جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برخی از عبارات ابن‌سینا دربارۀ نفس ناطقه و رابطۀ آن با معقولات، به اثبات اتحاد عاقل و معقول تصریح دارد و برخی دیگر، آشکارا بیانگر بطلان این نظریه است. همین امر، موجب اختلاف میان فیلسوفانِ پس از وی درخصوص نظر نهایی او دربارۀ این مسئله شده است. عده‌ای از ایشان بیان ابن‌سینا را دربارة این مسئله متناقض دانسته،‌ و رویکردی انتقادی نسبت به آن داشته‌اند. گروهی دیگر سعی کرده‌اند تا به‌گونه‌ای این تناقض را رفع کنند؛ اما ظاهراً هیچ‌یک از دو دستۀ مذکور، راه صواب را نپیموده‌اند. در این مقاله، پس از ارزیابی آراء مطرح‌شده، اولاً: با نگاهی جامع به آثار ابن‌سینا به بیان معانی اصطلاحات مهم در مسئلۀ اتحاد عاقل و معقول پرداخته‌ایم؛ ثانیاً: رابطۀ نفس با قوای عقلی را کاویده‌ایم؛ ثالثاً: معناشناسی اتحاد عقل، عاقل و معقول ازدیدگاه ابن‌سینا را تبیین کرده، و در ضمن آن، کیفیت اتحاد نفس با معقولات را در معیت بدن و در مفارقت از آن توضیح داده‌ایم. درمجموع، چنین به نظر می‌رسد که عبارات ابن‌سینا درخصوص نظریة اتحاد، هیچ تناقضی باهم ندارند و بی‌توجه به معانی مختلف اتحاد در آثار او و نیز تفکیک‌نکردن مواطن گوناگونی که ابن‌سینا درخصوص رابطۀ نفس با معقولات بیان کرده است، به توهم تناقض در مسئلۀ مذکور انجامیده است. ابن‌سینا اتحاد نفس با معقولات را اثبات می‌کند و آن را از جهتی شبیه اتحاد ماده و صورت می‌داند. ازدیدگاه وی این اتحاد، در نفسِ همراه با بدن، با صورت معقول خاص تا زمان عدم اِعراض نفس از آن برقرار است؛ اما نفس با پیمودن مراحل کمال و مفارقت از بدن می‌تواند با دریافت دفعی همۀ معقولات و اتحاد با آن‌ها عالَمی عقلی مطابق با عالَم عینی شود.

نصیرالدین طوسی پایه‌­گذار جریان «خردورزی فلسفی» در مدرسة­ فلسفی کلامی حلّه به شمار می‌­رود. صفت بارز این جریان فکری، توجّه جدی به مباحث «امور عامّه» است که آثار آن در مسائل خاص الهیاتی نیز دیده می‌­شود. پژوهش پیش‌ِرو عهده‌­دار تبیین مسئلۀ معناداری اسامی خداوند در برخی از آثار نصیرالدین طوسی و فاضل مقداد است که به پیروی از دیدگاه ابن­‌سینا، با رویکرد تنزیهی تشریح شده است. ابن­‌سینا که بر پایۀ قاعدۀ معرفت­‌شناختی «ناممکن‌بودن انتزاع دو مفهوم از حقیقت بسیط»، به ترادف مفهومی صفات ذاتی خداوند باور داشت، برای پاسخ به اشکال مقدّری ناظر به معانی متفاوت صفات خداوند در گزاره­‌های الهیاتی، طرحی سه­‌گانه ارائه داد که دربرگیرندة سلب معنای مقابل، اضافه به مخلوق، یا ترکیبی از آن دو بود. نصیرالدین طوسی در آثار خود از نظریۀ ترادف مفهومی سخنی به میان نیاورد؛ ولی بدون ذکر نام ابن­‌سینا، طرح سه­‌گانۀ وی را در الفصول النصیریة به کار گرفت. البته طوسی به‌جای عنوان «معانی صفات»، بحث خود را بر پایۀ «معانی اسامی خداوند» و اقسام آن سامان داد؛ بدین‌لحاظ اللّه به‌عنوان «اسم ذات» به‌تنهایی، در دسته­‌ای جداگانه‌­ای قرار گرفت و طرح پیشین ابن‌­سینا با ادبیات کلامی‌­ـ ­فلسفی طوسی، به طرحی چهارگانه ارتقا یافت. بعدها فاضل مقداد در الأنوار الجلالیة، با ادبیات ساده‌­تری آن طرح را تشریح و برخی ابهامات آن را مرتفع ساخت. حاصل دیدگاه تنزیهی محقّق طوسی آن است که اسامی متعدّد خداوند، دلالت بر تحقّق مبادی صفات در ذات احدی ندارند؛ ازاین­‌رو اطلاق اسامی متعدد بر خداوند با بساطت ذات، سازگار است.

اندیشمندان بسیاری برای تبیین معنای لذت‌والم، تعاریف گوناگونی بیان کرده‌اند. در تحقیق حاضر با روش تحلیلی و مقایسه‌ای بررسی می‌شود که از میان مشهورترین این تعاریف در تاریخ فلسفه اسلامی، کدام تعریف، اتقان و جامعیت و مانعیت بیشتری دارد. بنابر دیدگاه برگزیده، تعریف ابن‌سینا در کتاب اشارات و تنبیهات، نسبت به سایر تعاریف، دقت و جامعیت و مانعیت بیشتری دارد. البته این تعریف بر مقدماتِ حصول لذت تمرکز دارد و لذت را مصداقی از ادراک حضوری و نیل معرفی می‌کند؛ اما بنابر دیدگاه برگزیده در این مقاله، لذت، کیف نفسانی متمایز از ادراک و علم حضوری است؛ به‌بیان‌دقیق‌تر، لذت عبارت است از انبساط، بهجت و سروری که در نتیجة ادراک و وصول به آن چیزی حاصل می­‌شود که نزد شخص مدرِک، ملائم و کمال است. این ادراک و وصول باید در شرایطی محقق شود که امر مضاد و مزاحمی برای حصول لذت وجود نداشته باشد. بنابر قیودی که در تعریف مذکور بیان شده، لذت، کیفی نفسانی، متمایز از ادراک، اختیاری، نسبی و برخاسته از نیازهای انسان است. در صورتی شخص به لذت دست می‌یابد که قدرت درک امر ایجادکنندة لذت را داشته باشد و آن را برای خود خیروکمال ببیند. ابن­‌سینا، لذت عقلانی را برترین لذت می­داند. ازنظر او، میان مراتب گوناگون لذت‌های نفسانی می‌تواند تزاحم وجود داشته باشد و برای رفع این تزاحم باید نظام اولویت‌بندی منطقی و جامعی ارائه شود.

آراء ابن‌سینا دربارة استقرا در میان فیلسوفان مسلمان و حتی در میان فیلسوفان غیرمسلمان متقدم، در شمار دقیق‌ترین نظرها است. این فیلسوف نامدار ایرانی، در همان چهارچوب ارسطویی به نقد استقراء ارسطو پرداخت و توانست با نقدی عالمانه، ناکارآمدی آن را نشان دهد. او با معرفی دقیق و موشکافانة مفهوم تجربه، استقرا را با یک قیاس خفی همراه کرد تا از رهگذر این همراهی مشکل دستیابی به یقین را حل کند؛ اما این یقین نمی‌توانست مطلق باشد، به‌همین‌دلیل به تعیین شرایط حصول یقین همت گماشت. او نشان داد که یقینِ حاصل از تجربه، یقین مشروط است و تنها تحت شرایطی خاص حاصل می‌شود؛ اما کبرای قیاس خفی، قاعدة اتفاقی است که نقدهای بسیاری به آن وارد شده است. یکی از این نقدها، که مهم‌ترین آن‌ها نیز هست، تجربی‌بودن قاعدة اتفاقی است. در این مقاله پس از بیان نظر ابن‌سینا، قول خواجه نیز دربارة تجربه و استقرا ذکر، و با استفاده از نظر خواجه دربارة تجربه، تحلیلی عقلی از قاعدة اتفاقی بیان می‌شود؛ سپس نشان می‌دهد که قاعدة اتفاقی، قاعده‌ای عقلی است و با استفاده از اصل علیت می‌توان تبیینی عقلی از آن بیان کرد.

تربیت عقلانی پرورش نیروی عقل است. عقل در قدرت استدلال و تجزیه و تحلیل و ترکیب امور در نظام تعلیم‌وتربیت نقش مهمی ایفا می‌کند؛ ازاین‌رو هدف مقالة حاضر، شناسایی و تبیین مؤلّفه‌های موانع تربیت عقلانی ازمنظر ابن‌سینا و بیان راهکارهای تربیتی در مواجهه با آن‌ها برای بهره‌گیری در نظام تعلیم‌وتربیت است. روش پژوهش، روش کیفی است که به شیوۀ تحلیل داد‏ه‏ها از مدل کلایزی بهره گرفته است. جامعة تحلیل، مجموعة کتاب‌ها و شرح‏ها و مقالات نگاشته‌شده درزمینة آراء ابن‌سینا است. به اعتقاد ابن‌سینا تربیت عقلانی، به‌معنای پرورش قوة عقلانی جهت رسیدن به قرب الهی است که با شناخت موانع و عبور از آن‌ها می‏توان عقل متربی را بالنده کرد. یافته‌های مقاله در بخش موانع در سه محور شناختی و نگرشی و مهارتی شناسایی شد. در محور شناختی مؤلّفه‌های وهم، ستیزه‌جویی با حقیقت، اختلال در حواس، طغیان‏های نفسانی، در محور نگرشی مؤلّفه‌های عدم تمایز میان خوبی‏ها و بدی‌ها (فضائل و رذائل)، خشم و غضب، عدم خلوص نیت، وابستگی به امور دنیوی، و در محور عملی مؤلّفه‌های سرکشی دربرابر فرامین الهی، تحریکات شیطانی، افزون‌خواهی (حرص)، شهوت‌رانی بررسی شد و به‌همراه شرح هر مؤلفه به تبیین راهکارهای جدید تربیتی در مواجهه با موانع تربیت عقلانی پرداخته شد.

مشتهیات تخیلی فکری در ادبیات ابن‌سینا و معارف مأنوس و ملایم در بیان فارابی معطوف به جایگاه میل در حکمت نظری و در سطح ادراک است. اقتران سکون نفس، ملایمت، منافرت، اطمینان قلب، جزمیت و عنادناپذیری و رضایت‌خاطر به این قبیل از معارف، ضرورت بررسی مسئلة حاضر و وجه انس در معرفت و اشتها به مدرکی خاص را به میان می‌آورد. نهادینگی و مأنوس‌بودن یک باور، بستگی به میزان انطباق آن با دیگر معارف شخص ازجمله ملکات حاضر در وی دارد. چنین معارفی به شکل معارف پایدار و اطمینان‌پذیر در نفس حضور دارند. ملکات که براثر عادت و تکرار در ذهن ایجاد می‌شوند، در اندیشة فارابی توجیه‌کنندة اقتران احساس به آراء و علوم شناختی به شمار می‌آیند. در بیان ابن‌سینا نیز ملازمات روان‌شناختی ادراک و حضورشان در سطح باورها و معارف، نوعی صیانت از معرفت محسوب می‌شوند. به باور او، میل مردم به آنچه شناخته‌اند، بیش از میلشان به موضوعی است که به آن انس ندارند. تبیین این سخن دربارة جایگاه انس در ادراکات است. وی نیز همچون فارابی نقش ملکات را در این میان برجسته می‌داند و معتقد است که محیط فکری نقش زیادی در همراهی عواطف و انفعالات و احساسات با ادراکات دارد.

طبقه‌بندی علوم از مباحث بنیادی در علم‌شناسی و معرفت‌شناسی به شمار می‌رود و در تعیین جایگاه و نقش و کارکرد هر یک از شاخه‌های علم تأثیرگذار است. با نظر به اهمیت بنیادی حکمت و شریعت، دو اصل محوری نزد حکمای مسلمان، طبقه‌بندی علوم (علوم اسلامی) گاهی براساس این دو امر تدوین و ترسیم شده است. مسئلة پژوهش، محور و معیار رویکرد فارابی و ابن‌سینا به نسبت میان فلسفه و فقه یا حکمت و شریعت است. براین‌اساس مبانی و لوازم و نتایج آن در هر یک از دو نظام فلسفة فارابی و ابن‌سینا بررسی شده است. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است. یافته‌های پژوهش این است که هر دو فیلسوف با اعتقاد به سازگاری و تلائم فلسفه و دین به‌فراخور، هم به شریعت و هم به فلسفه توجه و اهتمام داشتند؛ اما معیار و ملاکشان متفاوت بود. فارابی با رویکرد اصالت فلسفی و با مبانی سه‌گانه جهان‌شناختی، معرفت‌شناختی و اخلاقی، فقه و کلام را در ذیل حکمت عملی و مادون حکمت نظری قرار می‌دهد و ابن‌سینا با رویکرد اصالت دین و با مبنای الهیاتی، صناعت شارعه را علمی مستقل در ذیل حکمت عملی و بالاتر از علوم انسانی با منشأ الهی می‌داند و آن را علمی مستقل در کنار علم مدنی و نه منشعب از آن می‌شمارد؛ به‌این‌ترتیب به علوم دینی با هویتی مستقل از فلسفه، اصالت و اعتبار می‌بخشد و به‌نحوی شرایط جایگزینی شریعت را به‌جای حکمت عملی در جریان فلسفۀ اسلامی فراهم می‌سازد و زمینه را برای دو علم اصول دین (کلام) و فروع دین (فقه) مهیا می‏کند. گویا ابن‌سینا تحقق فلسفه در جامعة اسلامی عصر خویش را در اسلامی‌سازی (بومی‌سازی) فلسفه و اعتبار و اصالت علوم دینی می‌بیند؛ ازاین‌رو نسبت به فارابی، دغدغۀ بیشتر و قوی‌تری برای بومی‌سازی داشته، و درصدد به‌روزرسانی فلسفه پیشینیان بوده است.

قاعدة فرعیت/استلزام در سنت فلسفة اسلامی دست‌کم به دو شکل فهم شده است: ثبوت ب برای الف فرع/مستلزم ثبوت الف است؛ صدق حکم ایجابی الف ب است، صدق حکم الف موجود است را نتیجه می‌دهد. ابن‌سینا این قاعده را در شکل دوم آن و در مباحث منطق (کتاب العبارة) بحث کرده است. این شکل دوم را قاعدة وجود می‌نامم. دلایلی اقامه خواهم کرد که قاعدة وجود ازنظر ابن‌سینا یک استنتاج منطقی نیست، بلکه یک استلزام متافیزیکی است. برای این منظور تعریفی از نتیجه‌شدن منطقی از نگاه ابن‌سینا در چهارچوب امروزین منطق تنظیم می‌کنم و نشان می‌دهم طبق این تعریف، قاعدة وجود یک استنتاج منطقی نیست. پس‌ازآن، نشان می‌دهم که اگر تفسیر من از ابن‌سینا صحیح باشد، آنگاه صورت‌بندی‌های طیف وسیعی از معاصران از گزاره‌های محصوره نزد ابن‌سینا نادرست هستند. نیز نشان می‌دهم که این تفسیر از ابن‌سینا چگونه می‌تواند قواعد مرسومی را که او در منطق به‌روشنی پذیرفته است (به‌خصوص قاعدة عکس نقیض موافق) معتبر تلقی کند. تنها معضل قاعدة عکس نقیض موافق است. با استناد به برخی متن‌های ابن‌سینا استدلال می‌کنم که او قائل به عدم یکنواختی تحلیل گزاره‌هاست. براین‌اساس، قاعدة عکس نقیض موافق نیز بدون اشکال پذیرفته خواهد شد.

ابن‌سینا که تحقیقات گستردة وی دربارة انسان ازجهات زیستی و بیولوژیکی و ساحت‌های وجودی و به‌طورویژه نفس انسانی در دنیای اسلام، اگر ادعا نشود بی‌نظیر، به‌یقین کم‌نظیر است، تعقل کلیات را برترین مراتب ادراک و عالی‌ترین مرتبة نفس انسانی می‏داند. گسترة ادراک کلیات، که کلید ورود به دریای بی‌کران علوم وحقایق است، ازجهت محدود یا نامحدود بودن و اینکه میزان شناخت انسان از مصادیق و کنه اشیا تا چه اندازه است، ابهامات و مجادلاتی را بین فیلسوفان برانگیخته است. باتوجه‌به اهمیت و نقش کارکردی آگاهی‌ها درتمامی عرصه‌های زندگی، پژوهش پیش‌ِرو کوشیده است برای دو پرسش ازدیدگاه ابن‌سینا پاسخی بایسته دهد: یک: دامنة معرفت‌های بشری تا کجا است؟ دو: آیا نقش تعاریف حدی تنها تمایز میان اشیا است یا انسان را بر شناخت تمام ذاتیات توانا می‌سازد؟ برای رسیدن به داوری علمی، نخست دو گروه از عبارات ابن‌سینا بیان شده است و پس از ارزیابی و تحلیل با سودجستن از عمومات فلسفی، که معرفت‌های بشری را محدود نمی‌دانند، و درنهایت با بهره‌مندی از مبانی فلسفی ابن‌سینا به‌ویژه دیدگاه وی دربارة پیوند نفس و بدن، و تأکیدبر توانایی توسعة ظرفیت‌های وجودی، این نتیجه گرفته شده است که انسان در سیر افقی برای کسب کمالات با مرز بسته‌ای روبه‌رو نخواهد شد و بر شناخت کنه اشیا توانایی خواهد داشت. روش نوشتار تحلیلی و عقلی است. چنانچه خرده گرفته شود که در باره ادراک کلیات و مسئلة موردِپژوهش افزون‌بر متون کهن فلسفی، رسائل و مقالات بسیاری نوشته شده است، پاسخ این است آنچه این پژوهش را متمایز از تحقیقات پیشین می‌سازد، تبیین و تأکید ظرفیت‌های وجودی انسان است که درصورت شکوفایی افق‌هایی نو پیرامون گسترة معرفت بر روی انسان می‌گشاید و نادرستی این پندار را که گفتارهای ابن‌سینا دربارة حدود معرفت‌های بشری با هم سازگاری ندارد، آشکار می‌سازد.

یکی از براهین معروفِ ابن‌سینا برای نیل به خودآگاهی، برهان تنبیهی انسان معلَّق است. این برهان در آثار مختلف ابن‌سینا تقریرهای متفاوتی دارد که نقطة کلیدی تمام این تقریرات، نیل به خودآگاهی و اثبات اِنیت نفس در صورت گسست و انقطاع از قوا است. این انقطاع دارای سه مرحله است: قطع توجه از بیرون، عطف توجه به درون و درنهایت آگاهی نسبت به انیت (وجود خاص) که از نظر ابن‌سینا عمیق‌ترین لایة «خود» است. ابن‌سینا دقیقاً همین رویکرد را در رسالة حی بن یقظان، در قالب سیروسیاحت نفس برای نیل به خداشناسی در پیش می‌گیرد. در این رساله، سیاحتی با راهبری عقل فعال و رهروی نفس ناطقه، برای شناخت مبادی عالیه و در رأس آنها خدا به تصویر کشیده شده است. ابن‌سینا از زبان حیّ یا همان عقل فعال، بر این نکته تأکید می­کند که نیل به خداآگاهی نیز بدون انقطاع از قوا تحقق نمی­یابد. درحقیقت ابن‌سینا در آثار خویش رویکرد واحدی در سیر خودآگاهی و خداآگاهی اتخاذ کرده است که مبتنی بر تزاحم قوا در سیر نفس و لزوم انقطاع نفس از قوا برای تحقق و تکمیل این سیر است. دلیل این امر نیز رویکرد خاص ابن‌سینا در تفسیر چیستی قوا و نسبت آن با نفس است.