جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش حاضر، قاعده‌ی «الواحد لا یصدر عنه الاّ الواحد» با روشی تطبیقی-تحلیلی بین دو فیلسوف گران‌قدر جهان اسلام، شیخ الرئیس ابوعلی‌سینا و صدرالمتألهین ملاصدرا، مورد بررسی قرارگرفته است. در آغاز، سعی شده تبیینی صحیح از معنای قاعده و ساختار آن و بداهت مفهوم وحدت و کثرت، منشأ ظهور قاعده و معتقدین و منکرین آن و دلایل اثبات قاعده و فروع قاعده ارائه شده، این نکته روشن گردد که جایگاه بحث از آن در فلسفه‌ی اولی و ذیل مباحث مربوط به مفارقات و علت و معلول است. توضیح این‌که قاعده‌ی الواحد یکی از قواعد کلی و ثمربخش فلسفه‌ی اسلامی است که نقشی اساسی در تفسیر مسأله‌ی پیدایش منظم موجودات از هم‌دیگر، به‌ویژه پیدایش نخستین معلول بر عهده دارد. فیلسوفان اسلامی با تحلیل و اثبات این قاعده، آفرینش نخستین معلول به‌واسطه‌ی واجب تعالی را اصلی‌ترین مصداق این قاعده معرفی می‌کنند و معتقدند که بر اساس این قاعده، از واجب الوجود بسیط، تنها یک معلول به نحو بی‌واسطه صادر می‌شود. موضوع دیگری که در این مقاله از آن بحث می­شود این است که این عالمِ (ماسوی الله) به ظاهر متکثر چگونه از ذات باری‌تعالی، که واحد من جمیع‌الجهات است، صادر یا ناشی شده است؟!

چکیدهدر جهان‌بینی صدرایی همه کائنات به واسطه انسان کامل محمدی –صلی الله علیه و آله- پا به عرصه هستی نهاده‌اند و جمله آن‌ها از جلوه‌ها و پرتوهای وجودی اویند. هدف از این پژوهش شناخت نقش و جایگاه وجودی اهل بیت در سیر آفرینش و بازگشت به سوی مبدأ هستی است. این معرفت می‌تواند شناخت صحیحی را از حقیقت وجود به دنبال داشته باشد که غایت فلسفه است. از منظر حکمت متعالیه صادر نخستین خداوند که بیشترین سنخیت را با او دارد، حقیقت محمدیه است که این حقیقت با حقیقت وجودی سایر اهل بیت –علیهم السلام- متحد است. بنابراین پس از حق اول، دومین موجود در موجودیت، وجود مقدس اهل بیت طاهرین است. این مقام به اصالت برای نبی اکرم و به تبع او برای اهل بیت مطهر او ثابت است. توضیح این‌که خدای متعال از آن‌جا که در قله هستی قرار دارد و هیچ‌گونه جهت کثرت و ترکیبی در ذات او راه ندارد، به دلیل اصل سنخیت میان علت و معلول، محال است که به صورت مستقیم کثرت‌های عالم امکان را ایجاد کند. بنابراین لازم است تا حق تعالی موجوداتی را به عنوان جانشین خویش قرار دهد که واسطه در خلقت باشند. این خلیفه‌های الهی از لحاظ صفات، افعال و آثار، بیشترین شباهت را به خدای سبحان دارند تا بتوانند واسطه در ایجاد عالم باشند و به تدبیر امور مخلوقات بپردازند. بنابراین اهل بیت پیامبر علت وجودی ماسوی الله هستند و طبق قاعده علیت، بقای موجودات نیز به بقای آن‌هاست. همچنین در سیر بازگشت به سوی خدا، اهل بیت غایت وجودی و کمال همه کائنات هستند. به این ترتیب همه موجودات ممکن به واسطه ایشان پای در عرصه هستی می‌نهند و در پایان به واسطه آن‌ها به سوی مبدأ خویش بازمی‌گردند. در این زمینه حکمت متعالیه با آیات قرآن و روایات معصومین سازگار است. در دلایل نقلی، اهل بیت –علیهم السلام- مخلوق اول، خلیفه خداوند، مظهر ذات و اسماء الهی، باطن حروف مقطعه قرآن، عرش الهی، امام مبین، چشم، گوش، زبان و دست خداوند معرفی می‌شوند که دارای وجود اجمالی و تفصیلی، قدرت تصرف الهی و قرب ذاتی و صفاتی به حق تعالی هستند و یگانه طریق معرفت و طاعت الهی، معرفت و طاعت ایشان است. در حکمت متعالیه تمامی این موارد اثبات عقلانی می‌شوند.واژگان کلیدی: اهل بیت –علیهم السلام-، حقیقت محمدیه، انسان کامل، صادر نخستین، واسطه فیض، حکمت متعالیه.

استمرار وجود خلیفه الله باوری است که قرآن، برهان و عرفان آن را تایید می کنند؛ پیامبر اسلام| از مصادیق بارز خلیفه الله است که پس از رحلتشان، به حکم خاتمیت منصب نبوت و رسالت به پایان رسید ولی شئون متعددی که قرآن برای پیامبر| به عنوان خلیفه الله ثابت می داند، تعطیل بردار نیست؛ زیرا عالم بشری برای تداوم دریافت فیوضات تشریعی و عالم هستی برای تداوم دریافت فیوضات تکوینی، همچنان محتاج وجود و حضور خلیفه الله است. آنچه در این مقاله خواهد آمد این است که علم کلام با مراجعه به قرآن و برهان، و حکمت با مراجعه به آموزه فیض، استمرار وجودی خلیفه الله را در قالب امام معصوم منصوص و مستدل می سازد.