جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

---

‫يکي از ويژگي‌هاي تفسير صدرالمتألهين اين است که وي به طور گسترده، به طرح مباني و قواعد فلسفي خود، به ويژه حکمت متعاليه مبادرت ورزيده است. نگارنده در اين پژوهش تأثيرات حکمت متعاليه بر تفسير قرآن را در دو بخش و فصول متعدد بررسي کرده است. او در آغاز به شرح زندگاني، شخصيت علمي، و آثار و معرفي ويژگي‌هاي روش فلسفي اين حکيم متأله در حکمت متعاليه پرداخته است و پس از آن، نگاهي اجمالي به مکاتب تفسيري و موضوع تأويل و تفاوت آن با تفسير داشته است. در ادامه به ذکر منابع و شرح ويژگي‌هاي مکتب تفسيري ملاصدرا پرداخته و استفاده از احاديث، استفاده از مباني عقلي و فلسفي و در نهايت تأويل بسياري از آيات قرآن را از ويژگي‌هاي مهم تفسير وي ذکر کرده است. نويسنده همچنين نظرات ملاصدرا را در باره وحي کتابي، وحي کلامي، حقيقت قرآن، ظاهر و باطن قرآن، اعجاز قرآن، جامعيت قرآن، تحريف‌ناپذيري قرآن و زبان قرآن بيان نموده است. او سپس تأثير ديدگاه‌هاي فلسفي وي بر تفسير را در سه محورِ هستي‌شناسي، خداشناسي و معادشناسي عرضه داشته است. عمده مباني و مسائل مهم فلسفي که بر تفسير وي تأثيرگذار بوده است، عبارت‌اند از: اصالت وجود، حرکت جوهري و وحدت تشکيکي وجود. هدف صدرا از طرح مباحث عقلي، گاهي تفسير و حل غوامض و مشکلاتي است که در برخي از آيات وجود داشته و مفسران از حل آنها عاجز مانده‌اند؛ مانند معاد جسماني و علم باري تعالي. نگارنده حضورمباحث فلسفي در تفسير صدرالمتألهين را بسيار گسترده توصيف کرده و معتقد است که به کارگيري مباحث عقلي و فلسفي در تفسير وي، به حدي است که نيمي از آن را در برگرفته است. او با بهره‌مندي از قواعد عقلي، تا آنجا که به تفسير به رأي نينجامد، سعي در ايجاد وفاق بين آنها و آيات قرآن دارد. همچنين در ردّ نظريات ساير مفسران، به مباني حکمت متعاليه تمسک مي‌کند. از سوي ديگر، او براي نشان دادن صحت مباني فلسفي خود، به برخي ازآيات استناد مي‌جويد. صدرا معتقد است: تأويلات عرفاني و فلسفي، مُبطل معاني و مفاهيمي است که از ظاهر آيه استفاده مي‌شود؛ به شرط آنکه اين تأويلات، نه تنها مخالف با کتاب وسنت نباشد، بلکه موافق با آنها باشد.

---

---

---

‫افلاطون از فيلسوفان يونان باستان، نظريه جامعي در مورد اصالت عالم غير محسوس يا عالم غيب با عنوان عالم مُثُل ارائه کرده و با اين نظريه، مسائل هستي‌شناسي و معرفت‌شناسي فلسفه خود را حل و فصل نموده است. اين نظريه که چند قرن پيش از ميلاد مسيح ارائه شده، همواره مورد تضارب افکار بوده و از زمان ورود فلسفه به جهان اسلام، فلاسفه مهم اسلامي در باره آن نظر داده‌اند. در اين ميان ديدگاه ابن سينا به عنوان سردمدار فلاسفه مشاء و شيخ اشراق به عنوان رئيس فلاسفه اشراقي و ملاصدرا به عنوان نظريه‌پرداز حکمت متعاليه، از اهميت بيشتري برخوردار است. نگارنده موضوع مُثُل افلاطوني را که هم در مباحث فلسفي تأثيرگذار است و هم در مباحث معرفت‌شناسي، از نگاه اين سه فيلسوف اسلامي مورد مطالعه قرار داده و ابتدا به تبيين نظريه افلاطون پرداخته است. طبق اين نظريه آنچه در اين جهان مشاهده مي‌شود، اعم از جواهر و اعراض، اصل و حقيقتشان در جهان ديگر وجود دارد و افراد اين جهان، به منزله سايه‌ها و عکس‌هاي حقايق آن جهان مي‌باشند. مثلا افراد انسان، همه داراي يک اصل و حقيقت در جهان ديگر هستند. وي رابطه مُثُل با افراد طبيعي را از نوع رابطه علت و معلول مي‌داند و مُثُل را علت افراد طبيعي ذکر مي‌کند. به اعتقاد وي معرفت و شناخت تنها از راه مشاهده مُثُل حاصل مي‌شود و از مشاهده محسوسات تنها وهم و پندار حاصل مي‌گردد. شيخ الرئيس با اين نظريه مخالفت مي‌کند و مي‌گويد: آيا فرد محسوس وجود دارد يا نه؟ اگر وجود ندارد، ما هيچ تصور، تخيل، تفکر و تعقلي در باره آن نداريم؛ پس بايد وجود داشته باشد. حال آيا فرد محسوس با فرد معقول شما از نظر نوعيت يکي است، يا نه؟ اگر ماهيت آنها متفاوت باشد، پس اين مثال آن نيست. اگر يکي باشد، پس چگونه مي‌تواند آن مثال که عين خود اين فرد محسوس است، علت براي فرد محسوس باشد؟ وي برهان ديگري براي رد مُثُل ارائه نموده و نظريه عقول را جايگزين مُثُل افلاطون مي‌کند. پس از وي، شيخ اشراق به شدت نظريه مثل افلاطون را تأييد مي‌کند و ملاصدرا نيز در حکمت متعاليه دوباره اين نظريه را احيا کرده و از آن دفاع مي‌کند.

‫اثر حاضر به بررسي ماهيت ايمان و رابطه آن با عمل، معرفت و اختيار، از ديدگاه دو فيلسوف متألّه جهان اسلام و مسيحيت و بيان اشتراك و تفاوت ديدگاه آنان پرداخته است. بحث رابطه ايمان و عمل كه همواره بين متكلمان و فيلسوفان متأله مورد نزاع بوده، ريشه در درك ماهيت ايمان دارد؛ به اين معنا كه آيا ماهيت ايمان يك امر معرفتي است و يا همان عمل مؤمنان در چارچوب انجام مناسك مذهبي است؟ ملاصدرا و آكويناس به معرفتي بودن حقيقت ايمان معتقدند؛ با اين تفاوت كه به عقيده صدرا معرفتي بودن ايمان مبتني بر استدلال و برهان است؛ ولي معرفت مورد نظر آكويناس، بنا به توضيح ناقص نويسنده، بين علم و رأي قرار دارد و حاصل مدارك و شواهد ناكافي است. اما در خصوص رابطه ايمان با عمل، ملاصدرا عقيده دارد كه بين ايمان و عمل رابطه ماهوي برقرار نيست؛ يعني عمل جزء ذاتي ايمان نيست؛ ولي بيگانه از هم نيستند و رابطه وثيقي با هم دارند. او عمل را تجلي بيروني ايمان مي‌داند و براي اثبات ادعاي خويش، مفهوم لغوي ايمان را تحليل کرده و با استناد به آياتي از قرآن كريم و روايات معصومان? چنين استدلال مي‌كند كه اگر عمل در ماهيت ايمان دخالت داشت، نبايد عمل صالح بر ايمان عطف مي‌شد و اين عطف، دليل بر تمايز آنهاست. آكويناس نيز معتقد به عدم دخالت عمل در ايمان است؛ به اين معنا كه ايمان، تنها اعتقاد به مجموعه گزاره‌هاي وحياني است كه در كتاب مقدس منعكس شده است و عمل هيچ دخالتي در ماهيت آن ندارد. اما در باره رابطه ايمان و اختيار، هر دو فيلسوف معتقد به اختياري بودن ايمان هستند. ملاصدرا براي اثبات اين ادعاي خود نيز به آياتي از قرآن استدلال مي‌كند كه انسان را به ايمان آوردن فرا مي‌خواند؛ زيرا در غير اين صورت، دعوت به چيزي كه خارج از اختيار انسان است، از ناحيه حكيم مطلق عقلا قبيح است. در فرايند اين تحقيق، نگارنده از ارائه نظر حكما و فلاسفه اسلامي و متكلمان غربي براي توضيح بيشتر مطالب غافل نبوده و ديدگاه بسياري از آنان را نيز نقد و بررسي کرده است.

---