جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موقعیت جدید اسلام در عصر حاضر و ضرورت نقش‌آفرینی آن به‌عنوان منبعی غنی در سامان هویتی و تمدن جهانی، در پرتو علوم مبتنی‌بر معرفت دینی و قرآنی از سویی و بازتولید متونی با جهت گیری‌های غیردینی و گاه متعارض با دین و اندیشۀ توحیدی در حوزۀ علوم انسانی، در کشورهای اسلامی از سوی دیگر، به مسئله «روش و روش‌شناسی» به‌واسطۀ نقش درخور توجهی که در تولید علوم و معارف انسانی ایفا می‌کند، جایگاه ویژه‌ای بخشیده است. با وجود زحمات فراوانی که در حوزۀ مطالعات روان‌شناختی از حیث روشی انجام شده است؛ امّا همچنان چالش‌های روشی در چنین مطالعاتی مطرح است. این تحقیق با رویکرد مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن‌بنیان درصدد است تا با روش فراترکیب ضمن بررسی روش‌های رایج، طرحی نو دراندازد. بدین منظور در این پژوهش با بهره‌گیری از روش فراترکیب (مرور نظام‌مند کیفی) به تحلیل نتایج و یافته‌های پژوهشگران قبلی پرداخته شده است. در این راستا ابتدا اطلاعات روش‌شناختی استخراج‌شده از مطالعات روان‌شناختی قرآن‌بنیان، در قالب ساختاری که شباهت‌ها و تفاوت‌ها را پُررنگ می‌کند نمایش داده شد و به بازخوانی آثار موجود در این عرصه همت گمارده و در ادامه باتوجه‌به نقاط قوّت و ضعف روش‌های موجود، روش مطلوب ارائه شده است. یافته‌های تحقیق بیانگر وجود روشی بنیادین در تحلیل محتوای آیات روان‌شناختی است که ضمن فهم و کشف معانی، با تدبّر، معانی روان‌شناختی آیات قرآن کریم را زمینه‌ساز تحوّل در دانش روان‌شناسی کند. درنتیجه نگاه جامع به متون وحیانی، با راهبردی همه‌زمانی، همه‌مکانی و همه‌افرادی گزاره‌های روان‌شناختی قرآن را استخراج کرده و با نگاه کاربردی ـ مهارتی، در جهت معرفت‌افزایی و دانش‌افزایی، با رویکرد میان‌رشته‌ای، قرآن و علوم روان‌شناختی را از حیث روشی معرفی کند.

مقالۀ حاضر، با مطالعه‌ای بینارشته‌ای و تطبیقی، ‌به‌دنبالِ کشف پیوندی میان رویکرد فوکو به مفهوم قدرت و نگاه کافکا در رمان محاکمه است. نقطۀ اتصال فوکو و کافکا را می‌توان در مفهوم زیست-سیاست یافت، جایی که زندگی به موضوع سیاست تبدیل می‌شود. ظهور زیست-سیاست نقطۀ افتراق جهان مدرن از جهان سنتی است. در جهانِ پیشامدرن، قدرت در شمایل جلاد و در لحظۀ مرگ پدیدار می‌شد. اما قدرت مدرن با مدیریتِ سوژۀ زنده و آزاد درگیر است. مطالعۀ موردیِ پژوهش حاضر رمان محاکمه اثر کافکا است. کا. (شخصیت داستان) درگیر همان قدرتِ سراسربینی است که فوکو در آثار خویش ترسیم می‌کند، قدرتی که نه یک فعل مجرمانۀ خاص بلکه تمامیتِ زندگیِ مجرم را تعقیب می‌کند. به همین دلیل است که کا. هیچ‌گاه به ارتکاب جرم مشخصی متهم نمی‌شود. درعوض، او ناگزیر است که کل زندگی‌اش -از کودکی تاکنون- را شرح دهد و به زیرِ نور آورد. به اعتقاد فوکو، هرچه قدرت مدرن بیشتر خود را پنهان می‌کند، زندگیِ توده‌ها را بیشتر به روشنا می‌آورد. در رمان کافکا نیز کا. هیچ‌گاه به دادگاه دسترسی ندارد و تا پایان هم از چشم او دور می‌ماند. دادگاه همچون قدرت منتشرِ فوکویی در همه‌جا پراکنده است و هیچ نقطۀ ثابتی ندارد. در مقاله حاضر نشان داده شده است که این قدرتِ همه‌جا حاضر نه یک نیروی الهیاتی بلکه همان زیست-سیاستی است که فوکو از آن سخن می‌گوید.

یکی از مسائل اساسی مکاتب فلسفی در حوزه علوم اجتماعی، مسئله اجتماعی بودن انسان است. براین‌اساس مسئله اصلی این نوشتار نیز تبیین نظریه آیت‌الله جوادی آملی درباره اجتماعی بودن انسان است. در این مقاله با مراجعه به آثار ایشان و بهره‌گیری از روش کتابخانه‌ای این نتایج به دست آمده است: بر اساس نظریه جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن، انسان در نقطه آغاز موجودی جسمانی است و با حرکت جوهری به تدریج وجودی روحانی می‌یابد. بر اساس این نظریه اگرچه انسان‌ها در حدوث، بهره‌مند از مبدأ واحد مشترک هستند، اما در بقاء، متناسب با نوع حرکت خود به انواع متعدد مبدل می‌شوند. جوادی آملی اجتماعی بودن انسان را یکی از مراحل حرکت جوهری انسان برمی‌شمرد. وی انسان و کنش او را بر اساس حرکت جوهری در چند دسته جای می‌دهد: نخست؛ توحش طبعی و کنش حیوانی، دوم؛ استخدام متقابل و کنش متقابل، سوم؛ استخدام عادلانه و کنش مبتنی بر عقل، چهارم؛ احسان و ایثار و کنش مبتنی بر فطرت الهی. جوادی آملی استخدام‌گری را ناشی از طبیعت انسان دانسته و معتقد است آدمی بر اساس فطرت خویش مدنی است، اما بر اساس طبیعت خود متوحش است.

در بازتابی که از باورهای مسیحیان پیرامون مریم در لابلای آیات قرآن دیده می‌شود، مفهوم «مریم‌پرستی» یکی از مفاهیم چالش برانگیز است که در ضمن آیه 116 مائده و برخی دیگر از آیات به آن اشاره شده است. تاکنون تلاش‌های متعددی برای شناخت این مفهوم، به ویژه در مورد درک مخاطبان آن صورت گرفته است. در مقاله حاضر می‌کوشیم به بررسی اقوال مختلف پرداخته و راهی برای برون‌رفت از چالش تفسیری آن بگشاییم. سؤال اصلی در این پژوهش آن است که: مفهوم مریم‌پرستی چگونه در قرآن بازتاب یافته و تاکنون توسط مفسران مسلمان و قرآن‌پژوهان غربی چطور فهمیده شده است؟ آیات قرآنی مرتبط با این تعبیر را چگونه باید خواند تا چالش‌های موجود در خصوص آن رفع شوند؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد هردو گروه مفسران مورد بحث به گونه‌ای متنوع مفهوم فوق را تفسیر کرده‌اند و مجموع دیدگاه‌های آنها از مخدوش دانستن آیات قرآن تا رویکردهای زبانی و تاریخی در نوسان است. در این بین، با تفحص در سیاق آیات قرآن و برخی مستندات برجای‌مانده از دوره باستان متأخر، همچنین توجه به پاره‌ای معایب رویکرد تاریخی، به‌نظر می‌رسد خوانش این باور مبتنی بر زبان و خلاقیت بلاغی قرآن بیشتر موجه و منطقی باشد.

بر مبنای یافته‌های اخیر علوم شناختی، ذهن انسان با بهره‌گیری از تجربه‌های حسی روزمره به بازنمایی مفاهیم انتزاعی بر پایۀ مفاهیم عینی می‌پردازد. از دیدگاه زبان‌شناسی شناختی، استعاره یک فرآیند ذهنی-زبانی است. در قرآن کریم نیز شواهد فراوانی از این نحوه مفهوم‌سازی مشاهده می‌شود. نظر به بسامد واژگان ایمان و کفر در قرآن و روایات متعددی که از معصومان(علیه السلام) دربارۀ ایمان و کفر نقل شده است، نشان می‌دهد که ایمان و کفر از همان اوایل اسلام دغدغۀ مسلمانان بوده تا بدانجا که این مفاهیم را به یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های اعتقادی مبدّل کرده است. دوگانگی ایمان و کفر از زوایای با اهمیت در مفهوم‌سازی‌های استعاری قرآن است. این استعاره‌ها در بستر گسترده‌ای از انگاره‌های فرهنگی شکل گرفته‌اند و متأثر از تجربه‌های رایج دوران نزول قرآن هستند. پژوهش حاضر در صدد است به این سؤال پاسخ دهد که حوزه‌های مبدأ در مفهوم‌سازی ایمان و کفر در قرآن کدامند؟ به‌منظور گردآوری داده‌ها، از فرایند تشخیص استعاره که توسط گروه پراگِل جاز ‏مطرح گردیده، استفاده شده است. مفاهیمی نظیر «نور و تاریکی»، «پاکی و آلودگی»، «تجارت»، «رنگ‌ها»، «عناصر طبیعت»، «مرگ و زندگی»، «برده و آزاده» و «اعضای بدن» از جمله حوزه‌های مبدأی هستند که قرآن برای مفهوم‌سازی ایمان و کفر از آن‌ها بهره گرفته است. این بررسی، درجۀ بالایی از نظام‌مندی در استعاره‌های زبانی ایمان و کفر را نشان می‌دهد. نه تنها می‌توان انگیزۀ بسیاری از عبارات قرآن را با مفهوم‌سازی استعاری توضیح داد، بلکه این استعاره‌ها به خوبی در ساختار کل‌نگر، یک مدل شناختی یا فرهنگی با دوگانگی ایمان و کفر را ارائه می‌دهند. به نظر می‌رسد تجربۀ بی‌واسطه و آشنایی کامل انسان با حوزه‌های «اعضای بدن» و «سلامتی و بیماری» سبب شده تا این حوزه‌ها بسامد بیشتری در مفهوم‌سازی ایمان و کفر داشته باشند.

کتابِ مقدس، بر آمیختگیِ ایمان و عشق، گواهی می‌دهد؛ اما هیچ‌گاه عشق محور الهیات قرار نگرفت و الهیدان‌ها به آن بی‌توجهی کردند. در این نوشتار ابتدا عواملِ بی‌توجهی به مفهومِ عشق در الهیات بررسی شد. این امر ناشی از پذیرش تصویری از عشق است که دو گونه‌ی آن را جدا می‌کند: عشق آگاپیک که ریشه در ویژگی‌هایِ جذابِ معشوق ندارند و عشق اروتیک که به‌سبب ویژگی‌هایِ معشوق انگیخته می‌شود. نوع اولِ عشق در الهیاتِ کلاسیک ‌پذیرفته شد و عشق در نسبت با خدا و همسایه بر همین اساس تبیین شد اما از نوع دوم معمولا نهی می‌شد. الهیاتِ عشق در این نوشتار، با تجدیدنظر در این تقسیم‌بندی، تعریفِ سنتِ اروتیک از عشق را در الهیات می‌پذیرد؛ زیرا آن را تصویر نارازوار و تبیین‌پذیری از عشق می‌داند. در نقد نگرش رایج در باب عشق، از دیدگاهِ‌ آلن سوبل، فیلسوفِ معاصر، استفاده شد؛ براین اساس، نشان داده شد که عشق در نسبت با خدا، در سنت اروتیک تبیین‌پذیر است و می‌تواند به چالش‌ها پاسخ دهد. این نگرش لوازم مختلفی دارد، در این نوشتار صرفا به لوازمِ‌ خداشناسانه پرداخته شد که عبارت اند از: خدا شخص‌وار، انسان‌وار و دارایِ‌ عواطف است. خداوند حاضر در جهان و در اتحاد با انسان است و از صفتِ مراقبت برخوردار است.

یکی از رفتارهایی که در عصر حاضر موردبحث و مناقشه قرار دارد، هم‌جنس‌گرایی است. این رفتار با دو رویکرد متفاوت با تغییر بنیادی مواجه شد، نخست به‌دلیل گرایش برخی از افراد، ناهنجاری‌بودن آن درهم شکست و سپس عده‌ای با تکیه‌بر دلایل و تحقیقات صورت‌گرفته و با استناد به نقش ژنتیک، هورمون و ساختار مغزی در هم‌جنس‌گرایان، غیراختیاری بودن این رفتار را نتیجه سرشتی و ذاتی بودن آن قلمداد کردند. گرچه این نظریه از منظر علوم تجربی موردنقد قرار گرفته است؛ ولی در این تحقیق با روش توصیفی ـ ‌تحلیلی برای نخستین‌بار سرشتی‌بودن هم‌جنس‌گرایی از منظر مسیحیت و اسلام موردبحث و مناقشه قرار گرفته است. دین آسمانی مسیحیت و اسلام، با منتسب دانستن این رفتار به قوم لوط، هرگونه سرشتی‌بودن این رفتار را نفی می‌کند و در کتب آسمانی خود بر انحراف جنسی بودن و برخلاف فطرت و سرشت انسانی بودن هم‌جنس‌گرایی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم تأکید دارند

فاعلیت در فلسفه مشاء از حیث هستی‌شناسی بر پایه اصل سنخیت استوار گردیده است و به نظر می‌رسد تفسیر سینوی از سنخیت مبتنی بر علم ذاتی در رابطه وجودی میان کلیه مبادی عالی و موجودات سافل به‌ویژه میان باری تعالی و نظام آفرینش و میان نفس مجرد انسانی و قوای نباتی و حیوانی آن تأثیرگذار بوده است. مطابق با قواعد کلان هستی‌شناختی سینوی، علم فعلی ذاتی مبتنی بر اصل سنخیت است و نسبت میان فاعلیت ایجادی و علم ذاتی فعلی مقتضی وجود رابطی علت و معلول است و فاعلیت باری تعالی و نفس انسانی را فاعل بالعنایۀ کرده، به آفرینش و قوای انسانی وجود مستقل غیربیگانه از علتشان می‌بخشد. بدین ترتیب این قاعده کلان در حکمت سینوی به معنای شمولیت ذاتی علت نسبت به صفات کمالی و وجود اندماجی معلول نیست تا بتواند وحدت شخصی وجود علت و کثرت شأنی معلول را به اثبات رساند؛ بلکه این قاعده، نوعی وحدت تشکیکی به معنای وحدت وجود و کثرت موجود در مورد وجود واجب تعالی و موجودات امکانی و واقعیت عینی نفس انسانی و قوای بدنی آن را نتیجه می‌دهد. این تفسیر مشترک در قاعده سنخیت موجب شده است معرفت نفس انسانى از اهمّ معارف در معرفت خدا و وسائط فیض او باشد.

اَلَم و درد، یکی از واژه‌ها و مفاهیم چالشی بین اندیشمندان عرصه‌های مختلف بوده، درعین‌حال معانی مختلفی برای آن ارائه شده است. با توجه به اینکه معنای دقیق الم، پیش‌فرض درخور توجهی برای مباحث اخلاقی است، این پژوهش درصدد بوده تا با روش تحلیل مضمون به معناشناسی آلام در قرآن کریم بپردازد و چون واژۀ مدنظر وجهه‌ای اخلاقی دارد، معناشناسی قرآنی آن با رویکرد اخلاقی بوده است. در مفهوم‌شناسی الم ابتدا مشتقات آن نظیر ألیم، واژه‌های مشابه مثل مرض، عنت، کبد، ضنک، حزن، صدع و شقّ، واژه‌های مقابل نظیر سرور، لذت، بهجت و روح و ریحان، و واژه‌های همنشین نظیر عذاب، عقاب، زجر، و شدید در قرآن جمع‌آوری شده و در مرحله دوم بر محور الم تحلیل مضمون شده‌اند و کدهایی بر محورهای ماهیت درد، انواع، مراتب، لوازم، عوامل و غایت آن به دست آمد. درنهایت در مرحلۀ سوم نتایج ذیل پیرامون معناشناسی آلام در قرآن استخراج گردید که درد، امری وجودی، عارضه‌ای مربوط به جسم و برخلاف رنج بوده و دو نوع دنیوی و اخروی دارد که دردهای دنیوی، وسیلۀ ابتلا و رشدند و دردهای اخروی، شر و عذاب هستند.

در این مقاله نسبت سبک‌زندگی با معنای‌زندگی در مکتب رواقی مورد بررسی است. مکتبی کهن که معنای فلسفه را شیوه زیستن می داند و داعیه سبک سازی دارد و آموزه های آن امروزه مورد توجه قرار گرفته است. چگونگی سبک‌زندگی از دغدغه‌های بشر است و برای شناسایی نقاط قوت و ضعف آن، جهت ارائه سبک ‌ایده‌آل باید معنای زندگیِ مرتبط و مؤثر در آن را جست. معنای زندگی برمبنای هستی‌شناسی و انسان‌شناسی و ارزش‌شناسی شکل می‌گیرد. پس از استنباط آن در مکتب رواقی، آموزه‌های رفتاری ایشان در 4 عرصه تعامل با خود، با خدا، با دیگران و با هستی مورد بررسی است. وجود خلأها و نقایض چون چگونگی تفسیر ماهوی هستی و انسان در مبانی فکری رواقیون باعث بروز معنای چندپهلو و مبهم از زندگی شده و به تبع آن سبک زندگی حاصل از این مکتب با تعارضات و چالش‌هایی چون چگونگی ارتباط با خالق و تعهدات عملی ناشی از آن بودن، ارتباطات انسانی و چگونگی تعامل با هم‌نوعان و چگونگی پذیرش مدرنیته و تاب آوری اقتضاعات زندگی فن‌آورانه روبرو است. روش این مقاله عقلی-تحلیلی است.