جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسانها به تناسب سطح اندیشه و ظرفیت وجودی و میزان بهره مندی خود از معرفت های دینی، تصوراتی مختلف از حقیقت مطلق دارند این تصورات به اندازه ایی متنوع و متعارض است که بعضا در مقابل یکدیگر قرار می گیرد. اعتقاد به تجسیم و تشبیه در همین راستا است و این رساله درصدد آن است که ضمن بررسی اجمالی برخی دیدگاه های متمایل به تشبیه و تجسیم و مبادی و ریشه های آن و نمونه هایی از تجسیم خداوند و همچنین دیدگاه های ائمه معصومینو متکلمان و فلاسفه اسلامی در نقد و رد تجسیم خداوند بپردازد. اندیشه رویت خداوند در تعالیم ابن تیمیه که از شاگردان مکتب احمد بن حنبل شمرده می شود، بسیار پررنگ است. استناد وی به ظاهرگرایی در صفات خبری خداوند او را به اعتقاد به جسمانیت و مکانمندی خداوند سوق داده است که خداوند را موجودی چون خود می پندارد و تمام خصوصیاتی را که در خود می یابد، در مقیاس بزرگتر به خداوند نسبت می دهد و او را همچون انسانها بزرگتر و بهتر تلقی می کند که در جایگاهی رفیع و در اوج آسمانها مستقر است و فرمان صادر می کند و گاهی شواهدی از متون مقدس که این تصورات را در خود ذکر می کنند، بیان می دارد. هرچند ابن تیمیه خود را از پیروان سلف می داند، معتقد است در کلام سلف، سخنی مبنی بر جسمانیت یا عدم جسمانیت خداوند ذکر نشده است؛ در حالیکه با استناد به سخنان ائمه معصومینبه خصوص سخنان امام علی  در متون اولیه اهل سنت که او نیز در شمار سلف امت رسول خدا است و ابن تیمیه خود را موظف به تبعیت از آنان می داند، رویت، جسمانیت و مکانمندی خداوند به کلی نفی شده است.

مدینه فاضله آرزویی دیرین است که در ذهن اندیشمندان هر عصری بوده و سودای تشکیل آن هر انسان فرهیخته ای را به تکاپو انداخته است. این مهم همیشه با مسأله ای همراه بوده است که در صورت وجود مدینه فاضله چه کسی توان و یارای هدایت سکان این کشتی سعادت را به سمت مقصد خواهد داشت. در این نوشتار سعی شده است تا با ارائه نظرات اندیشمندان برجسته پیرامون رهبری مدینه فاضله به بررسی و تطبیق این موضوع در آراء دو اندیشمند برجسته، حضرت استاد شهید مرتضی مطهری و کشیش مسیحی اورلیوس سنت آگوستین قدیس، پرداخته و پس از استخراج نقاط تشابه و اختلاف این نظرات با کسر نواقص آراء به یک نظریه مطلوب نائل شویم. نظریه ولایت فقیه به عنوان نظر مختار مورد تحلیل قرار گرفته و ارکان و ابعاد آن تشریح خواهد شد. در جهت رسیدن به این هدف در این پژوهش به ارائه مطالبی جهت شناخت مبانی و سیر تفکر این اندیشمندان پرداخته شده است. آشنایی با مبانی و مولفه های مدینه فاضله مانند عقل و عرف، قانون، به ویژه رهبری، نیز مورد نظر قرار گرفته است. شناخت نحوه حاکمیت حکومت های مطرح در طول تاریخ از لوازم قضاوت و داوری در چنین موضوعی است به همین جهت در بخشی از این پژوهش به انواع حکومت ها نیز پرداخته شده است. پس از بررسی و نقد آراء آگوستین بر مبنای دیدگاه های استاد مطهری، در یک بخش به نظریه ای با عنوان ولایت فقیه به عنوان مدعی رهبری در مدینه فاضله پرداخته و ابعاد و ارکان آن مورد بررسی قرار گرفته شده است.کلید واژه: رهبری- مدینه فاضله- ولایت فقیه- مطهری- آگوستین

چکیدهدر جهان‌بینی صدرایی همه کائنات به واسطه انسان کامل محمدی –صلی الله علیه و آله- پا به عرصه هستی نهاده‌اند و جمله آن‌ها از جلوه‌ها و پرتوهای وجودی اویند. هدف از این پژوهش شناخت نقش و جایگاه وجودی اهل بیت در سیر آفرینش و بازگشت به سوی مبدأ هستی است. این معرفت می‌تواند شناخت صحیحی را از حقیقت وجود به دنبال داشته باشد که غایت فلسفه است. از منظر حکمت متعالیه صادر نخستین خداوند که بیشترین سنخیت را با او دارد، حقیقت محمدیه است که این حقیقت با حقیقت وجودی سایر اهل بیت –علیهم السلام- متحد است. بنابراین پس از حق اول، دومین موجود در موجودیت، وجود مقدس اهل بیت طاهرین است. این مقام به اصالت برای نبی اکرم و به تبع او برای اهل بیت مطهر او ثابت است. توضیح این‌که خدای متعال از آن‌جا که در قله هستی قرار دارد و هیچ‌گونه جهت کثرت و ترکیبی در ذات او راه ندارد، به دلیل اصل سنخیت میان علت و معلول، محال است که به صورت مستقیم کثرت‌های عالم امکان را ایجاد کند. بنابراین لازم است تا حق تعالی موجوداتی را به عنوان جانشین خویش قرار دهد که واسطه در خلقت باشند. این خلیفه‌های الهی از لحاظ صفات، افعال و آثار، بیشترین شباهت را به خدای سبحان دارند تا بتوانند واسطه در ایجاد عالم باشند و به تدبیر امور مخلوقات بپردازند. بنابراین اهل بیت پیامبر علت وجودی ماسوی الله هستند و طبق قاعده علیت، بقای موجودات نیز به بقای آن‌هاست. همچنین در سیر بازگشت به سوی خدا، اهل بیت غایت وجودی و کمال همه کائنات هستند. به این ترتیب همه موجودات ممکن به واسطه ایشان پای در عرصه هستی می‌نهند و در پایان به واسطه آن‌ها به سوی مبدأ خویش بازمی‌گردند. در این زمینه حکمت متعالیه با آیات قرآن و روایات معصومین سازگار است. در دلایل نقلی، اهل بیت –علیهم السلام- مخلوق اول، خلیفه خداوند، مظهر ذات و اسماء الهی، باطن حروف مقطعه قرآن، عرش الهی، امام مبین، چشم، گوش، زبان و دست خداوند معرفی می‌شوند که دارای وجود اجمالی و تفصیلی، قدرت تصرف الهی و قرب ذاتی و صفاتی به حق تعالی هستند و یگانه طریق معرفت و طاعت الهی، معرفت و طاعت ایشان است. در حکمت متعالیه تمامی این موارد اثبات عقلانی می‌شوند.واژگان کلیدی: اهل بیت –علیهم السلام-، حقیقت محمدیه، انسان کامل، صادر نخستین، واسطه فیض، حکمت متعالیه.

چکیدهدر دوران معاصر یکی از جریانات فکری در جهان اسلام که در ادامه نهضت اصلاح تفکر اسلامی رشد کرده است جریانی است که به نومعتزله شهرت یافته است. اﯾﻦ اﻓﺮاد در ﻫﻤﻪ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﻧﻈﺮ واﺣﺪ ﻧﺪارﻧﺪ اﻣﺎ ﻧﻮﻋﺎ به نسبت سایر نحله های فکری ﺑﺮ ﻋﻘﻞ ﮔﺮاﯾﯽ اﻓﺮاﻃﯽ اﺻﺮار دارند. جریان نوصدرایی نیز عنوان یکی از جریانات عقلگرای معاصر است که ﻫﻢ در ﺗﻌﺮﯾﻒ ﻋﻘﻞ و مبانی فکری و ﻫﻢ در جهت گیری در ﺣﻮزه ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﮐﻪ درﮔﯿﺮند، ﺑﺎ آنان ﻣﺘﻔﺎوﺗﻨﺪ. هدف این نوشتار بررسی نوع عقلگرایی این دو رویکرد و محل اختلاف آنان است.در این نوشتار، به آثار هر دو جریان و نیز به برخی پژوهش هایی که در زمینه معرفی نومعتزلیان و نقد و بررسی آرای آنها انجام شده، مراجعه شده است. برای هر دو رویکرد در بخش های جداگانه ابتدا مفهوم عقل و مبانی فکری و عقلانی اندیشه های آنان بررسی شده است و سپس برخی دیدگاه افراطی آنان در مسائل دینی بیان شده است. با توجه به کثرت پژوهش های مربوط به جریان نوصدرائی، در بررسی این رویکرد موارد تطبیقی و تقابلی با نومعتزله پر رنگ تر شده است.در انتها مشخص شده است که ﻣﺮاد از ﻋﻘﻞ در ﻃﺒﻘﻪ ﻣﺘﺎﺧﺮ ﻧﻮﻣﻌﺘﺰﻟﻪ که دارای اندیشه های مدون تر و افراطی تر در باب عقل و دین هستند، ﻫﻤﺎن ﻋﻘﻞ ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺧﻮدﺑﻨﯿﺎد ﻏﺮﺑﯽ اﺳﺖ که با پذیرش مبانی معرفت شناسی های مختلف غربی ﺑﺴﯿﺎری از آﻣﻮزهﻫﺎی دﯾﻨﯽ ﺗﻌﻠﯿﻖ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﺑﺴﯿﺎری از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻣﺨﺘﺺ زﻣﺎن ﻧﺰول داﻧﺴﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد. آنان با رد نگاه تفریطی اغلب اهل سنت مانند اشاعره و سلفیه به عقل و عقلانیت، نگاه افراطی غربیان را پذیرفته اند. اشکال آنان غفلت از نگاه اعتدالی به مبحث عقل در جهان اسلام است. عقلانیتی که در تفکر نوصدرائی نمود پیدا کرده است وبرگرفته از تعالیم و تفاسیر اهل‌بیت(ع) از قرآن و وحی است و راهی برای خروج از انحطاط و آغاز مسیر پیشرفت فراروی مسلمان امروزین قرار می دهد.

ابن عربی و فیض کاشانی آرای ارزشمندی در مسائل مربوط به خداشناسی و انسان-شناسی ارائه داده‌اند و پرسش اساسی این پژوهش، بررسی مواجهه فیض کاشانی با آرای ابن عربی در دو محور الهیاتی و انسان‌شناسی است. دستاوردهای این تحقیق به این قرار است: فیض کاشانی در موارد متعددی در باب توحید و وحدت وجود و هم‌چنین در باب خلافت و ولایت انسان کامل متأثر از اندیشه‌های عرفانی ابن عربی است. فیض با پذیرش تلقی ابن عربی از خدا، ذات الهی را غیب مطلق معرفی می‌کند که هیچ نام و نشانی در آن نمی‌گنجد و اعیان در آن ظهور و بروز ندارند. آن وجود ذاتی را منبع کمال و وجود می‌داند و شئونی که از تجلی اسماء و صفات او پدید آمده منبعث از همان وجود مطلق می‌داند. فیض در مسئله توحید و اقسام آن با ابن عربی اشتراک نظر دارد. آنچه آرای فیض را از نظرات ابن عربی متمایز می‌کند، توجه و اهتمام ویژه او به قرآن و حضور امام معصوم به‌عنوان مصداق انسان کامل است. امام معصوم در عرفان فیض کاشانی نقشی تعیین‌کننده دارد. وی سخنان امام معصوم را معیار پذیرش یا عدم پذیرش آرای عرفانی خویش قرار می‌دهد؛ بنابراین آن دسته از آرای ابن عربی که مطابقت با آیات قرآن و احادیث ائمه علیهم‌السلام داشته باشد موردقبول فیض است. وی همواره در کنار آرای عرفانی خویش از احادیث و روایات به‌عنوان مویداتی بر آن‌ها استفاده می‌کند. عرفان ابن عربی حول دو محور توحید و انسان کامل و مبتنی بر عقل، شهود و مشاهده است؛ روایات معصومین را نیز در کنار اقوال سایر اندیشمندان مطرح کرده است. وی نخستین معرف عرفان نظری به شکلی منسجم و مدون است. فیض کاشانی با تکیه‌بر آیات قرآن و احادیث معصومین علیهم‌السلام، معرف عرفان شیعی است. وی عرفان راستین را دارای سه مولفه عقلانیت، شریعت و امام معصوم می‌داند و تأکید او بر بهره‌گیری از اقوال معصومان (ع) از تفاوت‌های جدی فیض کاشانی با ابن عربی است.

التعددیه الدینیه هی النظریه التی ترى الحق والسعاده فی الأدیان المختلفه الموجوده فی العالم، وأن کل واحد منها تومّن هدایه وسعاده أتباعه؛ وتوجد قراءات وأوجه مختلفه لهذه النظریه، إن ضروره هذا الموضوع، هو أنه لمَّا أصبحت هذه النظریه مَرجع کل منادٍ عاجی فی دعوته إلى التعددیه الدینه، ولما أصبحت محور الحکم والقضاء السیاسی بین الأدیان المختلفه العاجیه، فأحببنا أن نطرح علیها تساولات کی نعرف حقها من باطلها، ثم نفهِّمها غیرنا من أبناء ساحل العاج خاصهً والإنسانیه عامهً. وقد استعملنا المنهج العقلی والنقلی فی تحقیق هذا البحث، وذلک بعرض أدله القائلین بالنظریه فی معرض التحلیل العقلی، ثم نقدها بالبراهین العقلیه والنقلیه، ولقد تسلحنا مما تیسر لنا من أسلحه هذا المنهج الحنیف فی مناقشه تلک الأدله والمبانی. ولقد وقفنا فی مواقف جازمه وصارمه فی تضعیف مبانی وأدله بعض المفکرین العاجیین القائلین بهذه النظریه، أمثال بروفوسر جان ماری أدیافی والجمعیه العامه للعاجیین، فلم تثبت لهما أدله ولا مبانی، لا من باب التعددیه المعرفیه، ولا من خلال التعددیه الإستخلاصیه ولا السلوکیه؛ وذلک أن معظم مبرراتهما أو کلها فی باب التعددیه المعرفیه تنتهی إلى اثبات التعدد فی جوهر الدین نفسه، وعلیه فیتعدد الدین بتعدد جوهره. وأما فی التعددیه الإستخلاصیه أو التعددیه فی النجاه، فأثبتنا أن دعوى التعددیه فی الدین لیست مجبره لحقانیه کل الأدیان منها، وأثبتنا کذلک أن الإسلام یخصص النجاه والهدایه لنفسه، لکن مع مراعات أحوال القاصر والمقصر، وذلک أن القاصر معذور، وفی التعددیه السلوکیه قلنا أن التعاطف، والتراحم والتعایش السلمی من مقاصد ومعالم الإسلام، وأنه هو الذی علم الإنسانیه هذه الفضائل، فلا دلیل على اثبات التعددیه الدینیه من خلال هذه القراءه الکلمات الأساسیه: التعددیه الدینیه، المجتمع العاجی، بروفوسر جان مایر أدیافی، الجمعیه العامه للعاجیین، ساحل العاج.

انسان بر اساس فطرت کمال‌جوی خود، سیراستکمالی دارد. حرکت کمالی انسان دو بُعدی است؛ یک رویه، حرکت جوهری است که از بدو خلقت به صورت قهری و تدریجی از جمادی به نفس نباتی و سپسنفس حیوانی و نفس ناطقه انسانی میرسد، اما در مرحلۀ انسانی، اختیار در او شکل می‌گیرد و وارد بُعد جدیدی از حرکت می‌شود. مسئله اصلی پژوهش پیش رو این است که محدودۀ سیر ارادی، به سمت صعود یا نزول نفس، از منظر فیض کاشانی و امام خمینی تا کجاست؟ ملا محسن فیض کاشانی از شاگردان برجستۀ ملاصدرا و امام خمینی از مدرسان مکتب صدرا هستند. این دو عالِم با صبغۀ فلسفی، اخلاقی و عرفانی و نیز رویکردی قرآنی و روایی به تبیین مسائل انسان پرداخته‌اند. از آنجا که بررسی سعادت یا شقاوت ابدی انسان بستگی به انتخاب یکی از دو مسیر مذکور در طول حیات او دارد؛ در این پژوهش برآن شدیم، آرای این دو صاحب نظر و همچنین میزان تقارب یا اختلاف آنها را در مورد مراتب مختلف نفس، مورد ارزیابی قرار دهیم. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخانه‌ای و روش پردازش، توصیفی و تحلیلی است. پس از بررسی آرای فیض و امام، روشن می‌شود که آرای این دو عالِم کاملاً به هم نزدیک است و امام از آثار فیض تأثیر پذیرفته است. از منظر این دو عالِم، انسان بر مبنای اختیار، هویتی دو سویه دارد؛ هم می‌تواند هویتی الهی بیابد و از مقام ملائک هم بالاتر رود و هم قابلیت این را دارد که تحت تاثیر القائات شیطانی ازحیوانات هم پست‌تر گردد. شاید در ابتدا به نظر ‌رسد که همیشه سیرحرکت انسان کمالی نیست، اما برخلاف این تصور، روشن ‌می‌شود که وقفه در حرکت کمالی انسان محال است، حتی سیر نزولی نفس به مرتبۀ پست‌تر ازحیوان یا شیطان، نیز سیر کمالی است ولی در شیطنت. حرکت در مسیر سعادت یا شقاوت عوامل مختلفی دارد. انسان باید عوامل تأثیرگذار نیل به سعادت، چون تبعیت از شریعت و حاکمیت قوه عاقله بر سایر قوا و یاد مرگ و زندگی اُخروی را در خود تقویت کند و با موانعی چون امیال نفسانی ازقبیل شهوت و غضب و دنیاخواهی و القائات شیطانی به مبارزه برخیزد تا به سعادت ابدی نایل گردد.

چکیدهبحث پیرامون حیات پس از مرگ و جاودانگی از اساسی‌ترین دغدغه‌های فکری بشر بوده است. نظریه‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی درباره آن ابراز شده است در این میان نظریه تناسخ را می‌توان از قدیمی‌ترین اعتقادات بشر در این زمینه دانست. بحث از شبهه تناسخ در جهت ارائه تصویری روشن و واضح از معاد ضرورت دارد. در واقع رفع شبهه تناسخ، زمینه‌ساز اثبات معاد است. از این‌رو اندیشمندان مسلمان به میزان توان فکری خویش به بررسی این مسأله پرداخته‌ و بیشتر آن‌ها تناسخ را محال عقلی دانسته‌اند. در این بین مشخص کردن نقاط اشتراک و افتراق خواجه نصیر و محقّق سبزواری در این زمینه مدّ نظر بوده است. خواجه نصیر با طرح برهان تعادل با توجّه به اصل حدوث نفس و عدم اجتماع دو نفس در بدن واحد مشّائیان به ابطال تناسخ می‌پردازد. ایشان هم‌چنین براهین دیگر به مانند: عدم برابری ابدان هالکه با ابدان جدید، عدم یادآوری خاطرات بدن قبلی و تعطیلی نفس را در ابطال تناسخ کارآمد می‌داند. محقّق سبزواری با استفاده از اصول فلسفی حکمت متعالیّه؛ مانند: تجرّد نفس و حرکت جوهری، حرکت از قوّه به فعل و چگونگی حدوث نفس به ردّ و ابطال نظریّه تناسخ می‌پرازد. ایشان با بیان اقسام تناسخ ابتدا نظرات مختلفی را که از گذشتگان درباره تناسخ مطرح کرده‌اند؛ بیان می‌کند و اشکالاتی را بر آن‌ها وارد دانسته و در پایان برهان قوّه و فعل را در رد تناسخ متین‌تر وکامل‌تر می‌داند.واژگان کلیدی: تناسخ، معاد، خواجه نصیرالدّین طوسی، محقّق سبزواری، برهان قوّه و فعل.

یکی از مباحث روشن و ضروری در کلام اسلام،مسئله ختم نبوت است،به این معنا که بعدازپیامبر اسلام پیامبری مبعوث نخواهدشد.اماتبیین فلسفه ی این مسئله درکلام جدید شکل نوینی به خود گرفته است و برخی روشنفکران مسلمان بانگرش و پرسش های برآمده ازمدرنیسم به تحلیلی مغایر با تحلیل سنتی به آن پرداخته اند.آنان با نگاهی متفاوت براین باورند که بلوغ رشد عقلی بشریا پویایی علوم جدید موجب ختم نبوت است.نوشتارحاضربرآنست پس از تحلیل و نقد دیدگاههای روشنفکران به این نکته می پردازد که فلسفه ی خاتمیت را باید درخوددین،یعنی کمال و تحریف ناپذیری اسلام،و همچنین دروجود پیامبر اعظم جستجو کرد.درادامه به دلیل آنکه خاتمیت دینی دلیل بر جامعیت آن است،جامعیت دین اسلام را برای همه ی فرهنگ ها و همه زمان ها و مکان ها اثبات شده است.آن گاه ازاین سخن خواهیم گفت که دین مدعی خاتمیت،ناگزیر بایدتوان حکومت برانسانها از هر فرهنگ و هر نژاد درهرزمان و مکانی را داشته باشد

تعریفیهمه جانبهازدینوریشه یابیخاستگاهآنهموارهازدغدغه هایفکریاندیشمندانبودهاست کههریکمطابقبانوعجهان بینیخودریشه یدینراالهییاایجادیانسانیخوانده اند.ازجامعه شناسانمشهوریکهدراینزمینه نظریه پردازینمودهدورکهیمفرانسویاستکهدیدگاهشدر کتابصورابتداییحیاتدینینموداراست.مسأله یمحوریدرنوشتارحاضرمقایسه یدیدگاهدورکهیموعلامهطباطباییدردینوخاستگاهآناست. نگارندهباروشتحلیلمحتواوجوهتشابهوتفاوتایندواندیشهراآشکارنمودهاست.علامهباارائه یدونوعتعریفازدین،اسلامراکامل تریندینمعرفیمی نمایدوبرآن استکهدینالهی همانراههدایتوسعادتانساناستکهبراساسفطرتبناشدهاست.اوخاستگاهدینرافطرتانسانیمی داند.بهبیانیخدا جوییوخداگراییذاتاًدرسرشتانسانقرارداردوبهواسطه یدینبهکمالمی رسد.ادله یعلامهبرفطریبودندینآیاتقرآنوبرهانهدایتعاماست.ازسویدیگردورکهیم باتبیینیاثبات گرابهدینوخاستگاهآنپرداختهاست.ازنگاهاوجامعهمنشأدینوتوتمنمادیازپرستشجامعهاست.دورکهیمدراثباتاجتماعیبودنخاستگاهدینتقسیمکارووجدانجمعیرادخیلمی داند.ازپیامدهایدیدگاهدورکهیمدردینوخاستگاهآنیکیشدنخداوجامعهاستکهناشیازعدماعتقاداوبهمبادیوحیوفطرتاست.علاوهبرآنعلی رغممعرفیدورکهیمبهعنوانجامعه گرایافراطیبراساسادعایایننوشتارفردنیزدرتفکراوازجایگاهارزشمندیبرخورداراست.نگاهکارکردگرایانهوعنایتبهبعداجتماعیدینازوجوهتشابهدیدگاهدورکهیموعلامهطباطباییاست.نگارندهدراینپایان نامهنگاهینقادانهبهمباحثداشتهودربیشینه یمباحثدیدگاهدورکهیمرانقدنمودهاستکهازجملهمی توانبهخلطمفهومدینودین داری،تعریفبهدور،تداعینوعیبت پرستی،پرستشخداییانتزاعیوبهطورکلیمبهمماندنخاستگاهدیندراظهاراتدورکهیماشارهنمود.