جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«تجرید الاعتقاد» از معروفترین کتاب کلامی جهان اسلام است که به دلیل اهمیّت و جایگاه آن، شروح بسیاری توسط علمای شیعه و اهل سنت بر آن نوشته شده است.اما شرح «ابوالعلاء اسفراینی» بر این کتاب، به نام « تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد»علیرغم سبقه تاریخی آن، تاکنون بصورت خطی باقی مانده است. با توجه به شیوه شرح مزجی این کتاب که آن را در نوع خود منحصر به فرد نموده، بر آن شدیم تا با نشان دادن اهمیّت آن از نظر تاریخی و معرفی و مقایسه ی آن با سایر نسخه های موجود، به بیان چگونگی شرح و نشان دادن تسلط و تلاش شارح بر افکار و نظریات مؤلّف، بپردازیم و جایگاه و اهمیّت علمی این کتاب را به اندیشمندان و اهل تحقیق در حوزه کلام و فلسفه اسلامی را نشان دهیم.

قرآن کریم در سوره عصر ابتدا همه انسان‌ها را در خسران دانسته و سپس کسانی را که از صفات چهارگانه‌ای «ایمان»،‌ «عمل صالح»،‌ «توصیه به حق» و «توصیه به صبر» برخوردارند، استثنا کرده است. خواجه نصیرالدین طوسی این سوره را با رویکرد فلسفی تفسیر کرده و صفات چهارگانه‌ای یاد شده را با عقلانیت مرتبط ساخته است. نگارنده با هدف شرح و تبیین دیدگاه طوسی و نقد و ارزیابی آن به بررسی مسأله پرداخته و به این نتیجه دست‌یافته که وی بر اساس مبانی فلسفه اسلامی، «خسران» را به معنای اشتغال در امور مادی و فرو رفتن در خواهش‌های نفسانی و نجات از خسران را در استکمال نیروهای عقلانی می‌داند. بر این اساس، طوسی «ایمان» را به استکمال عقل نظری، «عمل صالح» را به استکمال عقل عملی، «توصیه به حق» را به تکمیل عقل نظری دیگران و «توصیه به صبر» را به تکمیل عقل عملی دیگران تفسیر کرده است. وی در تفسیر این سوره اگرچه با ادبیات فلسفی سخن گفته که با تعبیرات دیگر مفسران به ظاهر متفاوت می‌نماید؛ اما از نظر محتوا با آن‌ها سازگار بوده و بر مبنای روایاتی که درباره نقش عقل در رستگاری انسان وارد شده،‌ نیز تأییدپذیر است. روش تحقیق، توصیفی-تحلیلی است.

«تجرید الاعتقاد»، کتابی در علم کلام به زبان عربی، نوشته خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی ۶۷۲)، از کتاب‏هاى مهمى است که در تبیین و ارائه نظام کلامى- فلسفى عقاید امامیه، نگاشته شده و به گفته برخى، اولین آنها به حساب مى‏آید. این کتاب از بدو تألیف تا کنون قریب به ۹ قرن مدار فکرى عامه و خاصه گردیده و پیوسته مورد استفاده اندیشمندان و دانش‏پژوهان بوده است. تجرید الاعتقاد به جهت رویکرد خاص آن به فلسفه و کلام، نقطه عطفی در تاریخ کلام محسوب می‌شود. خواجه، مباحث تجرید را در ۶ مقصد سامان داده است، تعداد فصول کتاب، یازده فصل، در دویست و بیست و پنج مسأله مى‏باشد.آشکار‌ترین ویژگی این کتاب، اختصار فوق‌العاده آن است. نوشتار پیش‌رو، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به روش توصیفی سعی در معرفی این کتاب دارد.

این پایان نامه به یکی از مباحث مهم علوم دینی می‌پردازد، که با قرآن کریم در ارتباط است، که از کتب تشریعی به شمار می‌رود و زندگی انسان‌ها به وسیله این کتاب جاودانه نظام می‌یابد. این با مشاهده قرائت‌های قرآنی و آگاهی از میزان تأثیر آنها در تفسیر آیات قرآن انجام می‌شود؛ زیرا در بین دو مذهب نظرات متفاوتی در مورد تعدد قرائت‌ها وجود دارد. بعضی از آنها قرائت‌ها را منحصر به هفت مورد می‌کردند، اما برخی دیگر قرائت‌ها را فقط به قرائت خاصی از هفت یا ده قرائت، یا قرائت‌های شاذ، یا قرائت اهل بیت (علیهم السلام) محدود نمی‌کردند. بنابراین، ما سعی کردیم تا از طریق قرائت‌هایی که شیخ طوسی در کتاب التبیان خود آنها را برگزیده است، به دیدگاه‌های وی پی ببریم، و تأثیر آنها را بر دیدگاه‌های فقهی، زبان شناسی و عقیدتی او دریابیم. این پایان نامه شامل یک مقدمه و سه فصل است؛ فصل اول: شامل تعاریف واژگان تحقیق است، و فصل دوم بیانگر تعدد و گوناگونی قرائت‌هایی است، که در مذهب اهل بیت معتبر می‌باشد، خصوصاً از نظر تعدد قرائت‌ها و اختلاف در آنها و قرائت‌های منسوب به اهل بیت، همچنین با نگاهی به کتابهای اهل سنت و مذهب اهل بیت، به طور کلی سندیت این قرائتها و به طور خاص در مذهب اهل بیت، مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین اشکالاتی که از سوی دو مذهب به قرائت‌های قرآنی وارد شده، همراه با دیدگاه شیخ طوسی در مورد این موضوعات بیان گردیده است. فصل سوم، عبارت از نمونه‌های کاربردی در تأثیر قرائت‌ها بر دیدگاه‌های زبان شناسی، فقهی و کلامی شیخ طوسی بود، که به نتایجی رسید. از جمله: پژوهش و بررسی این موضوع را که منبع قرائت‌ها از وحی یا از تفاوت در قرائت پیامبر است، انکار می‌کند؛ زیرا قرآنی که از جانب خدا نازل شده است، هم از نظر واژگان و هم از لحاظ تلفظ آنها توسط رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یکسان است. اگر تعدد قرائت‌های مورد اختلاف دو مذهب بررسی شود، می‌بینیم که برخی از آنها آن را منحصر به هفت مورد دانستند و برخی دیگر آن را محدود نکردند. شیخ طوسی قرائت‌ها را منحصر به هفت مورد ندانسته و می‌گوید که قرآن با یک حرف، بر یک پیامبر نازل شده است، اما آنها به اتفاق آرا توافق کردند که قرائت به آن صورتی که در میان قاریان متداول است، مجاز بوده و هر شخص در انتخاب هر یک از قرائت‌هایی که می‌خواهد، آزاد است. مشخص شد که شیخ طوسی تمام قرائت‌ها را به کار برده، حتی آنها که شاذ هستند، و معلوم شد که وی بعضی از قرائت‌ها را جمع آوری کرده و یکی را از میان بقیه انتخاب کرده است. در این تحقیق تأثیر قرائت‌ها بر دیدگاه‌های فقهی، زبان شناسی و عقیدتی شیخ طوسی در کتاب تبیان او به طور مختصر بیان شده است.

خواجه نصیرالدین در دو دانش کلام و فلسفه، شخصیتی دوگانه به نظر می آید؛ چرا که گاهی در یک مسئله علمی دو رأی مختلف؛ یکی بر طریق متکلمان و دیگری بر روش فلاسفه، داده است. یا این که در دسته ای از آراء، نظرش با متکلمان یکی است و در دسته ای دیگر از آراء را هم صدا با فلاسفه بیان کرده است. در این فضا چیزی که ابتدا به ذهن می آید این است که خواجه به تعارض افتاده است. در این پایان نامه ابتدا با شمارش آراء متعارض خواجه در دو کتاب تجرید الإعتقاد و شرح الإشارات، فرضیه تعارض را به چشم می بینیم و سپس در مقام داوری، احتمالات ممکن را مطرح خواهیم نمود و از میان آن ها، نظری که مطابق با واقعیت است، به عنوان نظر مختار انتخاب می شود. در نظر مختار بر این باور هستیم که آراء خواجه به سه دسته تقسیم می شوند: دسته ای از آراء او که صرفاً در مقام تقریر نظرات دیگران است و از آن جایی که این ها آراء خواجه نیستند، از گردونه ی تعارض خارج می شوند. دسته ی دوم، نظرات خود خواجه اند؛ اما چون همه ی آن ها روش مندانه و به دور از تعصبات کلامی یا فلسفی شکل داده است، باز هم نمی شود آن ها را به تعارض متصف نمود. در این بین، تنها معدودی از آراء به چشم می خورد که خواجه آن ها را دور اندیشانه، به سبب همدلی با متکلمان ابراز کرده است، هرچند خودش به آن ها اعتقادی نداشته است. این پایان نامه در داوری خود، با استناد به عبارات خواجه و در نظر داشتن موقعیت اجتماعی و علمی-اش، خصوصاً دوره ی حیاتش که با هجمه ی گسترده متکلمان بر ضد فلاسفه مواجه بود، هم چنین با توجه به شخصیت متعادل، حق محور و دانش دوستش، روشن خواهد کرد که تعارض مذکور بدوی و ظاهری می باشد.

تأثیر"قانون" در اداره جوامع بشری در طول تاریخ همواره دغدغه اندیشمندان مسیحی و مسلمان بوده است. مسأله این است که با وجود قوانین الهی، به قوانین بشری چه نیازی هست و قوانین بشری چه نسبتی با قوانین الهی دارند و از چه جایگاهی برخوردارند؟ در این پژوهش، نسبتِ قوانین الهی و بشری با روش توصیفی و تحلیلی بر اساس نظریات دو فیلسوف و متکلم مسیحی و مسلمان، یعنی توماس آکویناس و خواجه نصیرالدین طوسی بررسی شده است. قوانین چهارگانه توماس آکویناس، یعنی قانون ابدی، قانون طبیعی، قانون بشری و قانون الهی و نیز مباحثی با عنوان قانون "وضع و طبع"، از خواجه نصیرالدین طوسی بررسی و این نتیجه به دست آمده که قوانین الهی و بشری هیچ‌گونه تقابل و تزاحمی با هم ندارند. نسبت این دو قانون، نسبت عموم و خصوص مطلق است؛ به این معنا که قانون الهی اعم از قانون بشری است. گرچه در میان متکلمان مسلمان و مسیحی، افرادی بوده‌اند که عقل را در تشخیص حسن و قبح ناتوان میدانستند و به تبع آن قوانین بشری را فاقد صلاحیت و احیاناً در مقابل قوانین الهی قلمداد میکرده‌اند، اما متکلمانی همچون توماس آکویناس و خواجه نصیر معتقدند چون عقل موهبت خدا به بشر است، هردو قانون الهی و بشری منشأ واحدی دارند. بنابراین، قوانین موضوعه بشری که از عقل موهبتی خدا صادر شده است، در همان جهت قوانین الهی قرار دارد. به عبارت دیگر، میتوان گفت عقل سلیم به طور مستقل، شایسته و معیار تشخیص حسن و قبح است و حتی میتوان عقل عملی را مستحق صدور بایدها و نبایدها به حساب آورد.

مساله امامت، نخستین مسأله مورد نزاع میان مسلمانان بعد از رحلت پیامبر اکرم است. پس از شکل گیری فرق کلامی، متکلمان هر فرقه، به شکل ضمنی و یا به شکل تألیف کتاب مستقل، به جرح و تعدیل نظرات یکدیگر پرداخته اند. از کتب مهم کلام امامیه، کتاب تجرید العقائد محقق طوسی است که در آن به طرح بحث امامت پرداخته شده است. فاضل قوشچی که از متکلمان اشعری است شرح مهمی بر تجرید العقائد نگاشته و در آن بر بحث امامت، اشکالاتی وارد کرده است. پس از او مقدس اردبیلی، یکی دیگر از متکلمان امامیه به اشکالات فاضل قوشچی پاسخ می دهد و از آراء خواجه طوسی دفاع می کند. رسالت این پژوهش که از نوع کتابخانه ای و با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی است، بررسی و مقایسه آراء این دو محقق در مبحث امامت است. نتایج حاصل از بررسی این موضوع در باب امامت عامه و خاصه، پرسشی است که نگارنده به دنبال آن است. در بحث امامت عامه اولین مساله مورد نزاع، مساله دلیل وجوب امامت است که خواجه بر قاعده لطف و قوشچی بر اجماع صحابه تاکید می کند. در ادامه، بحث از لوازم امامت مطرح می شود که فاضل قوشچی اشکالاتی را به آن وارد می کند اما مقدس اردبیلی به آنها پاسخ می دهد. در بحث امامت خاصه، خواجه ابتدا به آیات و روایاتی برای اثبات امامت حضرت علی تمسک می کند، سپس به بیان فضائل حضرت علی و مطاعن خلفا می پردازد که گرچه فاضل قوشچی شبهاتی را بر آنها وارد می کند اما مقدس اردبیلی به آنها پاسخ مستدل می دهد. از مقایسه آراء این دو محقق به دست می آید که قوشچی از آراء متکلمین اشعری مذهب پیش از خود تبعیت می‌کند و همان شبهات آنان را تکرار کرده است. وی در مبحث امامت، در بسیاری از موارد، متعصبانه و به دور از انصاف، با ادله محقق طوسی برخورد می کند، ولی در مقابل، پاسخ هایی که مرحوم اردبیلی به ایشان می دهند محکم، معقول و معمولا از خود منابع اهل سنت است.

فلسفه اخلاق، مطالعه فلسفی در باب اخلاق است. که در پی یافتن پاسخ برای پرسش‏های ‏بنیادین در حیطه مباحث اخلاقی است. قلمرو فلسفه اخلاق، بیشتر در حوزه مسائل اخلاق هنجاری و فرااخلاق است. این پژوهش بر مبنای بررسی تطبیقی فلسفه اخلاق آراء ابن مسکویه و خواجه نصیر الدین طوسی است. ابن مسکویه که در نظریه اخلاقی خویش وامدار تفکر ارسطویی بود از نخستین فیلسوفان مسلمان است که در محیط اسلامی به طرح نظام اخلاقی همت گماشت. خواجه نصیر در اخلاق ناصری با ترجمه تهذیب الاخلاق ابن مسکویه شباهت‏های ‏زیادی با آراء وی دارد. یافته‏های ‏این پژوهش نمایانگر این است که هر دو متفکر در حوزه‌ی هنجاری بیشترین قرابت را با دیدگاه فضیلت‌گرا دارند و در حوزه‏ی ‏فرا اخلاق واقع گرا می‏باشند. در نظریات اخلاقی آنان نفس را عامل اخلاقی می‌دانند، که با اکتساب فضایل برای رسیدن به هدف غایی خود که همان سعادت تام است در تلاش است.

شناخت‌گرایی اخلاقی یکی از مباحث فلسفۀ اخلاق و معرفت‌شناسی اخلاق محسوب می‌شود و محقق طوسی در زمرۀ شناخت‌گرایان اخلاقی قرار می‌گیرد؛ زیرا وی اولاً به راه‌های گوناگون شناخت واقعیت هم‌چون عقل، شهرت، تجربه و وحی و الهام اشاره دارد؛ ثانیاً به حدوسط به‌عنوان معیار شناخت پرداخته است؛ ثالثاً برهان‌پذیری جملات اخلاقی عقلانی را می‌پذیرد و رابعاً به مطلق‌گرایی اخلاقی پای‌بند است؛ با توجه به شناخت‌گرا بودن محقق طوسی و این‌که تمام شناخت‌گرایان اخلاقی، وحدت‌گرای اخلاقی محسوب می‌شوند، محقق طوسی نیز در زمرۀ وحدت‌گرایان اخلاقی قرار می‌گیرد. اما به نظر می‌رسد محقق طوسی در تبیین برهان‌پذیری جملات اخلاقی، رابطۀ حقیقی میان اعطای نعم الهی و وجوب شکر را برهانی نکرده است و با ادعایی به نتیجه رسیده است که می‌توان این رابطه را نتیجۀ رابطۀ علّی ـ معلولی قلمداد کرد که میان فعل اخلاقی و نتیجۀ آن وجود دارد، یعنی هر فعل اخلاقی مانند شکرگزاری سبب سعادت‌بخشی و به کمال رسیدن انسان می‌شود و این وجوب شکرگزاری خدا مبین رابطۀ علی و معلولی میان شکر خدا و سعادت حاصل از آن برای شکرگزار خواهد بود؛ پس اگر پرسیده شود چرا شکر مُنعِم واجب است، پاسخ داده می‌شود برای کسب سعادت و کمال، این شکرگزاری واجب است.

حوزه دانشی حلّه در قرن‎های 6تا 8 هجری خودنمایی کرد و تحولات عظیمی در علوم مختلف مانند فقه، کلام و... به وجود آورد و زمینه حضور متکلمانی بزرگی مانند سدیدالدین حمصی(م600ق)، ابن‎میثم بحرانی(م699ق)، خواجه نصیرالدین طوسی(م672ق) از خارج آن منطقه جغرافیائی و برآمدن بزرگانی مانند ابن‎ادریس حلّی(م597ق)، محقق حلی(م676‎‌ق)، علامه حلی(م726ق)، فخرالمحققین(م771ق)، فاضل مقداد(م826ق) و... از همان خطه را رقم زد. مدرسه کلامی حلّه ضمن اثرپذیری از مدرسه کلامی بغداد و ری و تأثیرگذاری بر مدارس نجف و جبل عامل، خود دارای سه دوره علمی است. دوره اول در شخصیت‌هایی چون سدیدالدین و محقق حلی تجلی می‌گردد. سدیدالدین برغم بهره‌مندی از کلام بغداد اما ترتیب کلی کتاب المنقذ من التقلید خود را نیز هماهنگ با کتاب الذخیره سیدمرتضی(م436ق) قرار نداده است و این تغییرات به خوبی از تحول در ادبیات کلامی دوره اول مدرسه حلّه حکایت دارد. دوره اول را می‌توان دوره بهره‌مندی و ورود مباحث عقلی نام نهاد. این مدرسه که اساساً میراث‌دار کلام مدرسه بغداد بود، به تدریج با ورود سدیدالدین به حله، کلام و ادبیات متفاوتی به مدرسه حله منتقل شد. دوره دوم گرایش کلامی فلسفی است که در خواجه نصیرالدین و ابن‌میثم تبلور یافت و با آمدن ایشان گام بعدی مدرسه حله رقم خورد. در این گام، تلاش برای دفاع از کلام امامیه بر اساس ادبیات فلسفی مشاء صورت گرفت و خواجه ضمن بهره‌مندی از الگوی اشاعره و فخر رازی، از مبانی و امور عامه فلسفه استفاده کرد اما در امور خاص، بر اعتقادات کلامی امامیه محکم ایستادند. دوره سوم که گرایش عقلی نقلی است و در ادامه دوره دوم است در علامه حلی، فخرالمحقیین، شهید اول و فاضل مقداد خلاصه می‌گردد. در این دوره یک نهضت ترکیبی جدید کلامی که در رأس آن علامه ‌حلی است، رقم خورد و کلام امامیه با وجود بهره‌گیری از اندیشه‌های فلسفی در آثار متکلمان اما در مقابل فلسفی شدن کلام از خود مقاومت بیشتری نشان دادند و در کنار براهین عقلی، از نقل نیز در اثبات مفاهیم کلامی بهره‌مند شدند. این رساله، یک پژوهش بنیادی و روش آن توصیفی تحلیلی است که به موضوع تطور در ابعاد مختلف مدرسه کلامی حله مانند تطور در روش و رویکرد و در مواردی تطور در ادبیات و نیز تطور در مسائل و موضوعات می‌پردازد و با گزینش محورهای مشخصی در الهیات بالمعنی الاعم و الهیات بالمعنی الاخص به مقایسه اندیشه متکلمان حله در این دوره‌های تاریخی پرداخته می‌شود. مباحثی مانند علت و معلول، فعل و فاعلیت، وجوب و امکان و مبحث حدوث و قدم، از جمله مواردی هستند که به عنوان نمونه از مجموعه عناوین الهیات بالمعنی الاعم مورد بحث قرار گرفت. اما در الهیات بالمعنی الاخص یا(همان جلیل‎الکلام) که مباحث اصلی کلامی است علیرغم تغییراتی که در حوزه شناخت و دقیق الکلام به سود ادبیات فلسفی صورت گرفته اما تأثیر در این قسمت، اندک است بطوری که آراء متکلمان در آغاز مدرسه با پایان مدرسه، چندان تفاوتی نداشت در این میان مباحثی مانند وجوب نظر و معرفت، ادله اثبات صانع، انسان‎شناسی و در ذیل آن ماهیت نفس و جبر و اختیار، سرفصل و بُرشی از مباحث الهیات بالمعنی الاخص می‎باشند که تطور آن در کلمات محققان مدرسه حلّه مورد بررسی قرار گرفته است.