جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مطمئن‌ترین راه‌های مطالعۀ روابط قدرت در حجازِ عصر نزول قرآن، بررسی گزاره‌هایی است که اندیشه‌های نانوشته و غیرمضبوط سیاسی، از جمله عوامل مؤثّر بر قدرت ‌را در دل خود دارد. مقالۀ حاضر با نگاهی انسان‌شناختی، گزاره‌های تاریخی و روایی رفتار و گفتار تأثیرگذاران حوزۀ سیاست در دو دودمان بنی‌هاشم و بنی‌امیّه را بررسی کرده و با بهره‌گیری از آیات و روایات، تحلیلی از عوامل تعیین‌کننده در مناسبات قدرت عصر یادشده ارائه کرده است. بررسی عوامل قدرت‌ساز در جامعه‌ای متعلق به قرن‌ها پیش، می‌تواند به آشکار شدن ابعاد بیشتری از مناسبات قدرت در فضای نزول و درک بهتر معارف قرآن بینجامد. از سوی دیگر، بررسی تفاوت میان گفتمان رسمی حاکم و گفتمان‌های غیررسمی، امّا رایج میان مردم، می‌تواند زمینۀ تحلیل و نقد هر سیستم سیاسی­‌ای، به‌ویژه حکومت‌های معاصر را فراهم آورد. براساس یافته‌­های پژوهش حاضر که با روش توصیفی _ تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه‌ای سامان‌ یافته است، ثروت، رفتارهای اقتدارگرایانه و جمعیّت از مهم‌ترین عوامل قدرت‌سازِ مورد توجّه در گفتمان‌های سیاسی حجاز از عصر منتهی به روزگار نزول قرآن تا سال 132 هجری است. هر دو خاندان دربارۀ جزئیات عوامل یادشده اختلاف ‌نظر داشتند؛ اختلاف دیدگاهی که متأثّر از نگاه متفاوت به مقولۀ هزینۀ قدرت و اثرپذیری نگاه آنان به سیاست از رهیافت‌های متفاوت بود. توضیح مطلب اینکه برای بنی‌امیّه، «قدرت» رهیافتی اساسی بود و این باعث می‌­شد که آنان اخلاق و دین را فدای قدرت کنند؛ امّا هاشمیان که به سیاست از دریچۀ رهیافت «آرمان» می‌نگریستند، حاضر نبودند قدرت را به‌ هر قیمت ممکن به‌ دست آورند.

تطبیق تفسیر قمی و تفسیر صافی نمایانگر تفاوت عملکرد مؤلفان آنها در قبال آیات مستثنیات است؛ آیاتی که نزول آنها برخلاف نزول کل سوره تلقی می‌شود. اهمیت و ضرورت چنین تطبیقی از آن روست که در نگاه سطحی و ابتدایی چنین تصور می‌شود که مفسران در تفاسیر روایی بدون هیچ تلاش اجتهادی، صرفاً به گردآوری روایات مرتبط با الفاظ و عبارات آیات پرداخته‌اند. برخلاف این تصور، شواهد نشان می‌دهد که مؤلفان تفاسیر روایی هم‌چون سایر مفسران با تأثیرپذیری از شرایط زمینه‌ای در راستای کشف مراد آیات اجتهاد نموده‌اند و دست به گزینش و چینش روایات زده‌اند. در این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی از طریق تطبیق این دو تفسیر و با کاربست مفهوم زمینه در نظریه‌های هرمنوتیک مؤلف‌محور، وجه تمایز آنها در مسئله آیات مستثنیات بررسی ‌می‌شود. ره‌آورد این تحقیق حاکی از افزایش تعداد آیات مستثنیات در تفسیر صافی نسبت به تفسیر قمی است. امری که در پرتو جریان افزایش تعداد مستثنیات در تألیفات قرآن‌پژوهان اسلامی در گذر زمان قابل تحلیل و ناشی از اقتباس فیض از مجمع‌البیان طبرسی در این باب می‌باشد. خلط میان معیار مکان و زمان در تعیین سور مکی و مدنی، پیش‌فرض‌های نادرست قرآن‌پژوهان هم‌چون عدم مواجهه پیامبر(ص) با اهل کتاب پیش از هجرت و ذکر اسباب نزولی که پذیرش صحت آنها محل تردید است، از مهم‌ترین زمینه‌های اثرگذار بر این تفاوت عملکرد می‌باشد.

«ینبغی» و «لاینبغی»، ازجمله‌ تعبیرات پرکاربرد در روایات هستند که ریشه آنها در لغت به این معانی است: طلب، جواز، شایستگی، تمکن و تیسّر. مشتقات این مادهٔ لغوی در قرآن کریم نیز در همین معانی به کار رفته است. این جستار با روش توصیفی‌تحلیلی، به کاربست‌های روایی این تعبیرات و ضرورت مفهوم‌شناسی و واکاوی مفاد آنها می‌پردازد. به نظر می‌رسد در دلالت «ینبغی» بر جواز تکلیفی، مناقشه و خلافی در میان نیست و مدلول «لاینبغی»، محل نقض و ابرام فقهای امامیه قرار گرفته است. با تتبع در منابع لغوی و تأمل در کاربردهای رواییِ این تعبیر و دقت در استعمالات آن می‌توان گفت: فراوانی استعمال آن در تحریم کاربرد دارد. شاید بتوان با تمسک به این کثرت استعمال و انصراف ناشی از آن و نیز برخی مؤیدات رواییِ بر غلبهٔ ظهور این مادهٔ لغوی در حرمت، بر ظهور آن در کراهت تأکید کرد. بعضی از لغت‌شناسان، «لاینبغی» را واجد معنایی؛ اعم از عدم‌تمکن و عدم‌تیسّر تلقی کرده و آن را به‌معنای عدم‌شایستگی و فقدان اهلیّت تفسیر کرده‌اند.

فوایدنگاری رجالی در محافل امامیه به­‌عنوان یک سبک نگارشی در میان مناهج تألیفی که بر بیشتر علوم سایه افکنده، از جایگاهی ممتاز و متفاوت برخوردار است. در پژوهش حاضر با به‌­کارگیری روش توصیفی افزون بر بیان چیستی و سابقۀ فایده/ فوایدنگاری و اشاره­‌ای گذرا به اسلوب­‌های تألیفی، به گونه­‌ها، کاربست و پیشینۀ ظهور فواید رجالی که نشان­‌دهندۀ کارایی داده­‌ها و یافته‌­های رجالیان است و به توسعۀ دانش رجال و تدوین اصول و قواعد آن یاری رسانده، پرداخته می­‌شود. یادکرد آثار رجال‌­پژوهان در زمینۀ فوایدنگاری و توصیف و تحلیل گزاره‌­ها، داده‌­ها و اطلاعات آثار یادشده با رویکرد بازشناختی، راهبرد نویسنده در مسیر پژوهش است. از دستاوردهای پژوهش حاضر می‌توان به فراوانی فوایدنویسی رجالی و تطور آن نسبت به دیگر سبک‌­های تألیفی در دانش‌های اسلامی و پیدایش آن در زمانی پیش از مکتب حلّه اشاره کرد.

احسان در قرآن و حدیث، معانی و کاربردهای بسیار دارد که «نیکی به دیگران» یکی از آن‌هاست. از مهم‌ترین مسائل فلسفۀ اخلاق، هنجارهای اخلاقی بوده که به دنبال ملاک و معیار قاعدۀ عمل برای یافتن نظریۀ اخلاقِ هنجاری در زمینۀ احسان و نیکی به دیگران است. این پژوهش با تکیه بر قرآن و حدیث و با روش توصیفی _ تحلیلی در پی این است که در اخلاق قرآن و حدیث، معیار اساسی و قاعدۀ عمل برای مسئولیت نیکوکارانه چیست؟ آیا نیکی به دیگران به‌خاطر نتایج اعمال نیک است یا احسان به مثابۀ قاعده و وظیفه‌ای عقلی یا الهی است یا فضیلتی است که عامل اخلاقی باید بدان متلبس گردد؟ دستاورد پژوهش حاضر حاکی از آن است که در قرآن و حدیث نباید به دنبال تک‌معیار برای اخلاق نیکوکاری بود، بلکه شواهدی بر ملاک‌ها و معیارهای مختلف وجود دارد. در برخی موارد، پیامدهایی را به خود، دیگری یا همگان، توجه می‌دهد و گاهی به وظایف و در جایی دیگر به فضایل توجه شده است.

برخی علوم مقدّمۀ برخی دیگر به‌شمار می­‌آیند؛ چنان­که از میان علوم ادب عربی، دانش‌­های بلاغی که ظرافت‌‌ها، شیوه­‌ها و زیبایی‌­های سخن را شناسایی می­‌کنند، یاریگر دانش‌­هایی هستند که با متون سروکار دارند و ابزار تحلیل و استنباط متن‌­اند. دانش فقه که احکام شریعت اسلام را از کتاب و سنّت استخراج می‌­کند، به شناخت علمی و کاربرد عملی فنون بلاغی در تحلیل نصوص دینی نیازمند است. آنچه در این عرصه می‌‌تواند راهگشا باشد، الگوهایی عینی از فقیهان در چگونگی تعامل با این فنون و شیوۀ کاربرد بلاغت در استنباط احکام است. پژوهش حاضر برای شناخت کاربرد علوم بلاغی در اجتهادات فقهی با روش توصیفی­_­ تحلیلی به تفاسیر فقهی رجوع کرده و چگونگی کارایی معانی، بیان و بدیع را در این میدان نشان داده است. در علم معانی، ایجاز، تقدیم و تأخیر، در علم بیان، همۀ انواع آن به­‌ویژه مجاز و کنایه و در علم بدیع، مبالغه مواردی هستند که در این مقاله دربارۀ تأثیرگذاری آن­ها بر چگونگی استنباط بحث شده است.

تحلیل گفتمان انتقادی، رویکردی میان­‌رشته‌­ای برای تبیین تحوّلات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی یک جامعه است و به‌­عنوان یکی از روش­‌های کیفی بررسی متون به کشف روابط میان زبان، ایدئولوژی و قدرت پرداخته و رابطۀ تعاملی میان متن و زمینۀ متن را بازگو می‌­کند. با توجّه به ساخت واژگانی داستان‌های قرآن، بافت موقعیّتی و اهداف تربیتی‌­ای که در آن‌ها منظور شده، ساختاری گفتمانی دارند. هدف پژوهش حاضر بررسی داستان قوم لوط در قرآن با روش نورمن فرکلاف و تحلیل نشانه­‌های معنادار این داستان در سه سطح: توصیف، تفسیر و تبیین است. شیوۀ پژوهش نیز توصیفی و تحلیل اطّلاعات کیفی است. بنابر نتایج پژوهش، در سطح توصیف، با شکل­‌گیری روابط معنایی میان واژگان مانند: شمول معنایی، ترادف و تضادّ معنایی و به­‌کارگیری وجوه مختلف جملات، ایدئولوژی گفتمان موجود در آیات مشخّص شد. در سطح تفسیر نیز با ترسیم بافت موقعیّتی و بینامتنی، حاکمیّت و غلبۀ نهایی گفتمان الهی بر گفتمان کفر و گمراهی آشکار شده و سرانجام در سطح تبیین، تأثیر فرامتن و هژمونی و قدرت حاکم بر شخصیّت و عملکرد افراد و آیندۀ آنان تبیین گردید.

حدیث «السعید من سعد فی بطن امه و الشقی من شقی فی بطن امه» یکی از احادیث مشهور در روایات اسلامی است که از گذشته مورد جرح و تعدیل و بررسی و تحقیق متفکرین بوده است، تا آنجا که برخی از این روایت و خانواده حدیثی آن، جبر برداشت کرده‌اند. این حدیث از جهاتی به مباحث دقیق فلسفی، مثل علم پیشین الهی و نقش اراده و اختیار انسان، مرتبط است و تبیین دقیق آن، در پرتو مفاهیم عقلی، امکان پذیر است و با برداشت‌های سطحی و یا صرفا ادبی، چندان قابل فهم نیست و بنابر این باید با مبانی فلسفی به صورت دقیق نسبت سنجی شود تا از این رهگذر به معنای دقیق این حدیث برسیم و بتوانیم تحلیل هستی شناسانه دقیقی از این روایت داشته باشیم. در این پژوهش به ده احتمال معنایی مطرح شده در این حدیث اشاره شده است و در نهایت با روش توصیفی-تحلیلی و بررسی مجموعه روایات و مبانی فلسفی مرتبط، معنای مختار تبیین شده است. در معنای مختار مراد از «السعید»، انسان عاقبت به خیر است و مراد از «فی بطن امه»، زمان ولوج روح در جنین است و مراد از سعادت در شکم مادر، تقدیر الهی بر اساس امتحانی در عالم ذر است. این تقدیر الهی در هر صورت بداء پذیر است و جبرآور نیست و علم پیشین الهی نیز سبب جبر نمی‌شود، هر چند که علم ذاتی، تغییر نمی‌کند و بداء به آن تعلق نمی‌گیرد و این حدیث ربطی به علم ذاتی ندارد. در این تحلیل، ابهامات فلسفی این روایت به گونه‌ای که معنایی عقل پذیر، از این روایت برداشت شود، تبیین شده است.

برداشت رایج از عبارت <فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْأَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ کُلَّ بَنَانٍ> در آیۀ دوازده سورۀ انفال براساس نظر بیشتر مفسّران، معنای ظاهری گردن زدن و قطع انگشتان است. پژوهش حاضر با روش توصیفی­ _تحلیلی ضمن واکاوی و بررسی تفاسیر شیعه و اهل‌سنّت در قرون مختلف به تحلیل انتقادی برداشت تفسیری یادشده، پرداخته و با تأمّل در گسترۀ معانی واژگان آیه و با تکیه بر سیاق و دیگر قراین موجود در آن، رویکرد متفاوتی ارائه داده است. براساس این رویکرد، مخاطب عبارت یادشده ملائکه هستند و نه مؤمنان. در واقع ملائکه در راستای معیّت الهی ضمن تثبیت قلب­ خداجویان از سویی و از سوی دیگر با ایجاد رعب، بر کافران گردن­کش احاطه پیدا کرده و قدرت عمل را از آنان گرفته و دستشان را از هر اقدام مؤثّری کوتاه کرده‌­اند. دستاورد پژوهش حاضر و برداشت تفسیری حاصل از آن می‌­تواند دلیلی دیگر بر ردّ پدیدۀ اسلام‌­هراسی و اتّهام خشونت‌­طلبی اسلام باشد.

مسئلهٔ قوامیت مردان بر زنان در آیهٔ ۳۴ سورۀ نساء ازجمله مباحث قرآنی است که شبهات و سؤالات بسیاری دربارۀ کارآمدی آن مطرح شده است؛ به‌طوری که برخلاف فراعصری و فراتاریخی‌بودن همهٔ آیات قرآن کریم، برخی آن را تاریخمند و مربوط به عصر نزول یا قابل‌تغییر در زمان حال دانسته‌اند. پر واضح است که چنین نگاهی به آیه و لغو و تعطیلی حکم آن در تغایر کامل با ابدی و ازلی‌بودن همهٔ آموزه‌های قرآن‌کریم است. در پژوهش حاضر، با روش توصیفی‌تحلیلی نشان داده شده است که برداشت‌های نادرست قرآن‌پژوهان از این آیه و تفسیر آن به برتری مردان بر زنان درنتیجهٔ حاکم‌کردن روایات سبب‌ نزول بر فهم آیه حاصل شده است. همچنین با استفاده از دیگر آیات، یعنی با معیار قراردادن خود قرآن کریم، این برداشت حاصل شده است که خداوند در این آیه موکداً به مردان دستور می‌دهد به‌علت تفاوت‌های تکوینی و همچنین بیشتربودن اموالشان، که از تفاوت تشریع سهم‌الارث در مردان و زنان حاصل شده، تکیه‌گاه و حامی زنان باشند. به این ترتیب علل مذکور در آیه، تغییرناپذیر و دائمی و درنتیجه، حکم قوامیت نیز تغییرناپذیر، دائمی و کارآمد برای همیشه خواهد بود.