جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: تصوف در هند قرن هجدهم بر یک گنجینه خاص از نسخ خطی باقیمانده فارسی در هند متمرکز است، نعلایی عندلیب، نوشته محمد ناصر عندلیب (متوفی 1759)، متفکر عرفانی نقشبندی مجددی. همگرایی و رابطه متقابل متن با زمینه آن را بررسی می کند تا دریابد که چگونه عندلیب با توجه فراوان به شرایط جامعه مسلمانان در قرن هجدهم، نقش مرکزی پیامبر را به عنوان قهرمان اصلی داستان عشق تمثیلی خود بازبینی می کند. جلد حاضر تصوف عندلیب را روشن می کند که خواستار بازگشت به شکل بکر اسلام و آرمان سازی اولین جامعه مسلمان است. «تعریقه‌ای خلاص محمدیه» او را نشأت‌گرفته از «طریقای محمدیه» می‌داند که نقش مهمی در ترویج اسلام داشت. این کتاب تلاش می‌کند همه مفاهیمی را که عندلیب در چارچوب خلاص محمدیه به کار می‌برد، مانند دولت ناصر و خلیص محمدی، روشن و نظام‌مند کند. این کتاب به موضوعات بحث برانگیز در دین می پردازد، مانند مبارزات میان مسلمانان شیعه و سنی، و مناقشات بین شهدای ووجودی. دو شخصیت کلیدی، ابوبکر الصدیق و علی بن را روشن می کند. ابیطالب و دو نوع رابطه مایه و عینیه با معنویت پیامبر. این کتاب مورد توجه محققان و دانشجویان علاقه مند به معارف اسلامی، عرفان اسلامی، تاریخ فکری مسلمانان در جنوب آسیا، تاریخ امپراتوری مغول، ادبیات فارسی، مطالعات نسخه های خطی، فلسفه اسلامی، مطالعات تطبیقی ادیان، اجتماعی خواهد بود. مطالعات، انسان شناسی و بحث های مربوط به قرن هجدهم، مانند گذار از دوران پیش از استعمار به استعمار و خاستگاه مدرنیته در اسلام.

گرچه قرآن کریم کتاب هدایت است و بیان مطالب مرتبط با دانش بشری برای آن موضوعیت ندارد؛ اما گاهی در خلال مباحث معرفتی به بیان نکات شگرفی در این رابطه می‌پردازد. تحلیل این‌گونه آیات و انطباق آنها با یافته‌های دانش روز، می‌تواند در تقویت ایمان افراد نسبت به الهی‌بودن قرآن تأثیر بسزایی داشته باشد. در سورۀ الرحمن برای حبوبات، ویژگی «ذُوالعَصف» به‌معنای «پوسته‌دار یا سبوس‌دار» ذکر شده است. از دیگر سوی، متخصصان تغذیه، ارزش غذایی فوق‌العاده و منحصربه‌فردی در سبوس حبوبات کشف کرده‌اند. پژوهش حاضر، با روش میان‌رشته‌ای، درصدد است ضمن بررسی واژگانی این آیه و سایر آیات مرتبط، آن را بر مسائل علمی انطباق دهد. نتیجه آنکه براساس آزمایشات علمی روز، جداکردن سبوس حبوبات را می‌توان آسیب مهمی در حوزه تغذیه و عامل کاستی بسیاری از نیازهای بدن و درنتیجه شیوع بسیاری از بیماری‌ها به حساب آورد. از این رهگذر می‌توان به اهمیت ذکر «سبوس‌داربودن حبوبات» در قرآن کریم و ضرورت احیاء آن در تغذیه انسان‌ها پی برد. نگارنده بر این باور است که می‌توان از اشارۀ راهبردی قرآن کریم به این پدیده، «الگوی تغذیه سالم» بر پایه «استحصال غلات» را از قرآن کریم به دست آورد.

آراء ابن‌سینا دربارة استقرا در میان فیلسوفان مسلمان و حتی در میان فیلسوفان غیرمسلمان متقدم، در شمار دقیق‌ترین نظرها است. این فیلسوف نامدار ایرانی، در همان چهارچوب ارسطویی به نقد استقراء ارسطو پرداخت و توانست با نقدی عالمانه، ناکارآمدی آن را نشان دهد. او با معرفی دقیق و موشکافانة مفهوم تجربه، استقرا را با یک قیاس خفی همراه کرد تا از رهگذر این همراهی مشکل دستیابی به یقین را حل کند؛ اما این یقین نمی‌توانست مطلق باشد، به‌همین‌دلیل به تعیین شرایط حصول یقین همت گماشت. او نشان داد که یقینِ حاصل از تجربه، یقین مشروط است و تنها تحت شرایطی خاص حاصل می‌شود؛ اما کبرای قیاس خفی، قاعدة اتفاقی است که نقدهای بسیاری به آن وارد شده است. یکی از این نقدها، که مهم‌ترین آن‌ها نیز هست، تجربی‌بودن قاعدة اتفاقی است. در این مقاله پس از بیان نظر ابن‌سینا، قول خواجه نیز دربارة تجربه و استقرا ذکر، و با استفاده از نظر خواجه دربارة تجربه، تحلیلی عقلی از قاعدة اتفاقی بیان می‌شود؛ سپس نشان می‌دهد که قاعدة اتفاقی، قاعده‌ای عقلی است و با استفاده از اصل علیت می‌توان تبیینی عقلی از آن بیان کرد.

هدف: قرآن کریم در تبیین رابطۀ میان عمل و جزا، از دو مسلک مجازات و تجسّم عمل پرده بر‌داشته است. هدف از انجام این پژوهش، بررسی نظریۀ علامه طباطبایی در بهره‌مندی ایشان از ابزار و منابع معرفتی در تبیین این دو مسلک بود. روش: این پژوهش از نوع توصیفی- تحلیلی و با روش کتابخانه‌ای مبتنی بر تحلیل عقلی انجام شده است. یافته‌ها: برخی از مفسّران و محققان در تفسیر آیات مرتبط با این دو مسلک، با انسلاخ آیات از معنای حقیقی، رنگ مجاز و تشبیه به آنها زده‌اند؛ برخی دیگر با نفی تفکر عقلی و فلسفی، معتقدند ثوابها یا عقابهای عالم آخرت همانند دنیا در محدودۀ زمان و مکان است. نتیجه‌گیری: از نظر علامه، میان عمل و جزا رابطۀ ملکوتی و تکوینی برقرار است و صرفاً از طریق نقل می‌توان به این حقیقت تکوینی دست یافت. ایشان با بهره گرفتن اصل عقلی تمایز حقایق از اعتباریات، به جمع‌بندی این دو دسته آیات پرداخته و معتقد است مسلک تجسّم عمل، تنها شیوۀ صحیح برای دریافت پاداش و کیفر اخروی است.

قاعدة فرعیت/استلزام در سنت فلسفة اسلامی دست‌کم به دو شکل فهم شده است: ثبوت ب برای الف فرع/مستلزم ثبوت الف است؛ صدق حکم ایجابی الف ب است، صدق حکم الف موجود است را نتیجه می‌دهد. ابن‌سینا این قاعده را در شکل دوم آن و در مباحث منطق (کتاب العبارة) بحث کرده است. این شکل دوم را قاعدة وجود می‌نامم. دلایلی اقامه خواهم کرد که قاعدة وجود ازنظر ابن‌سینا یک استنتاج منطقی نیست، بلکه یک استلزام متافیزیکی است. برای این منظور تعریفی از نتیجه‌شدن منطقی از نگاه ابن‌سینا در چهارچوب امروزین منطق تنظیم می‌کنم و نشان می‌دهم طبق این تعریف، قاعدة وجود یک استنتاج منطقی نیست. پس‌ازآن، نشان می‌دهم که اگر تفسیر من از ابن‌سینا صحیح باشد، آنگاه صورت‌بندی‌های طیف وسیعی از معاصران از گزاره‌های محصوره نزد ابن‌سینا نادرست هستند. نیز نشان می‌دهم که این تفسیر از ابن‌سینا چگونه می‌تواند قواعد مرسومی را که او در منطق به‌روشنی پذیرفته است (به‌خصوص قاعدة عکس نقیض موافق) معتبر تلقی کند. تنها معضل قاعدة عکس نقیض موافق است. با استناد به برخی متن‌های ابن‌سینا استدلال می‌کنم که او قائل به عدم یکنواختی تحلیل گزاره‌هاست. براین‌اساس، قاعدة عکس نقیض موافق نیز بدون اشکال پذیرفته خواهد شد.

طبقه‌بندی علوم از مباحث بنیادی در علم‌شناسی و معرفت‌شناسی به شمار می‌رود و در تعیین جایگاه و نقش و کارکرد هر یک از شاخه‌های علم تأثیرگذار است. با نظر به اهمیت بنیادی حکمت و شریعت، دو اصل محوری نزد حکمای مسلمان، طبقه‌بندی علوم (علوم اسلامی) گاهی براساس این دو امر تدوین و ترسیم شده است. مسئلة پژوهش، محور و معیار رویکرد فارابی و ابن‌سینا به نسبت میان فلسفه و فقه یا حکمت و شریعت است. براین‌اساس مبانی و لوازم و نتایج آن در هر یک از دو نظام فلسفة فارابی و ابن‌سینا بررسی شده است. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است. یافته‌های پژوهش این است که هر دو فیلسوف با اعتقاد به سازگاری و تلائم فلسفه و دین به‌فراخور، هم به شریعت و هم به فلسفه توجه و اهتمام داشتند؛ اما معیار و ملاکشان متفاوت بود. فارابی با رویکرد اصالت فلسفی و با مبانی سه‌گانه جهان‌شناختی، معرفت‌شناختی و اخلاقی، فقه و کلام را در ذیل حکمت عملی و مادون حکمت نظری قرار می‌دهد و ابن‌سینا با رویکرد اصالت دین و با مبنای الهیاتی، صناعت شارعه را علمی مستقل در ذیل حکمت عملی و بالاتر از علوم انسانی با منشأ الهی می‌داند و آن را علمی مستقل در کنار علم مدنی و نه منشعب از آن می‌شمارد؛ به‌این‌ترتیب به علوم دینی با هویتی مستقل از فلسفه، اصالت و اعتبار می‌بخشد و به‌نحوی شرایط جایگزینی شریعت را به‌جای حکمت عملی در جریان فلسفۀ اسلامی فراهم می‌سازد و زمینه را برای دو علم اصول دین (کلام) و فروع دین (فقه) مهیا می‏کند. گویا ابن‌سینا تحقق فلسفه در جامعة اسلامی عصر خویش را در اسلامی‌سازی (بومی‌سازی) فلسفه و اعتبار و اصالت علوم دینی می‌بیند؛ ازاین‌رو نسبت به فارابی، دغدغۀ بیشتر و قوی‌تری برای بومی‌سازی داشته، و درصدد به‌روزرسانی فلسفه پیشینیان بوده است.

منحصر کردن خاستگاه اندیشیدن و پژوهش، به مواضع ایجاد سوال و به عبارتی، مسئله‌محور بودن یک پژوهش، همیشه راهگشا نیست. این مسئله در خصوص پژوهش در مواجهه با متون دینی به‌ویژه در مواردی که خوانش‌گر، احساس دل‌آسودگی بیشتری از فهم معنای متن می کند؛ می تواند آسیب‌زا باشد. از این رو و با توجه به این که متون دینی، خاستگاه اصلی معارف و آموزه‌های دینی تلقی می‌شوند؛ ارتباط بین این آموزه‌ها و متون، نیازمند نکته‌سنجی بیشتری است. صرف نظر از مقبول بودن یک معرفت و آموزه خاص، اما مستند کردن آن به یک متن دینی خاص، نیازمند دقت بیشتری است. در حوزه تفسیر متن و به ویژه تفسیر قرآن کریم، بدیهی‌انگاری معنای متن و در وجهه بارز آن، فارسی شدگی معنای متن، آسیبی جدی در این خصوص است. چه آن که بسیاری از مضامین، اگرچه نامقبول نیستند، اما انتساب و استناد آن به متن دینی، قابل دفاع نیست. به طور کلی عدم توجه به تفاوت ادبیات زمان خوانش متن و زمان صدور متن، موجب ایجاد آسیب بدیهی‌انگاری در ترجمه متن است. در این میان، باید از تسری مفهوم امروزین یک اصطلاح تاریخی به گذشته (استصحاب تاریخی قهقرایی) پرهیز کرد. در نهایت، دستاورد این پژوهش آن خواهد بود که در مواجهه با متن دینی، لازم است که متن از جهت اثرپذیری از انگاره‌های خوانش‌گر متن، مورد آزمون قرار گیرد.

شریف حسن بن حمزه مرعشی مامَطیری(د. 358ق.) محدث امامی سده چهارم هجری قمری است. درک مشایخ متعدد در طبرستان، خراسان، مکه، کوفه، ری، قم و سپس هجرت به بغداد، او را به حلقه میانی مدارس حدیثی متعدد مبدل ساخت. اثرگذاری وی در فرآیند انتقال میراث حدیثی به مدرسه بغداد به گونه‌ای است که نام او در شرح حال 125 راوی در فهرست اسماء مصنفی الشیعة نجاشی، الفهرست و مشیخه شیخ طوسی ذکر شد. وی علاوه بر انتقال میراث‌های مهم حدیثی به بغداد، استاد محدثانی همچون شیخ صدوق و شیخ مفید است. مسأله پژوهش، یافتن نقش ابنحمزه در فرآیند انتقال میراث حدیثی قم به بغداد است. پس از بازشناسی شخصیت وی، نخست با روش توصیفی ـ تحلیلی، میراث مشایخ قمی ابن‌حمزه ـ علی بن ابرهیم قمی، ابن‌بطه قمی، احمد بن ادریس قمی و احمد بن عبدالله برقی ـ مورد ارزیابی قرار گرفت و سپس به مقایسه با محدثان معاصر و نقش‌آفرین در فرآیند انتقال میراث حدیثی قم به بغداد پرداخته شد. یافته‌های پژوهش، برای نخستین بار با سندپژوهی و تحلیل فهرستی طریق ابن‌حمزه به یافته‌های نوینی دست یافت که بر آن اساس، ادعای پیشتازی سایر انتقال‌دهندگان بر ابنحمزة در تمام ابعاد و انگاره غلط بودن طریق فهرستی وی به ابن‌بطه، ناصواب است.