جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گروهی از پژوهشگران علوم اعصاب‌شناسی با توجه به تحقیقاتی که دربارة همبسته‌های عصبی کارکردهای‌ شناختی مغز انسان داشته‌اند، بعضی تجربه‌های دینی را مرتبط با برخی بیماری‌های مغزی همچون صرع لوب گیجگاهی، روان‌گسیختگی، اختلال در ارتباط نیمکره‌های مغزی و سایر قسمت‌های آن دانسته‌اند. گروهی دیگر با استناد به این نتایج علمی و تمسک به شواهدی از حالت‌های جسمانی پیامبر اکرم در هنگام دریافت وحی، رویکردی الحادی ـ عصب‌شناختی دربارة وحی نبوی اتخاذ کرده‌اند. آنان وحی پیامبران را به نوعی تجربة دینی ناشی از عوارض بیماری مغزی تقلیل داده‌اند. پژوهش حاضر نخست با روش «توصیفی» یافته‌های دانش عصب‌شناسی دربارة رابطة تجربة دینی و بیماری‌های مغزی را مطالعه نموده، سپس با روش «تحلیلی» به مسئلة اصلی این مقاله دربارة دلالت این یافته‌ها بر ادعای بیماری‌انگاری وحی پرداخته و در جهت حل مسئلة الحاد عصب‌شناختی، ویژگی‌های وحیانی آیات قرآن کریم (همچون علم حضوری بودن وحی و تمایزهای اساسی بین محتوای وحی و تجربه‌های دینی) را بررسی کرده است. در مجموع، وحی نبوی به‌کلی با سایر تجارب دینی تفاوت دارد و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان آن را ناشی از بیماری مغزی دانست.

در یکی از خطبه‌های توحیدی که از امیرالمؤمنین‌ در میراث روایی ضبط شده، در ضمن توصیف حق تعالی، تعبیر «وجوده اثباته» به‌چشم می‌خورد. این عبارت از جهت معنایی چندان سهل‌الوصول به‌نظر نمی‌آید و برای راهیابی به معنای صحیحی از آن، علاوه بر تأمل و دقت در واژگان به‌کار رفته در آن و لحاظ آنها در بافت جملات خطبه، تجمیع تعبیرات مشابه در میراث عترت طاهره در کنار ملاحظات عقلی ضروری به‌نظر می‌رسد. با لحاظ دو معنای «هستی» و «یافتن» برای وجود، تفاسیر متعددی برای بیان امام قابل ارائه است که برخی از آنها را اندیشمندان شیعه، تفسیری صحیح از سخن امام تلقی کرده‌اند. در این نوشتار، دوازده تفسیر که می‌توانند قابل اعتنا باشند، تقریر و بررسی گردیده‌اند و در نهایت، «بداهت تصدیقی خداوند» و «برهان وجودی» به‌مثابه دو تفسیر از سخن امام بر سایر تفاسیر رحجان داده شده‌اند. در این میان، به نظر می‌رسد که تفسیر بیان امام به «بداهت تصدیقی خداوند» بر «برهان وجودی» ترجیح دارد.

بحث از رابطة گوهر و صدف دین از موضوعات چالشی در این دوران و پرثمر است. نفی رابطة این دو، ضرورت عمل به شریعت را منتفی می‌سازد و به اباحه‌گری می‌انجامد. باروخ اسپینوزا که از بنیان‌گذاران عصر روشنگری به‌شمار می‌رود، با تکیه بر تحلیل خود، دربارة بالاترین خیر و سعادت که آن را معرفت و محبت الهی می‌داند، شریعت را نفی می‌کند و تنها منبع برای قواعد رسیدن به این غایت را رجوع به علم اخلاق می‌داند. وی با تقسیم قانون به «الهی» و «انسانی» (یا تشریعی)، غرض قانون الهی را کسب بالاترین خیر ذکر می‌کند. او با ذکر ویژگی‌هایی که برای قانون الهی برمی‌شمارد، قوانین تشریعی را از آن خارج می‌سازد. این قوانین شامل احکام موجود در دین تاریخی و قوانینی است که اغراضی مانند امنیت و آسایش انسان و نظم جامعه را دنبال می‌کنند. این نوشتار که با روش «تحلیلی ـ انتقادی» رابطة گوهر و صدف را در اندیشة اسپینوزا بررسی کرده، به کاستی‌های این دیدگاه نیز اشاره کرده است. اندیشة گوهرشناسی اسپینوزا بر مبانی دین‌شناختی عصر روشنگری مبتنی است و این مبانی محل تأمل است. او ارادة تکوینی و تشریعی خداوند را خلط کرده و ویژگی‌های غیرقابل قبولی را برای قانون الهی برشمرده است. برخلاف دیدگاه وی، قوانین اجتماعی بسترساز خیر برتر هستند و دین تاریخی می‌تواند ما را در این مسیر یاری کند و دانش اخلاق به تنهایی توان رساندن انسان به این خیر را ندارد.

با توجه به اهمیت تشکیل حکومت و تعیین حاکم بر اساس شریعت اسلام، فقیهان برای حاکم اسلامی شرایط و ویژگی‌هایی را بیان کرده‌اند که بسیاری از آنها مورد اتفاق است و اختلاف چندانی در آن وجود ندارد. در اﻳﻦ میان ﺷﺮط ﻋﺪاﻟﺖ ﺑﺮای ﺣﺎﻛﻢ از دیرباز یکی از مفاهیم مهم ﻣﺸﺘﺮک ﻓﻘﻪ اﻣﺎمیه و اﻫﻞ ﺳﻨﺖ بوده است و تأثیر زیادی در مشروعیت حاکم اسلامی دارد. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی، شیوۀ مواجهۀ نظری و عملی فقیهان با حاکم جائر در روزگاران مختلف را بررسی می‌کند. بدیهی است با تطبیق و تقریب نظرات مشهور فقیهان امامیه و اهل سنت، رسیدن به فهم مشترک از مفهوم عدالت و لزوم شرطیت آن برای حاکم اسلامی و مقابله با حاکم جور در صورت وجود شرایط، امکان‌پذیر است. وجه جامع مشترک مفهوم عدالت در نظرات فقیهان امامیه و اهل سنت، ملکه‌ای نفسانی است که شخص را ملازم با تقوا و مروت قرار می‌دهد. هرچند برخی از فقیهان اهل سنت برای جلوگیری از هرج‌و‌مرج اطاعت از حاکم جور را واجب می‌دانند؛ ولی شرط‌بودن عدالت برای حاکم مورد وفاق جمیع فقیهان امامیه، ائمه مذاهب اربعه و مشهور فقیهان اهل سنت است

باور به وساطت مقربان برای وصول به رستگاری که از آن به «شفاعت» یاد می‌شود، از مؤلفه‌های مهم فرجام‌شناسی اسلامی و برخی دیگر از ادیان از جمله آیین بودا (شاخه مهایانه) است. به دلیل تفاوت در مبانی فکری این دو مکتب دربارۀ اصل مسئله رستگاری، اوصاف شخص واسط (شفیع/ بُدهیسَتّوَه) و شرایط تحقق وساطت راه متفاوتی از یکدیگر دارند. این پژوهش با هدف ارزیابی و مقایسه مسئله «شفاعت» در تشیّع و «بُدهیسَتّوَه‌گی» در مکتب مهایانه با روش توصیفی - تحلیلی، ضمن تبیین دیدگاه این دو مکتب در این‌باره، وجوه اشتراک و افتراق آنها را برشمرده است. نتیجه اصلی تحقیق آن است که در مهایانه، بُدهیسَتّوه‌گی راه اصلی نجات است؛ ولی شفاعت در مکتب شیعه نقش مکمل در رستگاری را ایفا می‌کند و نقش عمده در نجات، ایمان و عمل صالح خود فرد است.

خِرد، برترین ویژگی انسان است که وی را از دیگر آفریده‌ها متمایز می‌کند و به او لقب «اشرف مخلوقات» داده است. برخی از فیلسوفان و عارفان آن را پیوسته با کارهایی که منافع ملموس و مادی نداشته باشد، مخالف می‌دانند؛ در‌حالی‌که برخی دیگر آن را در کنار شریعت، ملاک راه سلوک و میزان کشف پذیرفته‌اند. سنایی از جمله عارفان مشهور سده ششم، در اثر مشهور خود سیر العباد الی المعاد، سیر خِرد در مراحل سلوک را به گونه‌ای نشان داده است. در این تحقیق که به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده، این موضوع را بررسی کرده‌ایم و نشان داده‌ایم که سیر خِرد در سیر العباد، گاه آن را ناشناختنی معرفی می‌کند و از نفس عاقله، یعنی «پیر و مرشد» خود می‌خواهد تا خود را معرفی کند؛ وی نیز خود را فرزند عقل کلّ معرفی می‌کند که نخستین آفریده خداست و از سنایی می‌خواهد پا بر سر طبایع حیوانی بگذارد تا از عالم بهیمی به عالم فرشتگان برسد. سرانجام باید گفت در این اثر، عشق همسفر همیشگی سنایی و فروتر از عقل است و در‌واقع می‌توان چنین استنباط کرد که این خِرد است که پس از سیر خود در مسیر سلوک و درک شناخت، بدل به عشق شده است.

یکی از دیدگاه‌های مهم در معناشناسی الفاظ متشابه قرآن، نظریه روح معناست. این نظریه نخستین بار توسط غزالی مطرح شد و اندیشمندانی چون ملاصدرا، فیض کاشانی، امام خمینی و علامه طباطبایی از مدافعان آن بوده‌اند. این نظریه در آثار جوادی آملی بر اساس زنجیره‌ای از مبانی به‌ویژه مبانی قرآن‌شناختی و تفسیری مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و در واژه‌های متشابه و غیرمتشابه کاربست‌های متعددی یافته است. هدف این مقاله، استنتاج مبانی قرآنی در جایگاه مقدمه‌ای بر نظریه روح معنا و تحلیل برخی نتایج آن در فهم واژه‌های قرآنی بر مبنای آثار ایشان است. برخی مبانی اصلی به‌دست‌آمده عبارت‌اند از: نزول تجلی‌گونه قرآن، ذومراتب‌بودن قرآن، کلیت و دوام آن و ... . بررسی مهم‌ترین استلزامات این نظریه در مواردی نظیر فهم ذومراتبی قرآن، فهم تفسیری و فهم جری و تطبیقی و نفی مجازگرایی در تبیین صفات خبری از دیگر دستاوردهای این نوشتار است. از نتایج این مقاله که به روش توصیفی - تحلیلی نگاشته شده است، بیان نقش مؤثری است که پذیرش این قاعده در فهم عمیق‌تر و حقیقت‌گرایانۀ قرآن در مقابل نظریه‌های رقیب به جای می‌گذارد.

توماس مرتن یکی از معروف‌ترین الهی‌دانان قرن بیستم در آیین مسیحیت، عمدۀ شهرت خویش را مدیون آثار منتشرشده‌اش در باب گفتگوی بینادینی میان مسیحیت و سایر ادیان به‌ویژه ادیان شرقی است. وی کوشید گفتگویی را با تکیه بر نقاط مشترک و تشابهات میان مسیحیت با ادیان کهن پایه‌گذاری کند. از میان تمامی عرفان‌های شرقی، توجه مرتن به آیین بودایی – به‌ویژه ذن - بیشتر از بقیه بود. نوشته‌های مرتن به همراه آثار متفکران ذن مانند سوزوکی و آلان واتس باب‌های جدی آشنایی سنت مسیحی با مکتب ذن و آیین بودایی بوده‌اند. آیین بودایی به‌ویژه ذن که توسط سوزوکی ارائه شده است، برای مرتن به‌مثابۀ سرچشمه‌ای غنی در طرح مواجهه و گفتگو با انجیل و آموزه‌های مسیحیت نوین است؛ به نظر می‌رسید سوزوکی مکتب ذن را در جایگاه آیینی ارائه می‌کند که به طور تصادفی با تاریخ و تعالیمِ بودایی مرتبط شده است؛ اما مرتن در بسیاری موارد دریافت آن آموزه عمیقاً از دل سنت بودایی سر برآورده است؛ چراکه چارچوبی همراه با مراقبه در ذهن و بینشی وسیع به وجود خواهد آورد.