جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شناخت خداوند و صفات او، اساس تمام باورهای دینی و شرط لازم ایمان و عمل است، لذا شبهه و اختلال نظری در این حوزه، صدمات جبران‌ناپذیری بر نظام اعتقادی و در نتیجه سلوک عملی انسان خواهد گذاشت. پژوهش حاضر با هدف تبیین بازتقریر عدالت الهی در پرتو جستاری در هستی­‌شناسی متکلمین، درصدد است برخی شبهات وارده بر عدل الهی را رفع نماید. روش پژوهش توصیفى، تحلیلى ­است و داده‌­هاى تحقیق از طریق بررسى اسنادى، فیش‌بردارى و با رویکرد استدلالی تحلیل شده است. کتاب‌های امام خمینی و فخر رازی، جامعه تحقیق، و سایر منابع ناظر به اهداف پژوهش، به عنوان منابع تبیینی و تکمیلی مورد استفاده قرارگرفته ­است. یافته‌­ها حاکی از آن است که «ایجاد» از منظر فخر رازی، فعل مستقیم الهی است و انسان نقش ایجادی ندارد. حسن و قبح مبتنی‌بر ارادۀ شارع است و عادل بودن خداوند نیز بدین‌جهت است که خداوند است، لیکن امام خمینی معتقد است انسان به عنوان فاعل مختار در خلق و ایجاد نقش دارد و حسن و قبح، ذاتی و مبتنی بر عقل است. بنابراین خداوند عادل است، زیرا مرتکب قبیح نمی­گردد و ساحت الهی از خلق ناقص منزه است.

رویکرد‌ دارالعلوم دیوبند بر می‌گردد به اندیشه‌ای دینی سه شخصیت: شاه ولی ‌الله دهلوی، شاه عبدالعزیز دهلوی و سید احمد باریلی. نام این دارالعلوم از شهر دیوبند گرفته شده و در 3۰ می ۱۸۶۷، توسط مولانا محمد قاسم نانوتوی و رشید احمد گنگوهی در ناحیه سهارنپور، واقع در 150 کیلو‌متری شمال دهلی بنا نهاده شد. مسأله پژوهش حاضر این است که از چه زمانی رویکرد دیوبندی در افغانستان شکل گرفت و کدام عوامل در گسترش دیوبندی‌گری در میان مردم آن کشور نقش داشته است؟ در این نوشتار مدعای اصلی مورد نظر این است که نفوذ رویکرد دیوبندی نقش قابل ملاحظه‌ در افراطی‌گری دینی مردم افغانستان داشته و تسامح‌ دینی آنان را تهدید کرده است. این پژوهش با روش کیفی و شیوه‌ی توصیف و تحلیل در پی گردآوری داده‌ها می‌باشد. نگارنده در برخورد به مراجع مختلف دربارة دارالعلوم دیوبند به این نتیجه رسیده است که افغانستانی‌ها از زمان تأسیس دارالعلوم دیوبند جزء طلاب اصلی آن به شمار می‌رفتند. در پایان اولین سال تأسیس دیوبند که تعداد طلاب به 78 نفر می‌رسید 58 تن آن افغانستانی و پنجابی بودند. اشغال افغانستان توسط شوروی سابق و جهاد علیه آنان باعث گردید دینداری مردم افغانستان با ایدیولوژی مجاهدان عربستان، اخوانی‌های مصر و دیوبندی‌های پاکستان پیوند بخورد و به رویکرد جدیدی از دینداری بی‌انجامد. در حال حاضر، طالبان رویکرد دینی خود را متأثر از دیوبند و خود را راه‌روان تعالیم دیوبندی از نوع جهادی آن می‌دانند و از جایگاه حکومت دینی در پی اجراء احکام دین‌اند.

علامه طباطبایی بر پایۀ برهان صدیقین در تقریر خاص خود، باور به وجود خداوند را تنها بر باور به نفی سفسطه استوار کرده و با چنین رویکردی، خداباوری را به ایده‌ای با بیشترین مخاطب جهانی تبدیل کرده است، اما وهابیت معاصر ـ هم چون اسلاف خویش ـ با چشم‌پوشی از تأمل عقلی دربارۀ وجود خداوند به بهانۀ اینکه هیچ انسانی وجود خداوند را منکر نیست، و با تقسیم‌بندی‌های استحسانی و نیز تفسیرها و تطبیق‌های ناروا نسبت به توحید در عبادت، فقط در آتش تکفیر نسبت به دیگر مسلمانان دمیده است. این پژوهش با مقایسۀ رویکرد علامه طباطبایی به مسئلۀ وجود خداوند، توحید ذاتی و توحید صفاتی با رویکرد محمد بن صالح العثیمین در تفسیر کتاب «التوحید» محمد بن عبدالوهاب به آن مسائل، با روش استنادی، تحلیلی به پیامدهای رویکرد العثیمین پرداخته و نشان داده است که ناتوانی وهابی‌ها از بررسی عقلی و فرافرقه‌ای مسئلۀ وجود خداوند، احتراز آن‌ها از تحلیل عقلی توحید ذاتی، و گریز از پاسخگویی به پرسش بنیادین توحید صفاتی به ناکارآمدی ایدۀ توحید در قرائت آنها انجامیده است؛ در مقابل، تأکید آن‌ها بر مصادیق توحید الوهیت نتیجه‌ای غیر از اخراج قاطبۀ مسلمانان از دایرۀ اهل توحید نداشته است.

دربارۀ شناخت‌پذیری خدا و نیز نحوۀ شناخت او در کلام متقدم بحث از «تقلید» و «نظر» مطرح شده است. «تقلید» نگاه درون‌دینی به شناخت خداست و «نظر» نگاهی برون‌دینی به معارف عقلی است. «نظر» در گفتمان جدید در مقابل عمل قرار می‌گیرد و در کلام اسلامی متقدم در حوزۀ خداشناسی اهمیت می‌یابد. این نوشتار که با روش توصیفی، تحلیلی نگارش یافته است، در پی آن است مسئلۀ جایگاه نظر در خداشناسی کتاب «الیاقوت» و شارحان آن را بررسی و تحلیل کند. پرسش این است «نظر» به چه معناست و کاربست«نظر» در خداشناسی کتاب الیاقوت و شارحان او چگونه است؟ روش شناخت خدا نزد آن‌ها چگونه است؟ مؤلف الیاقوت با طرح دوگانۀ «تقلید» و «نظر»، «نظر» را در مقابل «تقلید» قرار داده و راه نظر را انتخاب کرده است. یافته‌های این پژوهش این است که «نظر» در «الیاقوت» و شارحان آن به معنای «تعقل و تفکر» است. جایگاه «نظر» نزد آن‌ها «معرفت‌شناسانه» است و آ‌ن‌ها نه‌تنها بر وجوب شناخت خدا، بلکه به وجوب عقلی نظر نیز دلیل ارائه می‌کنند براین اساس رهیافت آنها «برون‌دینی» است. طرح این مسئله اهمیت روش شناخت خدا را روشن می‌کند.

امامت نخستین مسئله بحث برانگیز در تاریخ اسلام است. پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) در میان مسلمانان فرقه ها و دسته بندی هایی به وجود آمد که باطنی گری یکی از معرف های شاخص اسماعیلیه در بین فرق و مذاهب اسلامی نیز از آن جمله بود. سؤال اصل پژوهش این است که: اندیشه باطنیه درباره امام معصوم کدامند؟ در اندیشه باطنیه امام نماینده مطلق خدا در امور دینی وغیر دینی (ظاهر و باطن) است وتفسیر قرآن به امام معصوم اختصاص دارد وهر نوع یادگیری مرتبط با شرع یا عقاید، فقط به واسطه امام یا نماینده اش ممکن می شود. یافته های این پژوهش نشان می دهدکه با بررسی دوره شکل گیری و تکامل اولیه این مذهب و اوضاع واحوال تاریخی مؤثر بر آن، دلایل و روند گرایش اسماعیلیه به باطنی گری به وجود آمد. در همین دوره، اسماعیلیان بنابر الزامات گفتمان حاکم بر جامعه اسلامی، برآن شدند تا برای اثبات دعاوی مذهبی و سیاسی ، شواهدی از قرآن و سنت عرضه کنند. از این رو به بررسی جایگاه امام معصوم در قرآن نمودند وعباراتِ قرآن ، باطنی دارد که فقط معدودی آن را می دانند را، بیان کردند.

می دانیم که شراب ظاهری، از انواع مختلف در شرع مقدس اسلام نجس و نوشیدنش حرام است. اما در ادب اقوام و ملل مختلف جهان، موضوعات و مضامین بسیاری یافت می شود که ناشی از طبیعت آدمی، ارتباط اقوام و ملل با یکدیگر و حضور و وجود ملموس آن مضامین در خصوص شراب و ویژگی آن در زندگی انسان نشان دهنده عکس مطلب مذکورست و آنها شراب و شراب نوشی را مایه ی فرح بخشی و روح افزایی جان و روان انسان می دانند. از دیر باز بشر در پی تسکین آلام خویش بوده است و سهل الوصول ترین دارو برای پرداختن دل از غم های روزگار، صرف نظر از درستی یا نادرستی آن، شراب نوشی را می دانسته. به همین جهت اشعار ملل مختلف، از توصیف و نکو داشت شراب و مضامین همراه آن چون ساقی و ساغر و می و می فروش و تاک و رز و در نهایت شراب روحانی در عرفان اسلامی، مملو است. تا جایی که در بین بعضی ملل نیز جشن هایی در گرامی داشت الهه شراب بر پا می گشته است. در این جستار به روش توصیفی -تحلیلی، به دنبال مقایسه و تطبیق نظریات شراب نوشی دو شاعر در حوزه عرفان یعنی ابن فارض و حافظ در مقایسه با شاعر معاصری که اندیشه های آزادیخواهانه و وطن پرستانه داشته هستیم تا به این سوال جواب دهیم که آیا شراب نوشی آنان از نوع مجازی است یا حقیقی و تسکین دردشان با محبت و جذبه الهی همراه بوده یا به نوعی از شراب انگوری حقیقی بهره برده اند. و با شرح و بسط موضوع و نتیجه گیری، وجوه اشتراک یا اختلاف فکری آنان را در این زمینه روشن نماییم.

مهدویت از جمله باورهای اسلامی است که توجه مستشرقان و محققان غربی را در 150 سال گذشته به طور ویژه به خود معطوف کرده است. موضوع "مهدویت در اسلام" و به طور خاصتر "نگاه شیعه به مهدویت" تقریباً به یک اندازه مورد توجه محققان و نویسندگان غربی قرار گرفته است. يكى از مهم¬ترین آسيب‏ها و تخريب‏هایی که در حوزه مهدویّت دارای آثار و پیامدهای زیادی می باشد، تحريف‏هايى است كه توسط مستشرقان پديد آمده است. متأسفانه مستشرقان به دلایل مختلف اطلاعات دقیق و صحیحی در زمینه مهدویت نداشتند و بدین علت اظهارنظر بسیاری از ایشان، سطحی یا همراه با اشکالات فراوان است؛ چراکه منبع بسیاری از مستشرقان این دوره در این موضوع از منابع دست دوم (مانند دارمستتر) یا حتی مسموعات عمومی (همچون گوبینو) بوده که البته چندان قابل اعتماد نیست. آنان مغرضانه يا بدون مراجعه به منابع اصيل، مطالبى را به نام دين و مهدويت ارائه مى‏دهند و در پى آن، افرادى نيز با مطالب و مقاله‏هاى آنان برخورد علمى كرده و آن را يك كار علمى و تحقيقى و بدون هيچ عيب و نقص مى‏پندارند و در كتاب‏ها و مقالات خويش از آن بهره مى‏گيرند. این رویکرد می تواند دارای پيامدهایی باشد که از مهمترین آنها می-توان به دورماندن جوامع غيراسلامى از مطالب اصيل اسلامى به طور كلى و مهدويت به طور خاص كه مورد بحث ماست و ايجاد شك و ترديد يا تنفّر در ميان معتقدان كم‏اطلاع اشاره کرد. بنابراین ما در این پژوهش برآنیم تا به روش توصیفی-تحلیلی به بررسی روش تاریخی نگری دارمستتر در مطالعات مهدویت بپردازیم.

یکی از موضوع‌های ارزشمند در روز قیامت، شاهدان مواقفِ این روز و گسترۀ نظارت آنان است. خداوند نظارت اخروی را به اولیای خویش ــ یعنی انبیا و اوصیا و به‌ویژه رسول خدا(ص) و ائمۀ معصومین(ع)ــ سپرده است. دربارۀ شاهدان در روز قیامت، گفتارهای بسیاری بیان شده است و الگوهایی را مانند دادگری، نیکویی و میانه‌روی را با نگرش بر امت وسط شناسانده‌اند. سید هاشم بحرانی، نویسندۀ تفسیر مأثور البرهان فی تفسیر القرآن، بر پایۀ آیات قرآن و منابع روایی، کوشیده است تا شاهدان روز قیامت را بشناساند. بحرانی باور دارد که شاهدان، ویژگی‌هایی دارند، مانند مقام عصمت و علم به باطن اعمال و نظارت آنان، هم بر زندگی دنیوی و هم بر زندگی اخروی است. این نوشتار می‌کوشد تا با روش توصیفی ـ تحلیلی، همراه با بررسی دیدگاه بحرانی دربارۀ معرفی شاهدان روز قیامت، آن را بر پایۀ آیات قرآن و روایات بسنجد.

اصل­انگاری به معنای این است که امامت، اصل دین و فعل­الله است، لذا رویگردانی از آن، موجب خروج از دین خواهد بود. مسئله این مقاله، جایگاه امامت از دیدگاه حضرت زهراK است و ادعا این است که امامت از دیدگاه ایشان، اصل دین محسوب می­شود. حضرت زهراK در خطبه فدکیه، حضرت علیG را دارای صفاتی شایسته و مقام افضلیت معرفی کرده و سایر صحابه را هم­شأن ایشان نمی­داند. ایشان دو استدلال محکم بر اصل بودن امامت ارائه کرده است. در استدلال اول، رویگردانی از امامت را مساوی با ارتجاع و اعراض از قرآن دانسته و بر اساس آیه تبلیغ، امامت را اصل دین معرفی­ کرده­ که عبور از آن موجب رویگردانی از قرآن و ارتجاع است. در استدلال دوم، رویگردانی از امامت را به منزله شرک معرفی کرده و گردانندگان مسیر خلافت از جایگاه اصلی آن را شایسته عذاب الهی و خروج از دین می­داند. این موضوع به روش تحلیلی بر اساس مطالعه موردی خطبه فدکیه، تبیین شده است.

با گسترش اسلام و سپس پذیرش مذهب تشیع در ایران، برخی از رفتارها و رسوم پیشین که با ساختار فرهنگی و اصول اسلامیِ مذهب تشیع مطابقت نداشتند، به تدریج کنار گذاشته شد؛ امّا تعدادی از آنها مانند آیین‎های مربوط به ازدواج، سوگواری، زیارت، زایش و... که با انگاره‎های اجتماعی و فرهنگ اسلامی معارض نبوند، به تدریج با تغییراتی در صورت و معنا با عناصر فرهنگ اسلامی درآمیخته و رنگ و بوی مذهبی یافتند؛ این نوشتار که به روش توصیفی - تحلیلی به نگارش درآمده‎است قصد دارد به بررسی برخی از مهم‎ترین آیین‎ها و اندیشه‎های ایران باستان که با ورود و نهادینه شدن اسلام در ایران صبغۀ مذهبی یافتتند و همچنان تا زمان حاضر به حیات خود ادامه داده‎اند را، مورد واکاوی قرار ‎دهد تا از این رهگذر آگاهی بیشتری از پیشینۀ فرهنگی ایران بدست آید.