیان و دیدگاه افراطیِ ابن‌رشدیان لاتینی قرار دارد و خواجه نیز با عبور از نص‌گرایانی چون شیخ صدوق، از آسیب‌های افراطی برخی معتزله و برداشت‌های غلوآمیزی چون فرقۀ شیخیه به‌دور است. نتیجۀ روش اعتدالی هردو، استفادۀ حداکثری از برهآن‌های عقلی و عبور از «نص‌بسندی» به «نص‌پسندی» است. روش دانش کلام اساساً انحصاری نیست، اما نویسنده از رهگذر این مقایسه و توجه به ملاک تشابهات روشی، بر آن است که روش اعتدالی آن‌دو، کارآیی و سودمندی و پاسخ‌گویی بیشتری نسبت به روش‌های نص‌گرا دارد.

يکي از مباحث مهم اعتقادي که متکلمان اسلامي اهتمام جدي به آن داشته‌اند بحث «کلام الهي» است. در باب حقيقت کلام الهي ديدگاه‌هاي متفاوتي ارائه شده است. ازجمله آنها ديدگاه خواجه نصير‌الدين طوسي است. پرسشي که اين پژوهش بدان پرداخته اين است که آيا تبيين خواجه نصیرالدين از حقيقت کلام الهي، براساس تفسير شارحان او، مي‌تواند پاسخي قانع‌کننده نسبت به حقيقت کلام الهي به‌شمار آيد؟ اين نوشتار پس از اشاره به ديدگاه‌هاي گوناگون در‌باره حقيقت کلام الهي، با روش توصيفي ـ تحليلي و همچنين کتابخانه‌اي، ديدگاه ایشان را براساس تفسير شارحان آثارش (علامه حلي و محقق لاهيجي) بررسي و ارزيابي کرده و به اين نتيجه رسیده است که تفسير علامه حلی از، ديدگاه خواجه نصیرالدين کامل به‌نظر نمي‌رسد؛ و تفسير محقق لاهيجي از آن ـ افزون بر اينکه ايشان سخن خواجه نصیرالدين را طبق ديدگاه و مذاق خودش تفسير نموده ـ با اشکالاتي مواجه است. سپس ديدگاه کامل و جامعي که از اين اشکالات مبرا باشد پيشنهاد داده است.

چکیده ماشینی: یکی از برجسته‌ترین دانشمندان و دانشمندان مسلمان عصر قرون وسطی، چندمعیت ایرانی نصیرالدین طوسی (1274-1201) در سنین جوانی و همزمان با سرازیر شدن لشکریان چنگیزخان به سرتاسر سرزمینش به جامعه شیعه نزاری اسماعیلی پیوست. او در طی یک کار طولانی و برجسته، ابتدا تحت حمایت اسماعیلیان در قلعه الموت، و بعداً با مغولان فاتح، بیش از 150 اثر در موضوعات مختلف از کلام و فلسفه گرفته تا ریاضیات و نجوم ارائه کرد. آثار اصلی او درباره دکترین اسماعیلی، روضه یی تسلیم (بهشت تسلیم) و سیر و سلوک (تفکر و کنش)، پیش از این به ترجمه انگلیسی توسطS.J. Badakhchani(س.ج.بدخشانی) موجود است. او در این مجلد، سه اثر کوتاه‌تر اسماعیلی طوسی به نام‌های «آغاز و انجام»، «تولا و تبرا» و «مطلوب المؤمنین» را در این مجلد به چاپ رسانده است) طوسی در این سه رساله، با اشاره ویژه به ماهیت اولیه انسان، وجود زمینی او در ارتباط با امام و سرنوشت اخروی او، تفاسیر اجمالی از نقوش کلیدی در آموزه اسماعیلیه ارائه می دهد.

هرگاه در کلام فصیح عرب معنای یک لفظ در لفظ دیگری در آمیخته گردد و بدین‌سان بین آن دو مشابهتی حاصل می‌آید، به آن تضمین نحوی می‌گویند. علم نحو به‌عنوان علم خاص و پدیدۀ تضمین نحوی به‌عنوان قاعده فرعی در راستای درک و تفسیر صحیح قرآن شکل‌گرفته و پژوهشگران و دانشمندان علم نحو در آثار خود به نقش و کارکرد تضمین نحوی و فواید آن پرداخته‌اند؛ یکی از فواید و کارکردهای تضمین نحوی، نقش تضمین نحوی در تفسیر آیات قرآن کریم، توسط مفسران است. در این رساله با بیان مختصر گونه مبانی نظری تضمین نحوی و معرفی پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه، ضمن بیان معناشناسی لغوی واژه متضمن و بررسی این پدیده ادبی در قالب افعال، اسم، فعل و حرف با روش توصیفی- مورد‌کاوانه-تحلیلی-تطبیقی 85 کلام الهی را در ده تفسیر شیعه و سنی(مجاز القرآن، معانی القرآن، معانی القرآن و اعرابه، التبیان فی تفسیر القرآن، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مفاتیح البیان فی تفسیر القرآن، مفاتیح الغیب، الجامع لأحکام القرآن، التحریر و التنویر و المیزان) مورد بررسی قرار دادیم. دست‌یافته‌های قابل‌توجهی در این پژوهش مشاهده شد؛ ازجمله آنکه نحویان در آشنایی با تضمین نحوی بر مفسران مقدم هستند و تلقی این ده مفسر از تضمین نحوی با نحویان یکی است. علی-رغم آگاهی مفسران از این پدیده نحوی، به طور یکسان آیات قرآن کریم را از این بُعد، مورد تفسیر قرار نداده‌اند. ابن عاشور و علّامه طباطبائی به‌صراحت اصطلاح تضمین نحوی را بکار بردند و شش مفسر یعنی ابوعبیده، فرّاء، زجّاج، شیخ طوسی، طبرسی و ابن عطیه در تفسیر آیات متضمن از اصطلاح تضمین استفاده نکرده‌اند و از واژه‌های جایگزین مانند «بمنزله»، «أی» و «معناه» مدد گرفته‌اند؛ فخر رازی و قرطبی امتزاجی از این دو روش را بکار برده‌اند. یکی دیگر از دستاوردهای این پژوهش نشان‌دادن این مسأله است که عدم اهتمام به تضمین نحوی در تفسیر آیات منجر به تفسیر اشتباه و غیردقیق و برداشت-های فقهی غیر صحیح می‌گردد.

اساس همه ی مباحث اعتقادی، توحید است. هر کس خواستار استوارسازی بنای معرفتی دینی خود باشد باید از توحید بهره بجوید. توحید نظری در فلسفه و کلام اسلامی سه شاخه دارد: توحید ذاتی، توحید صفاتی،توحید افعالی. در این پژوهش به روش کتابخانه ای به بررسی و مقایسه دیدگاه شیخ الطائفه_ از شخصیت های برجسته مکتب کلامی بغداد_ و صدر المتألهین_ از شخصیت های برجسته مکتب فلسفی اصفهان_ در خصوص اثبات وجود خداوند، توحید و اقسام آن(ذاتی، صفاتی، افعالی) پرداخته شده است. توحید ذاتی به معنای یگانگی ذات خداوند است و این تعریف مورد قبول همه مسلمانان است. توحید صفاتی به معنای عینیت ذات و صفات خداوند است و اختلافاتی در این زمینه بین گروه های مختلف مسلمانان وجود دارد لیکن شیخ طوسی و ملاصدرا تعریف یکسانی از توحید صفاتی ارائه داده اند. توحید افعالی به این معنا است که تنها مؤثر حقیقی در عالم، ذات خداوند است. لازم به ذکر است این دو متفکر در بحث خداشناسی در مبانی و روش با یکدیگر متفاوت هستند و این تفاوت در مبانی و روش آن ها موجبات اختلافات دیگری را در مباحث خداشناسی فراهم کرده است.شیخ طوسی هویت انسان را جسم مادی او می داند .این در حالی است که ملاصدرا هویت انسان را نفس مجردی می داند که امکان سیر تا بی نهایت را دارد . هردو شخصیت عقل گرا هستند لیکن شیخ طوسی مرتبه ای بالاتر از استدلال برای عقل قائل نیست و این در حالی است که ملاصدرا برای هر یک از اقسام عقل مراتبی قائل است و پایین ترین مرتبه عقل را عقل استدلالی دانسته است. شهود در فلسفه صدرا از مراتب بالای عقل است . شیخ طوسی از طریق افعال به اثبات خداوند پرداخته است و ملاک نیازمندی معلول به علت از منظر شیخ طوسی حدوث است. لیکن ملاصدرا_در برهان صدیقین که آن را برترین برهان می داند_بدون واسطه مخلوقات به اثبات واجب الوجود پرداخته است و ملاک نیازمندی معلول به علت از منظر او امکان فقری است. براهین ملاصدرا هم ازجهت استحکام عقلی و هم ازحیث توجه به ساحتهای زیبایی شناسی نسبت به براهین شیخ الطائفه برتری دارد. اختلاف دو متفکّر در اثبات خداوند به عنوان مبدأ وجود_در فلسفه صدر المتألهین_و محدِث_در نظام فکری شیخ طوسی_ منجر به تفاوت در مقوله ی خداشناسی، ایمان، نحوه دینداری و نحوه زندگی انسان شده است .زیرا خداشناسی صدر المتألهین بر خلاف خداشناسی شیخ طوسی با زیبایی ‌شناسی عجین شده است. حد توحید از منظر شیخ طوسی نفی ‌شریک از خداوند و از منظر ملاصدرا نفی شریک از وجود (وحدت وجود)است. شیخ طوسی بر خلاف ملاصدرا تنها یک قسم از اقسام ترکیب را از خداوند نفی کرده است و دلایل عقلی برای احدیت خداوند ارائه نداده است. برهان صدیقین ملاصدرا بر خلاف براهین شیخ طوسی، علاوه بر اثبات خدا، اقسام توحید و وحدت حقه حقیقیه را نیز به اثبات رسانده است. هر دو متفکر قائل به عینیت ذات و صفات هستند و برای این موضوع دلیل اقامه کرده اند لیکن تعریف آن دو از صفات کمالی خداوند(قدرت، علم، اراده) و اثبات آن صفات توسط آن دو به دلیل اختلاف مبانی شان، متفاوت است. در بحث توحید افعالی شیخ طوسی با اقامه برهان تمانع تنها توحید ربوبیت را که یک قسم از اقسام توحید افعالی است به اثبات رسانده لیکن ملاصدرا برای هر یک از اقسام توحید به صورت مستقل دلایلی اقامه کرده است.

این پژوهش با عنوان "(پژوهش تطبیقی) علم رجال مقارن بين شیعه و اهل سنت از قرن پنجم تا نهم هجري" , شامل يك مقدمه، چارچوب پژوهش، تحلیل منابع آن و چهار فصل مي‌باشد. فصل اول: با تبیین مهمترین اصطلاحات پژوهش؛ به خصوص تعریف جرح و تعديل نزد اهل سنت و علم رجال نزد شيعه آغاز شده، و بيان مي‌كند كه واژه علم رجال نشان دهنده علمی است که فقط به بررسي شرایط راویان مي‌پردازد، و اینکه علم جرح و تعديل شاخه ای از علم رجال است. سپس به اصول و مبادي اوليه علم رجال نزد اهل تسنن و شیعیان، همراه با ذکر مهمترین كوشش‌هاي رجالي پرداخته، همچنين بيان نموده که طلوع دانش در ميان اهل سنت از زمان صحابه پديدار شده است. در حالی که تألیفات آنان پس از گردآوري احادیث بوده و کتابهای رجال اهل سنت پس از اواسط قرن دوم هجری در اين عرصه پديدار شدند. از جمله اين كتاب‌ها، كتاب «التاريخ» نوشته ليث بن سعد (وفات 175 هـ) و كتاب «التاريخ» اثر عبدالله بن مبارك (وفات 181 هـ) مي‌باشد. در قرن سوم، احادیث جمع آوری، آثار و تأليفات نگاشته شده و صحاح و مسانيد ظاهر شدند، و منتقدان به سلسله اسناد توجه نشان دادند. در آن مرحله‌ بود كه کتاب های رجال اهل سنت به دلیل اينكه ثقات (افراد معتمد) و ضعاف (اشخاص غير معتمد) را با هم گرد آورده بودند، متمایز گرديدند. اولين شخص از شيعيان اهل بيت كه در قرن اول سخن از علم رجال به ميان آورد، عبيدالله بن أبي رافع (متوفي به سال 40 هجري) بود. نام كتاب او «تسمية من شهد مع امير المؤمنين في الجمل و صفين و النهروان من الصحابة) بود. مهمترين كتاب‌هاي اين مقطع كتاب «الرجال» اثر عبدالله بن جبله (وفات 221 هـ) و كتاب «المشيخة» از حسن بن محبوب (وفات 224 هـ) و كتاب «طبقات» از البرقي (وفات 249 هـ) مي‌باشد. با این حال، چیزی جز تلاشی که البرقی برای ما بر جاي نهاد، به دست ما نرسيد و ابن داوود حلي به آن اعتماد کرد و آن را يكي از منابع كتاب خود قرار داد و از او با نشانه «قي» ياد كرد كه خلاصه «البرقی» است، همچنين اين كتاب یکی از منابع کتاب «الخلاصة» از علامه حلي مي‌باشد. فصل دوم به تلاش علماي رجال قرن پنجم و ششم از هر دو مكتب اختصاص دارد. در اين مقطع دو طبقه در مكتب شيعه وجود دارد: مرحله‌ي ساختاري اصلي و بنيادي، كه به زمان شيخ طوسي (وفات 460 هـ) و نجاشي (وفات 450 هـ) منتهي مي‌شود. طبقه دوم: تكميل كننده طبقه اول است مانند كارهاي شيخ رازي (وفات پس از 585 هـ) و ابن شهر آشوب (وفات 588 هـ)؛ زيرا طبقه اول ساختار بنيادي يعني "اصول چهارگانه رجالي" بود و طبقه دوم كارهاي تکميلي يا "ثانویه" به شمار مي‌رفت، و اين طبقه‌بندي بيانگر وجود تنوع در کارهاي رجالي در این دوره است، بنابراین بخشی از آنها مانند کتاب رجال طوسی، آن طبقات را روشنايي بخشيده و شرح دادند، و بخشي ديگر به فهرست‌ها و تأليفات رجالي روي آوردند، همان گونه كه در فهرست طوسي و نجاشي آمده است. بخش سوم به ميراث حديثي رجال توجه كرده است، كه طي سه قرن اول از ائمه به ما رسيده است، همان گونه كه در كتاب «رجال كشي» آمده، كه اين كتاب توسط شيخ طوسي خلاصه نويسي شده است. در مورد كتاب‌هاي رجالي اهل سنت پس از قرن پنجم هجري مشخص است که اکثر آنها- اگر نگوييم همه آنها- یا مقدمه‌اي بر کتابهای سابق، يا حاشيه‌اي بر آنها هستند، و یا از آنها نقل شده‌اند، یا خلاصه‌ یا ويرايشي از آنها هستند، و اين مرحله تكميلي در مجموعه‌ي رجال اهل سنت است. فصل سوم: به سهم علماي رجال دو مكتب در قرن هفتم و هشتم هجری پرداخته است. نقد و بررسي اسناد در بین شیعیان در زمان سيد بن طاووس (وفات 673 هـ) به اوج خود رسيد، به طوري كه او براي اولين بار حديث را با تقسيمات چهارگانه‌اش به (حديث صحيح، حديث حسن، حديث موثق و حديث ضعيف) طبقه بندي كرد. این فصل به پيدايش روشهای روشني از طبقه بندی پرداخته است، كه همانند روش ابن داود (وفات 740 هـ) و روش ابن مطهر حلي (وفات 726 هـ) مي‌باشند. صرفنظر از گستردگي دايره‌ طبقه بندي، منابع ابن مطهر حلي و ابن داوود حلي به طور كلي متكي بر اصول اوليه رجالي هستند. طبقه‌بندی و تقسيمات علماى رجال اهل سنت انواع مختلفى دارد، از جمله طبقه‌بندی صحابه، که به تقسيماتي در رابطه با شناخت صحابه می پردازد، و مشهورترین طبقه‌بندی كه در اين مبحث وجود دارد، در كتاب "أسد الغابة في معرفة الصحابة" تأليف ابن اثير مي‌باشد. فصل چهارم و پايانى، در مورد مرحله‌ى كمبود تألیفات درباره‌ "علم رجال" در بین شیعیان است، بر خلاف قرون گذشته و قرن‌هاي پس از آن، از دانشمنداني كه در قرن نهم هجری در بين شيعيان ظهور يافت «بهاء الدین النيلی» بود، او بيان كرد که آنچه در این مرحله نوشته است، حواشي و پاورقی‌هايی بر کتاب‌های پیشین است. اما نوشته های رجال مکتب اهل سنت درباره‌ شناخت رجال كتاب‌هاى

در موضوع مهدویت، تالیفات متعددی توسط دانشمندان شیعی در سده های مختلف نگاشته شده است. از دانشمندان شیعی صاحب اثر در این حوزه فضل بن شاذان نیشابوری در سده ی سوم هجری است. در کتب فهارس، حداقل 5 کتاب در موضوع امام مهدی علیه السلام به فضل بن شاذان نسبت داده شده است. این رساله در گام نخست به جایگاه فضل بن شاذان در منظومه ی حدیثی شیعه پرداخته تا میزان اعتبار نگاشته های او تبیین گردد. در گام بعدی به واکاوی آثار منتسب به فضل بن شاذان در موضوع امام مهدی علیه السلام پرداخته شده تا هویت تاریخی این آثار محرز و نیز صحت انتساب آنها به فضل بن شاذان مشخص گردد. نتیجه کلی این پژوهش حاکی از آن است که فضل بن شاذان نیشابوری از فقها و متکلمین شیعه بوده که علی رغم برخی جرح هایی که کشی در خصوص او آورده، منزلت او در نزد شیعه، کمترین خدشه ای پیدا نمی کند. اساتید فضل بن شاذان، کثرت تالیفات او، کثرت نقل روایات او در منابع معتبر شیعی، اعتماد رجالیون به اظهارات رجالی فضل، آراءِ او در فقه، کلام و رجال به جایگاه او در منظومه ی حدیثی شیعی اعتبار ویژه ای می بخشد. همچنین از آثار مهدوی فضل بن شاذان، به‌ جز اشاراتی که کتب فهارس به‌ عنوان آن‌ها داشته‌اند، روایاتی نیز، در آثار پس از او به دست ما رسیده است. با بررسی این منقولات در آثاری همچون «الارشاد» شیخ مفید، «الغیبه» شیخ طوسی، «المحتضر» ابن حلی، «سرور أهل الإیمان» سید نیلی و «کفایهالمهتدی» میرلوحی، از مجموع پنج کتابِ «اثبات الرجعه»، «الرجعه حدیث»، «حذو النعل بالنعل»، «القائم» و «الملاحمِ» فضل با موضوع امام مهدی علیه‌السلام، کتاب «اثبات الرجعه» هویت تاریخی می‌یابد و اصالت و اعتبار آن اثبات می‌گردد. از کتاب «القائم» نیز تنها با اشاره‌ی ابن حلی در کتاب «المحتضر» اطلاع مختصری حاصل می گردد و از سه کتاب «الرجعه حدیث»، «حذو النعل بالنعل» و «الملاحم» اثری در دست نیست. کتاب «الغیبه للحجه» و کتاب «الحجه من ابطاءِ القائم» او نیز اصالتی نداشته، بلکه توسط برخی از متاخران همچون محدث نوری به فضل بن شاذان نسبت داده‌شده است.