جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی (م 597 ق) از مهم ترین کتابهای اعتقادی است که مورد توجه عالمان برجسته شیعه و اهل سنت قرار گرفته و شروح و حواشی متعددی بر آن نگاشته شده است. مشهورترین شرح بر کتاب تجرید، بعد از شرح علامه حلی (کشف المراد)، شرحی است که توسط علاءالدین علی بن محمد قوشچی، مشهور به ملاعلی قوشچی (م 879 ق) - از متکلمان برجسته اشعری – نگارش شده و مورد عنایت شیعه و اهل سنت قرار گرفته است. قوشچی در این شرح -که به «شرح جدید»مشهور است- در موارد اختلافی (به ویژه مباحث امامت)، از موضع یک متکلم اشعری مواضع محقق طوسی را به نقد کشیده است. پژوهش حاضر بر اساس روش توصیفی – تحلیلی و بر مبنای مطالعات تلفیقی کتابخانه ای ، نرم افزاری است .این نوشتار در صدد است مواضع انتقادی فاضل قوشچی نسبت به اهم آراء و دیدگاه های محقق طوسی (خواجه نصیرالدین) در مقصد اول کتاب تجرید الاعتقاد - که مربوط به امور عامه است – را بررسی و مورد مداقه قرار دهد. نتائج این پژوهش نشان میدهد مواضع انتقادی فاضل قوشچی با مبانی فلسفی-کلامی شیعی ناسازگار و اغلب ایرادات وارد نیست.

از دیر باز، این‌‌که چه مؤلّفه‌‌ا‌‌ی مهم‌‌ترین و بالاترین مؤلّفه عقلی و دینی است، به‌‌طوری‌‌که همه فضایل و مناقب از آن، ریشه می‌‌گیرند، کم‌‌وبیش مورد توجّه پژوهشگران دینی بوده است. با استناد به تعریف عقل که جداکننده حق از باطل است و با بررسی روایات، می‌‌توان نشان داد که «حق‌‌پذیری یا حق‌‌محوری» صفتی انسانی است که ریشه دین‌‌پذیری و خداباوری و بلکه ریشه همه خیرات است. همچنین، بزرگ‌‌ترین و مهم‌‌ترین ارزشِ دینی و عقلی است. تمام فضایل اخلاقی و دینی ریشه در آن دارند. دعوت انبیا، متکّی بر حق‌‌پذیری مردم و بر اساس حق‌ بوده و روایات ما، «حق‌‌پذیری» را بهترین اخلاق‌‌ها، سرآمد حکمت، باب هر خیر، نیکوترین سخن، عزیزترین همراه، منزلگاه علم، ملاک امّت رسول‌‌خدا بودن، مایه باتقواترین شدن و راه نجاتِ انسان‌‌ها معرّفی می‌‌کنند.

از میان ولایت‌ها و شهرهای ایران، قزوین از حیثِ تاریخ تحولات دینی حائز اهمیت بسیاری ‌است و از دیرباز زرتشتیان، مزدکیان و پیروان یهودیت و مسیحیت در آن‌جا حضور داشته‌اند. چگونگی اسلامی شدن قزوین، مسئله اصلی پژوهش حاضر است. پژوهش پیش‌رو به روش تاریخی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی صورت گرفته است و براساس آن روشن می‌شود، زرتشتیانِ قزوین که نخست تنها به دلیل امتناع از پرداخت «جزیه» اظهار اسلام کرده بودند، در اولین فرصت ممکن بر فاتحان اسلامی شوریدند؛ اما پس از آن، این شهر توسط اعراب مسلمان برای دومین مرتبه و این بار به‌قهر گشوده شد. بااین‌همه، بسیاری از زرتشتیان همچنان بر آیین خود ماندند، چنان‌که تا اواخر سده سوم هجری امکان برگزاری مراسم مذهبی خود را داشته‌اند. در قزوینِ دوره اسلامی تا سده ششم، اکثریتِ مسلمانان این شهر، در کنار اقلیت شیعه، مذهب شافعی داشتند. حضور گاه و بیگاه اسماعیلیان و نیز علویان و آل‌بویه در قزوین هم بر گرایش‌های دینی اثرگذار بوده ‌است.

بحث اوصاف الهی و چگونگی تعریف، توصیف و تبیین آن‌ها از مسائل بسیار مهم و اساسی کلام و فلسفه در طی تاریخ اندیشة بشری بوده است. از جمله صفات الهی که در معرض مناقشات فراوان علمی‌‌قرار داشته، صفت علم و اراده و رابطة بین آن‌ها است. آیا علم از اراده بر می‌خیزد؟ و یا اینکه اراده مسبوق به علم و تابع آن است؟ به عبارت دیگر آیا فعل فاعل مختار بلافاصله پس از تعقل صرف به وجود می‌‌آید و تنها معلول آن است یا این که برای تحقق یک فعل تعلق اراده بر آن کافی بوده و هیچ ضرورتی برای دخالت عقل وجود ندارد. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی عقل و اراده و نسبت بین آن دو از منظر شیخ‌الرئیس ابوعلی‌سینا و رنه دکارت بررسی شده است. مطابق نظر ابن‌سینا عقل مقدم بر اراده بوده و اصل ضرورت علیّ و معلولی بر همة اتفاقات حاکم است و از نظر او نظام خلقت احسن و اتقن است. ولی دکارت برخلاف ابن‌سینا اراده را بر عقل - هم در انسان و هم در خداوند- مقدم می‌دارد. از نظر دکارت خداوند هم خالق وجودات است و هم جاعل ماهیات. لذا از نظر وی حتی حقایق ازلی نیز به ارادة خداوند متکی هستند.

ضرورت بازگشت گزاره‌های مستنتج به گزاره‌های پایه و تشخیص آنها در دو حوزة عقل نظری و عملی از گذشتة دور کانون بررسی قرار دارد. در این میان شهیدسیدمحمدباقر صدر (1313-1359) به ارزیابی زوایای گوناگون عقل عملی پرداخته و نوآوری‌های فراوانی در این حوزه ارائه نموده که بازشناسی پایة گزاره‌های عقل عملی یکی از آنهاست که جستار حاضر با روش توصیفی تحلیلی بدان می‌پردازد. از رهگذر این جستار مشخص می‌شود که به باور شهیدصدر بازگشت گزاره‌های عقل عملی به «حسن عدل» و «قبح ظلم» صحیح نیست و اینها خود تحلیلی‌اند و به مسئلة حق و مولویت مولا باز می‌گردند. شهیدصدر با تکیه بر واقعی‌انگاری گزاره‌های عقل عملی، پایة آنها را «حق الطاعه» می‌داند. این نظریه از سلسله نارسایی‌هایی رنج می‌برد که شاخص‌ترین آنها ادعای «جریان‌ناپذیری قواعد باب تزاحم در حسن و قبح» و «نقد تفسیر حسن و قبح به استحقاق مدح و ذم و تفسیرش به ضرورت اخلاقی» است، چنانکه از دیگرسو، تحلیلی‌انگاری حسن عدل و قبح ظلم از خلط میان شرط صدق موضوع با نحوة حمل محمول بر موضوع سرچشمه گرفته و پایه‌انگاری مولویت مولا برای گزاره‌های عقل عملی نیز از سلسله ناسازگاری‌های درونی و مخالفت با وجدان رنج می‌برد.

ارتباط عقل و دين يکي از بحث‌انگيزترين مسائل فلسفي و کلامي است و قدمتي طولاني دارد. اهميت اين مسئله، آن را به يکي از موضوعات مهم فلسفة دين معاصر تبديل کرده است. سؤال اين است که آيا براي شناخت دين، استفاده از وحي کفايت مي‌کند يا به‌کارگيري عقل نيز ضرورت دارد؟ برخي پذيرش و شناخت دين، تدين و ايمان را بدون توجه به عقل، غيرممکن مي‌دانند؛ اما گروهي ديگر، عقل‌گرايي را موجب به‌خطر افتادن تدين و ايمان، و التقاط در دين معرفي مي‌کنند. اين نوشتار به روش تحليلي ـ‌ توصيفي به بررسي ديدگاه ميرزامهدي اصفهاني در اين زمينه مي‌پردازد که جزو دستة اخير است. هرچند ايشان استدلال‌هايي با صورت منطقي براي اثبات خداوند ارائه نموده است، اما شناخت وجود و اوصاف خداوند با عقل و علوم ظلماني بشر را غيرممکن مي‌داند. همين امر بشر را نيازمند راهنماي غيبي مي‌كند و وجود دين وحياني را ضرورت مي‌بخشد. اين انديشه مبتلا به مشکل دور در استدلال بوده و اثبات حجيت و عصمت کلام خداوند، نبي و امام، محتاج عقل است.