جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهیکی از مباحث بسیار دشوار که پیشینه ای به طول تاریخ اندیشه بشر دارد و همواره یکی از پر بحث‌ترین مسائلی است که اندیشه بشریت را به خود مشغول ساخته و زمینه پیدایش سوال‌ها و شبهه‌هایی را درباره خالق جهان هستی به وجود آورده است. مسأله شرور است. افلاطون و ارسطو را شاید بتوان اولین حکمایی دانست که به صورت مدون و فلسفی به این مسأله پرداخته اند. نظریه افلاطون را میتوان نظریه نیستی انگارانه شر و نظریه ارسطو را میتوان نظریه تقسیمگرایانه شر نامید. فیلسوفان اسلامی نیز، در صدد حل این مبحث برآمده اند. حکیم ملاصدرا نیز در آثار خویش به آن توجه کرده است. در این پژوهش برآّنیم با توجه به اهمیت بحث شر و نیز جایگاه ملاصدرا در تبیین مباحث فلسفی و مبنای وجودی ایشان در تحلیل و پاسخگویی به شر، به بررسی دیدگاه ایشان دراین‌باره بپردازیم و همچنین با تبیین نظریه ملاصدرا در باب مسأله شرور، به این نکته توجه کنیم که با توجه به مبانی خاص فلسفه ملاصدرا و قائل شدن به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، حل مسأله شرور راه حل خاص خود را دارد. همچنین اشاره هایی کوتاه به آنچه دیگر دانشمندان اسلامی و غربی مانند افلاطون، ارسطو، ابن سینا، حکیم سهروردی و ابن عربی، در این زمینه بیان کرده اند میشود؛ و نشان داده میشود که آنچه افلاطون و ارسطو گفته اند با آنچه ملاصدرا گفته است، به خاطر داشتن متافیزیک متفاوت، فرق میکند؛ و همچنین آنچه ملاصدرا در حل مسأله شرور از آن سخن میگوید با نظریه ابن سینا متفاوت است چرا که ابن سینا اگرچه نگرش وجودی به موجودات دارد، قائل به وجودات متکثره است؛ حال آنکه ملاصدرا با حقیقت عینیه واحده وجود سروکار دارد. پس تبیین نظریه ملاصدرا با توجه به این که او از وحدت تشکیکی به وحدت شخصی گذر میکند مسأله شرور راه حل جدیدی دارد.

با الهام از گزارش جناب صدرا، در خصوص چالش ها و معضلات فلسفی اندیشه ابن سینا رساله حاضر با روش تحلیلی و استدلالی، به بررسی و واکاوی تفاوت های مبنایی فلسفه ابن سینا و ملاصدرا در حوزه وجود شناختی پرداخته، و چگونگی برون رفت حکمت صدرایی از تنگناها و چالش های حکمت سینوی را تبیین کرده است. در این پژوهش نگارنده به تفاوت های مبنایی این دو حکیم در محدوده سه مساله اساسی وجود شناختی: اصالت وجود، تشکیک در هستی و وحدت حقیقت وجود میپردازد و بر این باور است که این سه، اساس توانمندی و کامیابی حکمت صدرایی در پاسخگویی به چالش های حکمت سینوی را تشکیل داده است. چالش هایی چون موضع انکاری ابن سینا نسبت به مساله حرکت جوهری، اتحاد نفس و بدن، اتحاد عاقل و معقول و کثرت نوعی انسان که در مقابل، با نگاه اثباتی و دفاعی ملاصدرا مواجه شده است. همچنین بیان شده است در مساله ملاک تشخص، و چگونگی ساختار هستی و نحوه صدور کثیر از واحد، اندیشه سینوی علی الاصول ماهیت محور است در حالیکه جناب صدرا، به پشتوانه مبانی یاد شده نگرش وجودی داشته و حتی از وحدت تشکیکی، انبساطی و شخصی وجود سخن گفته است.

بحث اصالت وجود در فلسفه اسلامی و نیز در فلسفه غرب از مسایل مهم و مورد توجه جدی، بویژه در دوره مدرن و در فلسفه اگزیستانس می باشد. گرچه هر یک به معنای خاص خود در دو حوزه مختلف مورد بحث قرار گرفته است. این پایان نامه به کنکاش در دیدگاه دو فیلسوف اسلامی و غربی یعنی ملاصدرا و ژان پل سارتر که هر کدام نظریات مهمی در این زمینه دارند، می پردازد و دیدگاه هر یک را در همان حوزه فلسفی خودش مورد بررسی قرار می دهد و ابتدا به بحث مبانی فلسلفی هر یک پرداخته و سپس نتایجی که هر کدام دست یافته اند مورد مطالعه قرار می دهد و در نهایت این نتایج را با یکدیگر مورد مقایسه قرار داده و به تحلیل و ارزیابی این دو دیدگاه می پردازد.

کثیری از خداباوران غربی، برهان نظم را بر اثبات وجود خدا کارامد می­دانند، اما اکثر فلاسفه و متکلمان اسلامی، در اثبات وجود باری‌تعالی از آن بهره نگرفته و رسالت آن را تنها اثبات برخی صفات خداوند ذکر کرده­اند. این نوشتار، به کنکاش درباره برخى مناقشات درباره رسالت برهان نظم پرداخته است و سعی دارد به این سؤال­ها پاسخ گوید که آیا برهان نظم عهده‏دار اثبات وجود خداوند است یا عهده‌دار اثبات برخى صفات خداوند؟ یا اینکه تنها دلیلى اقناعى است که سهم عمده در تعمیق ایمان مؤمنان دارد؟ در حوزه اثبات وجود خدا آیا این برهان یقین‏آور است؟ میزان کارایى برهان در حوزه اثبات برخى صفات چگونه است؟ یافته‌های پژوهش نشان می­دهد که گرچه متفکران اسلامی، غالباً از طریق این استدلال، برخی صفات خدا را اثبات می‌نمایند و حتی برخی از منتقدان غربی آن، چنین کارایی را نیز بر نمی­تابند، تقریرهای استقرایی این استدلال، کارایی اثبات وجود خداوند را دارا هستند و گرچه مفید یقین منطقى نیستند، مى‏توانند یقین موضوعى را به ارمغان ‏آورند.

مفاهیم فلسفی نقش مهمی در اندیشه انسان و کشف حقایق هستی بر عهده دارند. ازاین‌جهت، ارتباط مفاهیم فلسفی با خارج برای کشف حقایق هستی، از جمله مسائلی است که مورد توجه حکماء بوده است. برخی از حکما به ذهنی و اعتباری بودن آن‌‌ها حکم کرده‌اند و هیچ نحو خارجی‌ای بر آنها قائل نیستند. برخی از حکما نیز خارجیت آنها را پذیرفته و اصطلاح «عروض ذهنی» و «اتصاف خارجی» را برای بیان چگونگی وجود مفاهیم فلسفی ارائه داده‌اند تا از قاعده تکرر در وجودات ـ که باعث اعتباری خواندن این مفاهیم و در نتیجه ذهنی محض دانستن آن‌ها شده است ـ در امان باشند. تفسیر‌های مختلفی از این اصطلاح ارائه شده است؛ [مثلاً] عده‌ای از حکماء، با عنوان «وجود رابط»، اتصاف مفاهیم فلسفی در خارج را تبیین و تفسیر کرده‌اند. اما گویا تفسیر به «وجود رابط» مکفی به پاسخ نبوده و دارای ابهام زیادی است. ازاین‌جهت علامه طباطبایی در نظر نهایی خود، تفسیر دقیقی از «وجود رابط» ارائه داده‌ و تحقق این قبیل مفاهیم را به وجود منشأ انتزاع دانسته ‌است که وجودی جدا و مستقل از موضوع خود نداشته و به یک وجود موجودند. در مقابل، علامه مصباح اگرچه تحقق مفاهیم فلسفی را به وجود موضوع خود و به یک وجود می‌داند، ولی عنوان «وجود رابط» را به‌کار نمی‌برند. ما در این تحقیق با روش توصیف و تحلیل، در پی تبیین این مسأله از نگاه این دو فیلسوف شهیر اسلامی هستیم .

پس از طرح وحدت وجود در عرفان نظری، همواره برخی از فقها به نسبت حق با خلق در این نظریه نقد وارد کردند. به باور آن‌ها، تمایزی میان حق و خلق در وحدت وجود نیست و این امر با توجه به تمایز ذاتی حق و خلق در منابع دینی پذیرفتنی نیست. بررسی دیدگاه عرفا نشان می‌دهد که آن‌ها به عینیت محض میان حق و خلق قائل نیستند و در آثارشان، دست‌ِکم، از دو تمایز بطنی و احاطی سخن به میان آمده است. خصوصیت هر دو نوع تمایز این است که به‌جایِ طرح تمایز در دو وجود، آن را در قلمرو یک وجود تبیین می‌کند و به همین علت، گریز از عینیت در آن ممکن نیست؛ بنابراین، دو تمایز عرفانی مذکور نقد فقها را که بر اساس تمایز وجودی حق و خلق شکل گرفته، مرتفع نمی‌سازد.

محور سخن همان گونه که از عنوان پایان‌نامه بر می آید بررسی براهین اثبات خدا، از نگاه هیوم و کانت است. هدف این تحقیق مقایسه و نقد آراء این دو فیلسوف که از نخستین فلاسفه‌ایی می باشند که با شیوه‌ای نو و برون‌دینی مفاهیم و انگیزه‌های خداشناسی را بر محور عقلانیت بررسی کردند، بوده است. برای دستیابی به این مهم ضمن نگاه به آثار خود هیوم و کانت، کتابهای بعضی از منتقدین را نیز می نگریم و این پرسش را پی خواهیم گرفت که آیا با توجه به مبانی فلسفی این دو فیلسوف امکان خداشناسی نظری از نگاه ایشان وجود دارد؟ این پایان‌نامه سه بخش اصلی دارد که در پاره‌ی نخست به بررسی آراء هیوم می پردازد. این بررسی را با کتاب تاریخ طبیعی دین، و سپس با نگاه به کتاب گفتگوهایی درباره دین، درباره دین طبیعی و پژوهش در بنیان‌های فهم بشر، سنجش‌های فلسفی هیوم درباره‌ی برهان نظم و کیهان‌شناختی بررسی می‌شوند. در آغاز پاره‌ی دوم، خداشناسی کانت، و بینش او درباره‌ی براهین اثبات خدا و فلسفه‌ی اخلاق و بیان ویژگی‌های خرد عملی کانتی بررسی می گردد و سپس، تفکر خداشناسی او تحلیل می گردد. در پاره‌ی سوم، به صورتی گذرا و اجمالی برخی همانندی‌ها و ناهمانندی‌های این دو بیان می شوند. همان‌گونه که در روند نوشتار مشاهده خواهد شد، شناخت نظری مفاهیم و اثبات عقلانی برهانهای اثبات خدا، و گزاره‌های فراطبیعی با توجه به مبانی هیوم و کانت ناممکن می نماید و این دو نمی‌توانند سخن از شناخت مفاهیم دینی بزنند. البته با این تفاوت که کانت با جدایی بود از نمود، گونه‌ای دین طبیعی برای خود می سازد که غایتی کاملاً اخلاقی دارد. این رساله تنها آغاز راه بررسی و مقایسه آراء این فیلسوفان است و هنوز مسایل و پرسش‌های فراوانی بی پاسخ می ماند که باید در آینده (البته با نگاه به این رساله) بدان پرداخت.

اعتقاد به وحدت مفهومی وجود اعتقادی فراگیر و مورد قبول همه فلاسفة اسلامی است. ایشان بر این باورند که وجود علی‌رغم کثرت مشهود در عالم تحقق، دارای مفهومی واحد در ذهن است که به ‌صورت مشترک بر همه مصادیق آن صدق می‌کند. ضمن آنکه اغلب ایشان وحدت مفهومی وجود را دال بر وحدت حقیقت آن دانسته‌اند و حتی بعضی اعتقاد به بداهت این دلالت دارند. البته وجوه متعددی بر دلالت وحدت مفهومی وجود بر وحدت حقیقت آن ذکر شده که در این مقاله به روش تحليلي ـ‌ توصيفي به این وجوه خواهیم پرداخت.

عارفان در اثبات مسأله «وحدت وجود» که اساس علم عرفان است تلاش‌های متعددی کرده‌ وادله‌ گوناگونی ارائه کرده‌اند. این پژوهش، ضمن بهره‌مندی از ادله عرفا، می‌کوشد بعد از تبیین معنا و محتوای وحدت وجود در عرفان، روش نوینی در اثبات محتوای وحدت وجود ارائه کند. در این پژوهش، پنج مرحله برای اثبات همه محتوای وحدت شخصی وجود، تنظیم شده است: (1. وجود مطلق به اطلاق مقسمی تحقق خارجی دارد؛ 2. وجود مطلق، واجب بالذات است؛ 3. وجود مطلق واجب بالذات، واحد است و کثرت بردار و مشکک نیست؛ 4. موجودات (مخلوقات)، حقیقتا وجود نیستند؛ 5. کثرات، اطوار، شئون، مظاهر و آیات آن وجود حقیقی هستند) و برای هر یک، براهینی بیان شده و بعد از جمع بندی، همه محتوای وحدت وجود، اثبات شده است.

يكي از مسائل مهم در مباحث انسان‌شناسي، مسئلة جايگاه «عمل» در وجود انسان و نقش آن در رسيدن او به كمال است. از نظر ملاصدرا، هر عملي كه انسان انجام ميدهد، حقيقت آن در درون نفس او شكل ميگيرد؛ بدين صورت كه افكار و اعتقادات منشأ پيدايش گرايشها و احساسات در انسان ميگردد و وجود گرايشها و عواطف باعث ايجاد عزم و اراده بر انجام عمل ميشود. بنابرين، عمل ظاهري نمود و جلوه‌يي‌از افكار، نيات، احساسات و تمايلات انسان است و تأثير مستقيم بر شكل گرفتن حقيقت انسان ندارد، بلكه تنها بروز و ظهور حقيقت نفس انساني است. به اين ترتيب، حقيقت و باطن عمل همان صور و ملكات نفساني است كه در آخرت نيز پديدآورندة بدن مثالي و اخروي خواهد بود. در واقع، انسانها‌ از طريق عمل، خود را در جهان بيروني جلوه‌گر ميسازند. بنابرين، اين سخن كه عمل علت پيدايش حالات و صفات در نفس است و در صورت تكرار باعث پيدايش ملكات نفساني در انسان ميشود، از نظر ملاصدرا صحيح نيست. او معتقد است عمل محصول حالات و تمايلات انساني است و صرفاً نقشي واسطه‌يي ميان نفس انساني و جهان مادي و بيروني دارد. البته عمل بطور غيرمستقيم بر شكل‌گرفتن افكار و انديشه‌هاي جديد و بدنبال آن، احساسات و تمايلات نو، تأثير ميگذارد.