جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سلجوقیان و خوارزمشاهیان اگرچه هر دو دولت های سنّی حنفی بحساب می روند علی رغم بعض مشابهات، سیاست های مذهبی متفاوتی در قبال مذاهب و فرق اسلامی اتخاذ نمودند. مطالعه این شباهت ها و تفاوت ها و اهمّ علل و محرک های موثر، مسئله اصلی و هدف رساله حاضر است. نتایج بدست آمده حاکی ست أهمّ وجوه اشتراک، سیاست دو حکومت در تقابل و مبارزه جدی با اسماعیلیه است. سیاست سلاجقه در قبال حنفیه خاصهً ماتریدیه همواره حمایت جدی اما سیاست خوارزمشاهیان، بی طرفی و فقط حامی حنفیه معتزله هستند. درباره اصحاب احدیث، سیاست سلاجقه در قبال شافعیه اشعریه جز در ایام وزارت نظام الملک، تقابل اما سیاست خوارزمشاهیان همواره بی طرفی ست. در مورد حنابله، خوارزمشاهیان علی الدوام بی طرف ماندند اما سلاجقه در ایام طغرل بسیار به آنان تقرب جستند حال آنکه درباره مالکیه هر دو دولت سیاست مدارا اتخاذ نمودند. سلاجقه در ایام طغرل و الب ارسلان شیعه امامیه را سرکوب کردند اما بتدریج سختگیری بر آنان را کاهش دادند درحالیکه خوارزمشاهیان از ابتداء با آنان تعامل و گاه حمایت نمودند. سیاست سلاجقه در قبال متصوفه، بیشتر حمایت اما سیاست خوارزمشاهیان بی طرفی و در ایام محمد خوارزمشاه تقابلی است. ماهیت استبدادی-استثماری دو حکومت و سعی در حفظ نظم موجود طبقاتی از اهم اسباب اشتراک آنها در ضدیت با اسماعیلیه و مدارا با غیرحنفیه و تفاوت در شخصیت و معتقدات دینی و مذهبی، نوع روابط با خلافت، ترکیب مذهبی سکان قلمرو و ترکیب مذهبی سپاه از مهم ترین علل تفاوت در سیاست های مذهبی آنهاست. روش تحقیق در این مطالعه، توصیفی-تحلیلی است.

در طول تاریخ، همواره انسان‌هایی زیسته‌اند که گفتار و کردار آنان بر مسیر تحولات فکری، فرهنگی و اجتماعی جوامع تأثیرگذار بوده است. رفتار انسان، به‌عنوان نمود بیرونی اندیشه و باور درونی او، نه‌تنها در بعد فردی بلکه در عرصه اجتماعی نیز بازتابی از ارزش‌ها و نگرش‌های زمانه به شمار می‌آید. اهمیت رفتار تاریخی زمانی دوچندان می‌شود که کنشگر آن، شخصیتی با جایگاه دینی، اجتماعی و سیاسی برجسته باشد. در میان چنین شخصیت‌هایی، همسران پیامبر اسلام(ص) جایگاهی ممتاز دارند. آنان نه‌تنها در زندگی خانوادگی پیامبر(ص) نقش مؤثری ایفا کردند، بلکه گفتار و کردارشان در عرصه اجتماعی نیز بازتاب یافت و در مواردی بر روند رویدادهای صدر اسلام اثر گذاشت. رفتار آنان گاه در مسیر اهداف نبوی و گاه با تفاوت در دیدگاه و موقعیت، نمودهای گوناگونی از نقش زن مسلمان در جامعه نخستین اسلامی را به نمایش گذاشت. در بعد خانوادگی، نوع رفتار همسران پیامبر(ص) با شخص پیامبر، شیوه تعامل آنان در روابط درون‌خانوادگی، نحوه ارتباط با دیگر همسران و چگونگی رفتارشان با فرزندان پیامبر(ص) از محورهای اساسی مورد توجه است. همچنین، میزان مشارکت آنان در اداره امور خانه، نقش ایشان در فضای عاطفی و تربیتی خانواده و چگونگی حضورشان در زندگی روزمره پیامبر(ص)، از موضوعات مهمی است که نیازمند شناخت و بررسی است. در بعد اجتماعی نیز رفتار همسران پیامبر(ص) در مواجهه با مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی، نحوه برخورد آنان با مراجعان به خانه پیامبر(ص)، مشارکت در انتقال آموزه‌های دینی و فرهنگی، و تأثیر آنان بر نگرش عمومی نسبت به جایگاه زن مسلمان در صدر اسلام مورد توجه است. این بررسی می‌کوشد نشان دهد همسران پیامبر(ص) تا چه اندازه در تحولات اجتماعی آن دوران نقش داشته و چگونه رفتار آنان بازتاب‌دهنده جایگاه ویژه‌شان در جامعه نبوی بوده است. اهمیت پرداختن به این موضوع از دو جهت قابل توجه است: نخست آن‌که می‌تواند تصویری دقیق‌تر از زندگی خانوادگی پیامبر(ص) و ساختار درونی خانه نبوت ارائه داد. دوم آن‌که درک روشن‌تری از نقش و جایگاه زنان در شکل‌گیری فرهنگ اسلامی و تحولات اجتماعی صدر اسلام فراهم آورد. بازخوانی این رفتارها نه‌تنها به فهم مناسبات خانوادگی و اجتماعی پیامبر(ص) کمک می‌کند، بلکه در تبیین الگوهای رفتاری زن مسلمان در بستر تاریخی و دینی نیز نقش مؤثری دارد. در منابع تاریخی و حدیثی، گزارش‌های متعددی از رفتارهای فردی، خانوادگی و اجتماعی همسران پیامبر(ص) نقل شده است؛ از نوع تعامل آنان با پیامبر(ص) و دیگر همسران گرفته تا موضع‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی آنان پس از رحلت رسول خدا(ص). با این حال، این داده‌ها بیشتر به‌صورت پراکنده و روایی بیان شده و کمتر پژوهشی به تحلیل جامع و گونه‌شناسانه رفتار تمامی امهات المؤمنین پرداخته است. اغلب تحقیقات موجود تنها یکی از این بانوان را محور بررسی قرار داده و از تحلیل تطبیقی رفتار آنان در یک چارچوب منسجم غفلت ورزیده‌اند. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی و تحلیلی می‌کوشد رفتارهای خانوادگی و اجتماعی همسران پیامبر(ص) را بر پایه داده‌های مستند تاریخی بررسی و تحلیل کند. در این مسیر، رفتارها با روش سنخ شناسی در دو گونه اصلی «قولی» (گفتاری) و «فعلی» (کرداری) طبقه‌بندی می‌شوند و هر یک از زیرشاخه‌های رفتاری با توجه به شرایط تاریخی، ویژگی‌های فردی و موقعیت اجتماعی امهات المؤمنین تحلیل خواهد شد. روش گونه‌شناسی از روش‌های پژوهشی در علوم اجتماعی است که برای دسته‌بندی و تحلیل الگوها و رفتارها بر اساس ویژگی‌های مشترک و متمایز به کار می‌رود. در این روش، داده‌های پراکنده تاریخی یا اجتماعی به صورت منظم تحلیل و بررسی می‌شوند و ساختار و الگوهای رفتاری به شکل روشن و مقایسه‌ای ارائه می‌شوند. مراحل انجام پژوهش با روش گونه‌شناسی شامل شناسایی ویژگی‌ها و شاخص‌های مورد نظر، جمع‌آوری داده‌ها، دسته‌بندی و طبقه‌بندی رفتارها، تحلیل تطبیقی میان گونه‌ها و در نهایت تبیین الگوها و نتیجه‌گیری است. در مرحله شناسایی شاخص‌ها، پژوهشگر معیارهای مهم برای برای شناسایی رفتار همسران پیامبر(ص) در دو بعد خانوادگی و اجتماعی را مشخص می‌کند. سپس رفتارهای مشابه در گونه‌ها طبقه بندی می‌شوند.در مرحله تحلیل تطبیقی، پژوهشگر شباهت‌ها و تفاوت‌ها میان گونه‌ها را بررسی و مورد مقایسه قرار می‌دهد.

کتاب خداوند متعال، منبع هدایت و نوری است که دانشمندان و مفسران را به سوی روش‌های تفسیر دقیق و معتبر رهنمون ساخته است. همه آنها کوشیده‌اند تا با استفاده از ابزارها و شیوه‌های موجود، معانی آشکار و پنهان آیات را استخراج کنند. این مفسران تحت تأثیر محیط فرهنگی و مکتب فکری خاص خود قرار داشتند و همین امر به هر یک از آنها سبک و اهداف ویژه‌ای در تفسیر بخشید، به طوری که هر کدام مسیر تفسیری منحصر به فردی را در پیش گرفتند که مبتنی بر چندین گرایش تفسیری بود. این گرایش‌ها بر اساس اهداف روش‌شناختی و معنوی هر مفسر شکل گرفته است. برخی از مفسران از رویکرد نقلی پیروی می‌کنند و در استدلال بر حجیت ظواهر قرآن، به روایات معصومان(ع) استناد می‌جویند. در مقابل، برخی دیگر به گرایش عقلی (یا همان اجتهاد پسندیده) تمایل دارند و از عقل و منطق برای تحلیل متون و تبیین معانی استفاده می‌کنند، که به تفسیر آنها بعدی تحلیلی و انتقادی می‌بخشد. همچنین، گروهی دیگر از علوم زبان و بلاغت بهره می‌برند تا دلالت‌های واژگانی و تصویری را روشن سازند و بر جنبه‌های زبانی قرآن تأکید کنند. علاوه بر این، برخی از مفسران رویکردی کلامی-اعتقادی دارند و با تکیه بر اصول ثابت عقیدتی، به مسائل اعتقادی و عبادی می‌پردازند. این پژوهش بر آن است تا سه گرایش نقلی، عقلی و زبانی/کلامی را در تفسیر سه مفسر شیخ طوسی، علامه طباطبایی و فیض کاشانی بررسی کند و وجوه تشابه و تفاوت در روش‌ها و نتایج تفسیری آنها را مشخص نماید. همچنین، این مطالعه در پی آن است که تأثیر عوامل روش‌شناختی و فرهنگی را در شکل‌گیری هر یک از این گرایش‌ها آشکار سازد و نشان دهد که این عوامل چگونه بر اثبات حجیت ظواهر قرآن تأثیر گذاشته‌اند. در این تحقیق، از روش استقرایی و توصیفی-تحلیلیِ تطبیقی استفاده خواهد شد تا تفاسیر ارائه‌شده توسط این سه مفسر مورد بررسی قرار گیرد، توصیف و تحلیل شود، و در نهایت، گرایش‌های تفسیری غالب در آثار آنها مشخص گردد. همچنین، نتایج به‌دست‌آمده از این مفسران در مواجهه با مسائل تفسیری مقایسه خواهد شد تا نقاط قوت و ضعف هر گرایش نمایان شود. این پژوهش می‌تواند به درک بهتر ما از ماهیت تفسیر قرآن کریم و استنباط معانی جامع و یکپارچه آن کمک کند

این پژوهش دربرگیرنده طبقه بندی مناظرات یاران امام صادق (ع) است. امام صادق علیه السلام در مقابل فرقه های مذهبی و بدعتگذاران، رویکرد دفاع از ایمان حق و اسلام ناب را در پیش گرفته بود و یاران آن حضرت نیز پیرو رویکرد امام و به آن پایبند بودند. آنان از مکتب علمی و معرفتی امام بهره مند شده بودند و مناظراتشان با مخالفان بر اساس رویکردی بود که امام صادق (ع) برایشان ترسیم کرده بود. از جمله دستاوردهای این پژوهش- که پژوهشی تاریخی و با روش نقلی و تحلیلی است _ به نتایجی رسید که بارزترین آنها از این قراراست: طبقه بندی موضوعی مناظرات که می توان عمده آنها را در دو رویکرد اصلی مناظرات فقهی و مناظرات عقیدتی دانست. طبقه بندی روشی که با بررسی این مناظرات در می یابیم که این مناظرات به دو روش نقلی و عقلی بیان شده و نیز طبقه بندی از لحاظ مخاطبان که می توان آن را مناظرات با پیروان دیگر مذاهب اسلامی، مناظره با اهل کتاب و مناظرات زنادقه و غیر مسلمانان غیر کتابی، قابل دسته‌بندی است. این تقسیم بندی در نوع خود برای اولین بار ارائه می شود.

فرهنگ، مجموعه‌ای از باورها، ارزش‌ها، رفتارها و بایدها و نبایدهایی است که رفتار فرد و جامعه را شکل می‌دهد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. فرهنگ، یکی از مهم‌ترین عوامل در توسعه و اصلاح اجتماعی و سیاسی به‌شمار می‌رود؛ از این‌رو، همواره مورد توجه پیامبرانالهی و مصلحان اجتماعی بوده است. پیامبر اعظم(ص) در فرآیند تحول فرهنگی، نقطه آغاز را تغییر فرهنگ جاهلی و ایجاد فرهنگ اسلامی قرار داد.از آنجا که امیرالمؤمنین علی(ع) از کودکی تا رحلت پیامبر(ص) همراه آن حضرت بود، بهترین منبع برای شناخت سیره نبوی در تحول فرهنگی، فرمایشات آن بزرگوار است.هدف از این پژوهش، تحلیل و تبیین سیره پیامبر اکرم(ص) در تغییر فرهنگ جاهلی به فرهنگ اسلامی، از منظر امیرالمؤمنین(ع) است.این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع تاریخی و روایی صورت گرفته است.یافته‌ها نشان می‌دهد که رایج‌ترین باور در میان مردم جزیره‌العرب، شرک و بت‌پرستی بوده است، اگرچه ادیان دیگری مانند یهودیت و مسیحیت نیز در منطقه حضور داشتند و شمار اندکی از افراد بر دین حنیف باقی مانده بودند. پیامبر اکرم(ص) برای مبارزه با شرک، از یک سو مردم را به توحید و یکتاپرستی دعوت کرد و از سوی دیگر مشروعیت شرک را از بین برد. همچنین، باور مردم را نسبت به معاد، نبوت و امامت دگرگون ساخت.در حوزه ارزش‌ها، پیامبر(ص) با طرد ضد ارزش‌هایی چون برتری‌جویی، تعصب، سنگ‌دلی، تکبر، کینه‌توزی و جهل، ارزش‌هایی همچون رفق و مدارا، اخوت، دانش‌دوستی و شایسته‌سالاری را جایگزین ساخت.در حوزه رفتارها نیز، پیامبر(ص) با تحریم رفتارهای جاهلی، اقدام به تأسیس مسجد در مدینه و محوریت بخشیدن به آن در امور فرهنگی نمود؛ همچنین حکومت دینی را تشکیل داد، عدالت را برقرار ساخت، تبعیض در اجرای قانون را نفی کرد، با بدعت‌ها مقابله کرد، احکام الهی را بیان داشت، با خشونت و انتقام‌جویی مبارزه کرد، فرزندکشی را محکوم نمود، شأن و منزلت زنان را ارتقا داد، با خشونت علیه زنان مخالفت نمود، به حسن خلق تأکید ورزید، و در نهایت، در عرصه اقتصاد جاهلی، اقدام به تحریم ربا و احتکار، تأسیس بیت‌المال و وضع مالیات اسلامی نمود.