جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عصر جاهلی به عصر بربریت و خونریزی و بی قانونی شهره شده است. ولی اندکی تامل در ادب جاهلی به طور عام و شعر به طور خاص و شعر مرثیه به طور اخص، از این حقیقت پرده بر می دارد که موضوع، آن گونه نیست که برخی پنداشته اند؛ چون مزیتهای شریف و لطیف انسانی و عواطف پاک بشری و صفات نیکو و خصال پسندیده در شعر مرثیه در این دوره موج می زند. گویا مرثیه سرایان بزرگ این دوره با بیان این مزایای بشری درباره درگذشتگان خود سعی داشته اند الگویی از صفات والای بشری را پیش روی بازماندگان قرار می دهند و بی تردید گزینش مرثیه به عنوان یک قالب عاطفی برای این رسالت بسیار ماهرانه بوده است. سر انجام این که وجود خصلتهای شریف در هر دوره ای قابل ستایش است گر چه دوره جاهلی باشد و فراموش کردن انسانیت تاسف بار است گر چه در دوره معاصر باشد.

درک و فهم بخشهایی از شعر معاصر عربی امروز نه تنها برای مخاطبان عادی، مشکل و در پاره ای اوقات غیر ممکن بوده است بلکه حتی برای صاحب نظران مباحث ادبی نیز ایجاد مشکل نموده و گاه دریافت معنا و مضمون آن با دشواری روبرو شده است. این مشکل،‌ چنان فراگیر و گسترده است که باعث شده موضوع ارتباط بین شاعر معاصر عرب با مخاطب وی دستخوش اختلال جدی شود؛ به طوری که امروز موضوعی به نام «ازمه التوصیل – بحران ارتباط» در مباحث ادبی جدید در مورد شعر معاصر عربی پدید آمده است. استفاده از رمز و اسطوره، ساختارشکنیهای افراطی در زمان شعر، تاثیر پذیری شدید از ادبیات غربی ورود معانی جدید به شعر و ادب عربی از عوامل مهم این بحران شمرده می شوند.

در میان همه موضوعات شعری - به شرط آنکه صدق عاطفه و خلوص احساس را در آنها اعتبار کنیم - مرثیه زیباترین و عمیق ترین و کاملترین نوع شعر است و در کنار ویژگیهای خاص خود، شعاعی از دیگر اغراض شعری را نیز در خویش دارد. دلالت ضمنی مراثی بر دیگر مفاهیم شعری گر چه در شعر کهن عربی غالبا محدود به مضامین مدح است، اما در شعر معاصر آشکارا احساس می شود. زیبایی و نرمی و مهر غزل را در کنار متانت و استحکام مدح و صلابت و سطوت حماسه در شعر سوگ معاصر می یابیم. بر خلاف مرثیه کهن، مرثیه معاصر تصویر مرده ای در زندان گور نیست بلکه ترسیم شهید زنده ای است که همواره پیامی پویا ورای مرزهای سوگ محض دارد. این شعر اینک بخشی از ادبیات مقاومت و فرهنگ شهادت است و از این رو تبلور اسطوره فدا و روایت رهایی از بندهاست.

شعر عربی در خراسان قرن چهارم و پنجم، در میان طبقات برجسته اجتماع، چون علما،‌ فقها، متصوفه، عرفا، سیاسیون و ادبا، از منزلتی بس نیکو برخوردار بود و بسیاری از اقشار یاد شده طبع خویش را در اغراضی چند آزموده اند و آثاری را از خویشتن بر جای نهاده اند. نیشابور نیز، به جهت وجود انبوه طبقات مذکور، بازارش گرمتر و پر رونق تر بود. گستردگی اشعار این ولایت و تنوع اغراض در آنها،‌ که خود نشان از تفکر،‌ فرهنگ و آداب و رسوم مردم آن می دهد، سبب شد تا نگارنده پس از تقسیم بندی آنها در موضوعات گوناگون به «رثا»، که شایعترین ابواب شعری در میان همه ملل بوده است، بپردازد و گوشه ای از احساسات و عواطف این ملت را در اشعار مرثیه ایشان، به جویندگان فرهنگ و ادب خراسان بنمایاند.

در این مقاله با اذعان به این واقعیت که سنت و میراث ادبی هر قوم از ذخایر گرانسنگ آنان است، نشان می دهیم که تعامل با این سنت و میراث ادبی کهن در روزگار معاصر، به اغراض و شیوه های مختلفی انجام می گیرد؛ از جمله با استفاده از نقاب که از اسلوب بلاغی متداول و شناخته شده ای در ادبیات مغرب زمین و نزد اعراب است. پس از طرح مساله، ابتدا به تعریف، منشا و خاستگاه و پیشینه تاریخی نقاب پرداخته شده و آن گاه درباره انواع و کارکردهای آن و رابطه نقاب با استعاره و نماد بحث شده است. در پایان نیز برای عینیت بخشیدن به مفهوم نقاب، به بررسی و تحلیل این شگرد، در شعر شفیعی کدکنی با تکیه بر دو نمونه انتخابی «محاکمه فصل اله حروفی» و «زندیق زنده» از دو مجموعه آیینه ای برای صداها و هزاره دوم آهوی کوهی پرداخته شده است.

مساله اساسی این مقاله، تصویر سوررئالیستی است. تصویر سوررئالیستی از نظر ماهیت معرفتی و زیبا شناختی، اساسا با تصویر کلاسیک، رمانتیک، نمادگرا و ایماژیستی متفاوت است. مقاله، نخست با اشاره به پیشینه نگارش سوررئالیستی، سابقه این شیوه نگارش را از کتاب مقدس و عصر افلاطون تا تصوف اسلامی نشان داده است. آنگاه به بررسی مبانی نظری تصویر سوررئال پرداخته و مبانی معرفت تصویر سوررئالیستی را کاویده و بر این اساس، درباره ماهیت تصویر سوررئال و زیبایی شناسی آن بحث می کند، سپس نقش و ارزش تصویر سوررئالیستی را مطرح و جایگاه تصویر را در بافت نوشتار سوررئالیستی بررسی کرده است. هدف آن است تا خواننده تفاوت روند آفرینش، ارزش زیبایی شناختی و خاستگاه معرفتی و منطق تصویرگری سوررئالیستی را با تصویرگری در شیوه های سنتی و رومانتیک و حتی نمادگرا دریابد و نسبت آن با زبان و مجازهای معمول بداند.

نحت (واژآمیزی) یکی از موضوعات بسیار مهم در فقه اللغه عربی است. مقاله حاضر به بررسی این مطلب از دیدگاههای مختلف می پردازد. ابتدا نحت در لغت و اصطلاح معرفی شده، پس از آن، انواع نحت فعلی، اسمی، نسبی، تخفیفی، وصفی، و حرفی، با ذکر مثال بیان گردیده است. در ادامه، سماعی یا قیاسی بودن آن، به علاوه ضوابط و شرایط قیاسی، همراه با نقد نظریه های موافقان و مخالفان به تفصیل آمده است. همچنین، نحت از نظر پذیرش یا عدم پذیرش در میان معاصران، همراه با نقد نظرات موافقان و مخالفان بررسی شده است.

زمان، پدیده ای است که ماهیت معما گونه اش همواره اندیشه بشر را به خود مشغول داشته است؛ چه به لحاظ چیستی و مفهوم آن که فلاسفه و اندیشمندان را برای ارائه تفسیر و تعریفی پذیرفتنی به مبارزه طلبیده و چه به جهت تاثیر آن بر انسان و سرنوشت او که مایه نگرانی و گاه هراس بشر بوده است. شعر از آن رو که آینه روح و قلب انسان است این نگرانی و ترس را منعکس ساخته، ضمن آن که دریافت شاعر را از زمان و گذر آن و از تاثیری که بی ثباتی اجتناب ناپذیر و تغییر مستمر زمان بر اندیشه و ادراک باطنی او دارد نیز به تصویر کشیده است. شعر معاصر عربی این ویژگی زمان را از آن چشم انداز حکایت می کند که از سویی تصویر رنجهای انسان عربی در قرن کنونی است و از سویی بازتاب آرزوهای برباد رفته اوست و به دیگر سخن، حکایت انسانی است که در گرداب زمان در پی یافتن خویش است.

این مقاله می کوشد ساختار روایت قصه مرغان شیخ اشراق را،‌ از دو جنبه نحوی و کلامی، مورد بررسی قرار دهد. به این منظور، ابتدا ضمن تعریفی از روایت و داستان، متن را از دیدگاه نحوی بررسی می کند و ضمن تجزیه متن به کوچکترین واحدهای روایی (گزاره ها)، شمایی کلی از طرح روایت، سازه های آن و نظم آنها ارایه می دهد. سپس با توجه به جنبه کلامی روایت، مسایل مربوط به راوی و دیدگاه او، وجه و زمان سخن بررسی می شود و در پایان به نتایج زیر دست می یابد:متن، متنی روایی است مبتنی بر سخن (و نه داستان) متشکل از چند گزاره و دو پی رفت. متن در کلیت خود و در هر یک از پی رفتها از طرحی مبتنی بر نظم منطقی و زمانی پیروی می کند. متن فاقد دیدگاه است و من راوی، در مقام خطیب، به کمک منطق خاصی از مکالمه، که ویژه این نوع سخن (خطابه) است، داستانی را روایت می کند. این داستان (رویا) پی رفت اصلی روایت است که من راوی، آن را با استفاده از دیدگاه های گوناگون و وجوه مختلف بیان، روایت می کند و به دلیل همین ویژگی رویاگونه داستان، زمان روایت از زمان داستان طولانی تر است، در صورتی که زمان کل متن روایت، منطبق با زمان داستان است.

کلام اشعری نه تنها دیر زمانی است همچون نوعی است کیشی اسلامی، سلطه و تفوق خود را بر سایر نحله های کلامی تثبیت کرده بود، بلکه از آغاز با تصوف و اندیشه های صوفیانه نیز پیوند یافته و بر آنها تاثیرات ژرفی نهاده است. آنچه به دنبال می آید، کوششی است برای نشان دادن برخی از ابعاد این پیوند، آن هم با توجه به کتاب مشهور تعلیمی صوفیان، یعنی مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه عزالدین محمود کاشانی. این مقاله شامل دو بخش است: بخش نخست، تحلیلی مختصر از آن جنبه هایی از کلام اشعری است که می تواند به نوعی، پیوند میان تصوف و این نحله کلامی یا برخی از دلایل و بنیادهای چنین پیوندی را تا حدودی روشن سازد و به این ترتیب نه گونه ای تکرار اندیشه های کلامی اشعری، بلکه بازخوانی برخی از آنها به شمار تواند آمد. در بخش دوم ربط و پیوند میان این نظام کلامی و اصول عقاید صوفیان، چنانکه در باب اول مصباح الهدایه به بیان آمده، نشان داده شده است.