جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در تبیین و نقد مبانی و مولفه‌های روش‌شناختی حاکم بر رویکردهای رایج فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، مسئله این است که، آیا رویکردهای رایج دارای تمایز معناداری بلحاظ معرفت‌شناسی و جهان‌بینی از یکدیگر هستند، و اگر چنین است، این تمایزها از چه زوایایی برخورداراند.برای رسیدن به پاسخ این مسئله، لازم است به شناخت مولفه‌های روش‌شناختی و مبانی آنها درهر یک از رویکردها پرداخت. لذا در ادامه 10 پرسش روش‌شناختی با محوریت مباحثی از قبیل تلقی از علوم اجتماعی، هستی‌شناسی، چیستی نظریه، عینیت تحقیق و چگونگی حل شکاف بین نظر و عمل، از هریک از رویکردها پرسیده می‌شود. و پس از استنطاق جواب‌ها، در نهایت به نقد هریک از رویکردها براساس پاسخ‌های ارائه شده پرداخته می‌شود.

توصیف و مقایسه‌ای تحلیلی، در رابطه با نوع نگاه به علیت و ضرورت علّی، در دو مکتبرئالیسم‌انتقادیو حکمت‌متعالیهوبازنمایی نتیجه این نوع نگاه، در اتخاذ رویکردوروش مناسب، در علوم اجتماعی، موضوعی است که این تحقیق، بدنبال آن بوده است . در این تحقیق،بیان می‌شود که، بین منبع معرفتی و نوع نگاه بهاشیاءوواقعیات طبیعی و اجتماعی ونوع نگاه به علیت و ضرورت علَّّی و انتخاب رویکردوروش تحقیق در علوم اجتماعی، یک رابطه منطقی وجود دارد.در این میان، رئالیسم انتقادی، با نفی انحصار معرفت شناختی علم تجربی و با تکیه بر فلسفه علم وتحلیل‌عقلی‌پراتیک های علم‌تجربی، با استفاده از استدلالهای استعلایی، نگرشی غیر اتمیستی به اشیاء و واقعیات پیدا کردهواشیاء و واقعیات را لایهلایهدانسته و علیت و ضرورت را مربوط به لایه های زیرین یک شیء وتوانایی اثر گذاری آن می‌داند وبدین ترتیب، علیت را به معنای کیفیت ارتباط بین دوشیء،نمی داند ووجود علت‌غایی را نیزقابل اثباتنمی‌داندو مبتنیبر این نوع نگاه، به رد علیت انضمامی و پیش‌بینی مبتنی بر آنو اثبات علیت‌عمقی و تبیین مبتنی بر آن، مخصوصا در حیطه علم اجتماعی می‌پردازد ؛ علاوه بر آن،رئالیسم انتقادی، در نتیجه محدودیت خاص منبع هستی شناسی خود و نوع نگاه به علیت، در رویکرد خود به علوم اجتماعی، دچارنسبی‌گرایی روش شناختی و سکولاریسم، در ارزش‌گذاری است . اما در حکمت متعالیه، فلسفه ایموسوم به حکمت متعالیه، که با فلسفه متعارف و فلسفه علم مورد نظر رئالیسم انتقادی،تفاوت دارد، منبع هستی شناسی و نوع نگاه به علیت و ضرورت‌علّی است و مبتنی بر آن ،اولا قائل به علیتی آگاه به فعل خود، در ماورای عالم مادهووجود علت‌غایی برای جهان هستی، من جمله، جهان‌اجتماعی، می شود و ثانیا، یکنوع پیوستگی و همبستگی کلی بین هستی و موجودات و حوادث و واقعیات آن اثبات می شود و بدین ترتیب، هم زمینه ایجاد یکنوع نگاه معنوی به کل جهان، من جمله جهان اجتماعی،و دخالت دین و منابع دینی و ارزش‌های دینی درتبیینوپیش‌بینیوسیاستگذاری جامعه، باز، نگه داشته می‌شودوهمبه یکنوعکثرت‌گرایی روش شناختی در علوم اجتماعی و تبیین در آن ، معتقد می‌شود.در خاتمه نیز پیشنهاد شده است موارد دیگری از اصول هستی شناختی مانند چگونگی نگاه به صور نوعیه و چگونگی نگاه به بحث حرکت،با توجه به تاثیر آن‌ها در روش شناسی،نیز، بصورت مقایسه ای مورد تحقیق قرار گیرد .

یکی از مسائل مهمی که می‌توان از ابتدای خلقت بشر در تعامل او با دیگران مشاهده کرد مقوله احتجاج و مناظره بوده است که این راه را بهترین وسیله برای بیان حقایق و وصول به طریق صحیح تلقی می‌کرده است. از آن جایی که خداوند انسان‌ها را با ظرفیت‌های متعدد و در شرایط مختلف خلق کرده بود اقتضا می‌کرد تا انسان بتواند با کمک از بیانی که خداوند به او تعلیم و اعطاء کرده بود به جنگ با افکار و عقاید دیگران برود تا بتواند موجب رشد و بالندگی بشر و تفکر انسانی بشود. طبیعتاً این مسئله در اعتقادات دینی و اسلامی بالأخص زمان ائمه  که زمان هجوم افکار مختلف بوده است نیز تبلور داشته است و همواره بین صاحبان افکار احتجاجات و مناظره برقرار بوده است. در این میان دیده می‌شود که خود ائمه  در موارد بسیاری به اصحاب دستور مناظره می‌دادند که این خود تأیید بزرگی بر آن‌ها بوده است اما شناخت روش این اصحاب نیز خود خیلی می‌تواند ما را در این جهان مملو از افکار مختلف کمک کند تا بهتر بتوانیم به راه و روش صحیح مناظره نظر کنیم تا به نتیجه مطلوب واصل شویم. در عین حال که اختلاف روش در مناظرات اصحاب دیده می‌شود می‌توان با یک نگاه کلی همه آن‌ها را در یک خط و صراط مستقیم دید و تفاوت آن‌ها را در روش‌های مورد استفاده بررسی کرد و آن چه که در مناظره کاربرد به سزایی دارد استفاده از روش صحیح برای انتقال مفاهیم است. لذا مشاهده می‌شود که در بعضی مواقع روش عقل‌گرایانه و استدلالات عقلی مورد استفاده قرار می‌گرفته و در بعضی مواقع استدلالات نقلی نمود پیدا می‌کرد. گاهی اوقات با مخاطب جدل می‌کردند و بسیاری از اوقات از برهان بهره می‌بردند. بعضی از صحابه نظیر هشام بن سالم در موضوع توحید تخصص داشتند و مناظرات در این باب به ایشان حواله می‌شد. هشام بن حکم و مومن طاق نیز در مسئله امامت بسیار مناظره کرده‌اند و مناظرات توحیدی آن‌ها کمتر بوده است. از این رو امامان بزرگوار نیز با توجه به مسئله مورد نظر، صحابه متخصص در فن را به مناظره معرفی می‌کردند. علاوه بر این جدای از روش محتوایی، روش‌های صحیح اخلاقی و فنی احتجاج با مخالفین نیز که مورد اهتمام ائمه بوده است رعایت و گاهی تخطی می‌کردند که موجب تذکرات از جانب این بزرگواران می‌شده است. در این رساله کوشیده شده تا روش‌های گفتمانی و محتوایی مناظرات این سه صحابه جلیل‌القدر مطرح گردیده و تا جای ممکن مورد بررسی قرار گیرد تا باشد که مورد استفاده و بهره‌وری دانش‌پژوهان واقع شود

صدرالمتألهین در مسئله علم الهی مدعی گره‌گشایی و نوآوری است. از طرف دیگر وی در این مسئله نسبت به سایر مسائل فلسفی‌اش به التقاط بیشتری متهم شده است. در پژوهش حاضر به نحو مسئله محور کوشش شده تا نشان داده شود که وی در تبیین "علم الهی" از چهار اصل روش‌شناختی که خاص فلسفۀ وی می‌باشد، بهره برده است: 1) رویکرد میان‌رشته‌ای در استفاده تلفیقی و منسجم از سه منبع معرفتی عرفان، قرآن و برهان؛ 2) استفاده از آیات و روایات و کشف و شهود در مقدمات برهان و مقام داوری و نه صرفاً در مقام گردآوری؛ 3) ارائه نظریات خود بر اساس سه رویکرد مبنای مشهور قوم، وحدت تشکیکی وجود و وحدت شخصی وجود با رویکردی تعلیمی و در ساختاری تشکیکی؛ 4) استفاده روشمند و کثرت گرایانه از آراء اندیشمندان سلف. نتیجۀ این پژوهش، اثبات پای بندی عملی صدرا به اصول روش‌شناختی فوق به‌صورت مسئله محور در مسئلۀ علم الهی می‌باشد.

بحث متدولوژی و استراتژی‌های پژوهش در علوم اجتماعی از اهمیت و ارزشی ویژه‌ای برخوردار است، اما از آنجا که در ادبیات علمی گذشته‌گان توجه اندکی به منطق و روش برای خلق معرفت می‌شد، پرداختن پیشینیان نظیر فارابی و ابن خلدون به مقوله متدولوژی و تکنیک‌های پژوهشی و استانداردهای علمی به سبک و سیاق امروزی آنهم به صورت آگاهانه، فعالیت ارزشمندتری به حساب می‌آید. به خصوص تأمل و دقت‌های ژرفی که فارابی نسبت به بحث متدولوژی از خود نشان داده است به گونه‌ای که می‌توان او را پیش‌گام در طرح مباحث روش‌شناسی دانست. این نوشتار در پی آن است تا با تعمق در آثار فارابی، یعنی "احصاء العلوم"، "علم مدنی" و" آراءاهل مدینۀ فاضله" و برخی دیگر آثار او که به بحث متدولوژی پرداخته، قواعد و اصول روش‌شناختی که مؤلف از آن بهره برده است را استخراج، طبقه‌بندی و تشریح نماید و تلاش دارد تا شیوه‌هایی که فارابی در مقام گرد آوری و تحلیل داده‌ها و نقد ارزیابی آرای دیگران به کار گرفته است توضیح دهد. قبل از آن، به مفروضاتی در مورد ماهیت واقعیت اجتماعی که از آن به مفروضات "هستی‌شناختی" یاد می‌شود و نیز مجموعه‌ی مرتبطی از مفروضات در مورد شیوه‌ای که معرفت نسبت به این واقعیت را می‌توان بدست آورد یعنی مفروضات "معرفت‌شناختی" و نیز مفروضات "انسان‌شناختی" که نقش مقدمی در بحث روش‌ها دارد، به اجمال پرداخته است.

خداوند در قرآن احکامی را برای اینکه انسان بتواند زندگیش را با معیارهای الهی بسازد فرستاده است. از طرف دیگر چون اسلام به فرقه‌های متعددی تقسیم شده است و صاحبان هر فرقه تفسیر متفاوتی از آیات ارائه داده‌اند، باعث بروز اختلافاتی در بین مسلمانان شده است. در این رساله سعی شده دو کتاب "احکام القرآن" تألیف جصاص متوفای قرن چهارم هجری قمری از بزرگان فقه حنفی و "کنزالعرفان فی فقه القرآن" تألیف فاضل مقداد متوفای قرن نهم هجری و از بزرگان فقه شیعه را در باب آیات الاحکام نکاح بررسی کنیم. ما در این رساله ‌دیدگاه‌های موجود در این دو کتاب را در دو فصل مورد بررسی قرار خواهیم داد. امیدوارم که روشن شدن نزدیکی نتایج به دست آمده توسط این دو عالم در این اثر کمکی در تقریب مذاهب اسلامی باشد.

معرفت بشری در مسیر تکامل خود، منزل‌گاه‌های متفاوتی را اختیار کرده است. امروزه بر سر این نکته اختلاف چندانی وجود ندارد که درباره‌ی خاستگاه معرفت، نمی‌توان به‌طور قطع اظهار نظر کرد. در آثار تاریخیِ بر‌جای-مانده از دوران‌های قدیم و اندک اطلاعات موجود، می‌توان نقش حوزه‌های جغرافیایی مختلفی را همچون چین باستان، بین‌النهرین و شمال آفریقا، در گسترش زمینه‌های مختلف معرفت بشری و تقویت بنیان‌های اساسی آن، پر رنگ دید. سیر حکمت از این حوزه‌های جغرافیایی به یونان باستان در همراهی با شرایط مختلف جامعه‌ی آن روزگار یونانساختمان جدیدی از دانش و معرفت را در زمینه‌های متنوعی بنا نهاد و نوابغ یونان سهم خود را در حرکت تکاملی دانش بشری به‌خوبی ایفا کردند. بعد از افول ستاره‌ی یونان در اندیشه‌ورزی و تنگ‌شدن عرصه بر اندیشمندان آن دیار، کاروان دانش در جستجوی منزل‌گاهی جدید برای نوزایی، جان‌های تشنه‌ی معرفتِ مسلمانان را رصد کرد و قلب‌های آکنده از شوقِ به دانستن آنان را که با آیات و روایات به حرکت درآمده بود مأمن مناسبی برای رشد و شکوفایی یافت.بنابراین سیر حکمت و معرفت در گذر زمان به دنیای اسلام نیز رسید و بر اساس مدارک موجود، نقش دانشمندان مسلمان در پیش‌برد علم و دانش، انکارناپذیر است. پیشرفت مغرب زمین در حوزه‌های مختلف در طول دو قرن اخیر و دست‌یابی به توانائی‌های متنوع علمی، فنی و مهندسی، صنعتی، مالی، سیاسی، نظامی و ... که یک شکاف عمیق میان آن‌ها و دیگر مناطق به‌وجود آورده است، زمینه-ی شکل‌گیری این تصور را در اذهان مردم مغرب‌زمین فراهم کرده است که فرهنگ خود را حائز مشخصه‌هایی بدانند که مبنای این رشد چشم‌گیر قرار گرفته‌اند و بالتبع دیگران را فاقد این ویژگی قلمداد می‌کنند. از نظر آن‌ها، استقراء و کاربردِ منطق، متعلق به خودشان است و مشرقیان از این عناصر بی‌بهره‌اند و درعوض اهل مکاشفه و شهودند.از طرفی می‌توان ادعا کرد که میان روش پژوهش هر شاخه از معرفت بشری با همان شاخه، همبستگی متقابل وجود دارد. البته این همبستگی به‌گونه‌ای نیست که نتوان به صراحت بر این نکته پای فشرد که روش پژوهش هر علم بر خود آن علم مقدم است. حال پرسش این است که اگر دانشمندان مسلمان توانستند در طول چند قرن حاکم بلامنازع قلمرو معرفت‌های بشری باشند و افق‌های جدیدی در عرصه‌های مختلف علمی پدیدار سازند به چه روش‌های علمی استناد جسته‌اند و آیا اصولاً روش‌شناسی و روش‌های پژوهشی که بتوان به کمک آن بر معتبر بودن یافته‌هایشان مهر تأیید زد، به‌کار گرفته‌اند؟ و این‌که از این رهگذر آیا می‌توان خط‌مشیِ علمی و پژوهشی آنان‌را با دست‌آوردها و معیارهای امروز بشر در عرصه‌های پژوهشی سنجید و قالبی مستدل و مستند برای گزینش و اختصاص ایشان به هر کدام از آن‌ها پایه‌ریزی نمود؟ بر این اساس فهم و اطلاع از روش‌شناسی و روش‌های پژوهشی که دانشمندان مشهور مسلمان ایرانی در دوره‌ی طلایی نهضت علمی دنیای اسلام مورد استفاده قرار داده‌اند، هدف اصلی پژوهش قرار گرفت. این هدف به‌ویژه از آن‌رو حائز اهمیت است که تقریباً در اکثر منابع مربوط به روش‌های پژوهش، نام و نشانی از تلاش‌های دانشمندان مسلمان در این زمینه دیده نمی‌شود. در این میان با توجه به نقش بارز ابوریحان بیرونی و ابن سینا در گسترش مرزهای دانش، بررسی موضوع پژوهش بر تعدادی از آثار ایشان متمرکز گردید.

خاورشناسان در تمام زمینه ها و ابعاد دین اسلام قلم فرسایی کرده اند ، مطالعات آنها روز به روز ابعاد جدیدی پیدا می‌کند. مهدویت پژوهی تنها یکی از موضوعات پژوهشی آنهاست. با این حال بیشتر پژوهش هایی که در زمینه خاورشناسی سامان یافته ، بر شناخت اهداف و انگیزه های آنان متمرکز بوده است. در این میان پرسشی اساسی بی پاسخ مانده است و آن این است که چرا در بیشتر پژوهش های خاورشناسان نتایج متفاوتی با دیدگاههای اسلامی به دست می‌آید در حالی که منابع مورد استفاده مشترک است؟ پاسخ این به این مسأله در روش پژوهشی آنان نهفته است. در این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است به دنبال این هستیم تا با معرفی و بررسی روش های پژوهشی بکار گرفته شده توسط خاورشناسان در زمینه مهدویت، ارتباط نتایج با روش‌های پژوهشی را نمایان سازیم. بنابراین طبق این پژوهش هانری کربن با روش پژوهشی خود در بررسی مهدویت، در پی آن است تا مبانی و چگونگی پیدایش این تفکر و اندیشه‌ را در متون مقدس و مبانی معرفتی و اعتقادی تشیع بیابد و جایگاه ویژه آن را نشان دهد، با وجود اینکه او با روش پژوهشی خود توانسته است اهمیت و جایگاه مهدویت را بنمایاند ولی بدلیل باطنی نگری خود تنها از یک بُعد به بررسی مهدویت پرداخته است ، در صورتی که این عقیده دارای ابعاد دیگری نیز هست. در عوض مادلونگ با روش تاریخی نگری خود و نیز با استناد به روایت جعلی ، عقیده هم نامی حضرت مهدی(علیه السلام)، وپیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)، را به زمان قیام مختار و نیز اندیشه غیبت را به ماجرای مرگ محمد بن حنفیه، مربوط می داند، در صورتی که از همان صدر اسلام و نیز در مقاطع مهم و حساس تاریخ ، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم)، ونیز سایر ائمه(علیهم السلام)، براساس آیات و روایات به تبیین اندیشه مهدویت و نیز معرفی خود ایشان پرداخته اند و بطور کامل ایشان را معرفی کرده اند که چه کسی و از چه نسلی هستند. تیموتی آر.فرنیش با به کارگیری روش تطبیقی آن هم بطور ناقص ، بدنبال یافتن ریشه مهدویت شیعی در یهودیت و مسیحیت است، از طرفی او این اندیشه اصیل را وام دار اهل سنت می داند و معتقد است چون نامی از حضرت مهدی(علیه السلام)، در صحیحین نیامده است در نتیجه در این اندیشه تردید ایجاد شده است؛ درصورتی که روایات مهدی در صحیح مسلم وجود داشته است اما حذف شده اند. در نهایت ادوارد براون بدلیل جایگاه ویژه ای که اندیشه مهدویت در اسلام دارد بطوری که مانع اصلی رسیدن دولت های استعمارگر بخصوص انگلیس به اهداف شوم خود می باشد، با برگزیدن روش وقایع نگارانه و نیز با استفاده از مخفی کاری و دگرگونی ارزش ها درصدد تخطئه دین اسلام و اندیشه مهدویت و در نهایت تبلیغ باب و بهائیت برآمده است.