جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل گفتمان در معنای رایج به نوعی تکنیک فروکاسته شده است. فروکاست تحلیل گفتمان به تکنیک و تهی کردن آن از تاریخ‌مندی موجب شده است که این نظریه و چشم‌انداز انتقادی از خصلت‌های خودش تهی شود و همچون تکنیکی پوزیتیویستی در خدمت سری دوزی بسیاری از متون در بیاید. درس‌گفتارهای پیش رو تلاش دارد قرائتی تاریخ‌مند از تحلیل گفتمان ارائه کنند و علیه این ایده است که تحلیل گفتمان را به تکنیک فرو بکاهد.

نشانه- معناشناسی به استخراج نشانه‌هایی می‌انجامد که نمایان‌گر کارکردهای گفتمانی است. درک معنا از خلال روساخت و رسیدن به ژرف‌ساخت کلام، رابطة این نشانه‌ها را با کارکردهای شناختی و حسی آشکار کرده و نوع نظام گفتمانی را نمایان می‌سازد. از میان کتاب‌های ارزشمند پارسی وقتی صحبت از مثنوی می‌شود و مولانای بلخی کلام به قصور می‌رسد و تحلیل به سکوت، تأمل در این نگارۀ بی‌بدیل و راستین از بزرگ عارف ادب پارسی، دلنواز اهل ادب و دلپسند دنیای معنی است. استخراج معانی برتر این رشته مروارید دریای معنا و ترکیب آن با ادبیات روز دنیا در سیطرۀ نظریه‌های نوین ادبی، می‌تواند هنرنمایی‌های مولانای بلخی را در تئوری‌های ارائه شده توسط دانشمندان علم واژه شناسی به رخ بکشاند، این پژوهش با پاسخ به این پرسش که؛ نظام‌های گفتمانی گرمسی در نی‌نامه کدامند، به بررسی شگردهایی می‌پردازد که کارکردهای گفتمانی را حاصل می‌کند و با رویکردی توصیفی- تحلیلی تعامل میان نشانه و معناها را در «نی نامه» بررسی کرده‌است و نشان می‌دهد که برای درک معنا باید نشانه‌هایی را که از کارکردهای متفاوت شناختی و حسی درک می‌شوند، استخراج کرد و در رابطۀ تعاملی میان آن‌ها به گفتمان‌های حاصل‌شده پی برد.

ترکیب واژگانی «قول سدید» از نظر معنا و مفهوم یکی از واژه­های مهم قرآنی است که تاکنون با رویکرد معناشناختی بررسی نشده است. از طرفی هر گاه واژة سدید با واژة قول در کنار یکدیگر به کار رفته است، به واژة قول سرایت کرده و «قول سدید» را به معنای قولی محکم و بدون خدشه و شک، تبدیل می­کند. ترکیب «قول سدید» در قرآن کریم از دایرة تنوع گسترده معنایی از قبیل قول معروف، حسن، میسور و بلیغ برخوردار است و در معانی مختلفی از جمله محکم و غیر قابل نفوذ و بدون هیچ شکافی به کار رفته است. مقالة حاضر کوشیده است تا به روش توصیفی–تحلیلی، این واژه را در قرآن مجید، مورد واکاوی قرار دهد و بدین نتیجه رسیده است که در نظام فرهنگ وحیانی، با بررسی واژگان هم‌نشین قول سدید- یعنی دو واژة «تقوا» و «خشیت»- باید در قول سدید، تقوای الهی و خشیت از خداوند متعال در فرد تجلی بیابد تا بتواند به این دستور الهی عمل کند؛ به سخن دیگر افراد باید از خدا بترسند، به مؤمنان ضررى وارد نکنند و نسبت به یتیمان ظلمى روا ندارند. با بررسی واژگان جانشین «قول سدید»، چنین برداشت می­شود که قول سدید عبارت است از: کلامی که هم مطابق با واقع باشد و لغو نباشد و هم اینکه دارای ثمره و فایدة مشروع باشد.

پژوهشگران معاصر پس از انتشار کتاب استعاره­هایی که با آنها زندگی می­کنیم، اثر لیکاف و جانسون، نظریة ایشان را مبنای کار خود قرار دادند. استعاره با این رویکرد، فرایندی ذهنی و انتزاعی محسوب می‌شود. با توجه به اینکه در متون دینی بیشترین فراوانی در مفاهیم انتزاعی وجود دارد، بی‌شک مهم‌ترین منبع جهت دست‌یابی به روایت‌های معصومان‰، کتاب شریف کافی است. شیخ کلینی این کتاب را بر سبک جوامع حدیثی گردآوری کرده است؛ بدین صورت که در بردارندۀ مفاهیم و موضوعات مختلفی است. نگارندگان مقاله با روش کتابخانه‌ای- اسنادی برمبنای نظریة ارائه شده توسط لیکاف و جانسون، ابتدا استعاره‌ها را از سراسر کتاب کافی استخراج کرده و سپس با روش تحلیل محتوا، میزان بهره‌گیری معصومان‰ از این ابزار بیانی و ذهنی را در موضوعات مختلف به دست آوردند. در نهایت نیز به تحلیل پیکره‌ای و معرفی پربسامدترین حوزه‌های مبدأ و مقصد پرداخته شد.

ارتباط و انسجام میان اجزای مختلف سوره‏ های قرآن موضوعی است که از قرن ها پیش در سخن قرآن ‏پژوهان غربی و شرق‏ شناسان جایگاه خاصی یافته و برخی همانند نولدکه، بلاشر، کارلایل، گلدزیهر و...، با طرح ادعاهایی بی‏ دلیل و بر خلاف روایات تاریخی تلاش کرده‏ اند موضوع انسجام در قرآن کریم را بشری و سلیقه‎ای قلمداد کنند. این پژوهش بر آن است با نگاهی فراجمله ‏ای و متن ‏بنیاد با اتکا به نسخه تکامل ‏یافته از نظریه نظام ‏مندِ نقش‏ گرای دستوری هالیدی و نیز مفهوم هماهنگی انسجامی که رقیه حسن مطرح نمود، عوامل انسجام و هماهنگی انسجامی را در تمام آیات سوره «لیل»، به صورت گزینشی و استقرایی به بوته نقد و ارزیابی توصیفی- تحلیلی و آماری گذاشته است تا ضمن ارائه پاسخی عملی و کاربردی به اتّهامات ناروای مستشرقان و قرآن‏ پژوهان غربی در موضوع انسجام قرآن نشان دهد که سوره لیل از قرآن کریم کاملاً منسجم و دارای هماهنگی انسجامی است و ادعای مدعیان غربی و شرق‏ شناسان در مورد بی‏نظمی و عدم تناسب و همبستگی آیات قرآن و اسلوب آن، به ‏ویژه در خصوص سوره لیل در این مطالعه موردی، بی‏اساس و فاقد وجاهت منطقی و علمی است. دستاورد پژوهش که به شیوة توصیفی- تحلیلی نگاشته شده، نشان داد که: 1. متن سوره لیل باتوجه به شاخص‌های هالیدی و حسن درصد بالایی از انسجام متنی نزدیک به 96% را داراست. 2. عامل انسجامی جزء و کلّ در متن سوره بیشترین کاربرد را دارد. 3. به ‏جز عامل نام‏گذاری، تمامی عوامل واژگانی و دستوری در متن سوره حضور فعال دارند.

تصویرسازی اصل بنیادین دستور زبان ‌شناختی است. یکی از ابعاد تصویرسازی سطح مشخص­بودگی یا تشخص است که در آن یک موقعیت تفسیر می‌شود. تفسیر موقعیت بر اساس تعینی است که با کمک‌گرفتن از الفاظ یا ساختار جمله برای یک مفهوم به دست می‌آید. سطح مشخص­بودگی را در دو ساحت واژگانی و ساختاری می‌توان بررسی کرد. در ساحت واژگانی، واژگان از دو طریق کسب تشخص می‌کنند؛ اول تشخصی است که با مفهوم خود به دست می‌آورند و دوم تشخص طبقاتی نام دارد که از طریق قیدها و صفات کسب می­کنند. در سطح تشخص ساختاری به طبقاتی که یک واژه در ساختاری دستوری قرار دارد، توجه می‌شود. واژة نفس در قرآن تمامی سطوح مشخص­بودگی را نشان می­دهد. نفس در قرآن در دو مصداق تمام‌هویت یا هویت ترکیبی (بدن و فرابدن) و هویت اصلی انسان به کار رفته است و قاعدۀ تشخص ساختاری و واژگانی در آیات مختلف تعین هر یک را نشان می­دهد. در برخی آیات آثار و لوازمی به هویت ترکیبی انسان نسبت داده شده و از این هویت ترکیبی با نام «نفس» یاد شده است و در برخی دیگر بدن ملاحظه نشده و تنها به فرابدن انسان توجه شده و از آن نیز با عنوان نفس یاد شده است. آیاتی که در آنها از ساختار انفس استفاده شده است نیز به دو دسته تقسیم می­شوند: دسته­ای از این آیات بر تمام ماهیت انسان دلالت دارند و دسته دیگر هویت اصلی انسان را در کانون توجه قرار می‌دهند.

این سلسله درسگفتار به بحث از معرفت شناسی و روش شناسی علوم انسانی، رویکردهای مختلف در علوم انسانی، آگاهی و اختیار انسان و حیوان و... می پردازد.