جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اصطلاح نقیضه یکی از فنون عمده طنز، در ادبیات فارسی معادل پارودی در ادبیات غرب قرار گرفته است؛ اما از بسیاری جهات با آن تفاوت دارد. در ادبیات فارسی همه مقوله های پارودی، بورلسک، تراوستی و ... زیر عنوان نقیضه جای می گیرند و نقیضه به تنهایی بار تمامی این اصطلاحات را به دوش می کشد. نوشتار حاضر ضمن بررسی انواع اصطلاحات مربوط به حوزه نقیضه، به مشخص کردن این تفاوت ها پرداخته و ضمن به کارگیری اصطلاح نقیضه در همان مفاهیم معمول و سابق آن، مناسب تر دانسته است که نقیضه معادل بورلسک به کار برده شود نه پارودی.

فارسی دری زبانی است که از اواخر دوره ساسانی تا امروز، زبان فرهیختگان ایرانی بوده و نه تنها درمداین و سواحل اروند رود؛ بلکه در دور دست ترین شهرهای خراسان و ماورا النهر بدان سخن می گفته اند. با وجود دلایل کافی برای اثبات این مدعا بیشتر پژوهشگران و نویسندگان تاریخ ادبیات برآنند که فارسی دری گویش یا لهجه ای بوده است محدود و منحصر به چند ناحیه در خراسان و ماورا النهر و به وسیله پادشاهان آن ولایات؛ بویژه سامانیان در سراسر ایران گسترش یافته و پس از تحول و تکامل تدریجی به زبان رسمی همه اقوام ایرانی در گفتار و نوشتار تبدیل شده است. عنوان دری نیز حاکی از نسبت آن به دربارهای نواحی شرقی ایران است. در حالی که فارسی دری زبان دربار ساسانی و نام آن صرفا از انتساب به دربار و شهر مداین است.

این مقاله در پی کندوکاو "نظریه ادب" به مفهوم امروزین آن و مفاهیم و اصول مرتبط با آن در متن تاریخ بیهقی برآمده است. با نگاهی گذرا بر "نظریه ادب"، که به قلم براون و لوینسون (1987) و بر اساس اندیشه های زبانشناس دیگری به نام گافمن (1967) تدوین شده است و ارایه تعریفی اجمالی از مفاهیم کلیدی نظریه یاد شده، مانند "حیثیت" و "تهدید حیثیت" و با عنایت بدانچه یک زبانشناس آمریکایی موسوم به بیمن (1986)، با استناد به مشاهدات چندساله خود از ایران، در مورد مفهوم "تعارف" و گفتمان مودبانه در میان فارسی زبانهای ایرانی نوشته و فرآیند تعارف را بر اساس دو راهکار "خوار - خویشتنی" و "بزرگداشت مخاطب" تبیین کرده است، نگارنده کوشیده است در طی پژوهش خود پرسشهای زیر را پاسخ گوید:- مفاهیم امروزین "نظریه ادب" تا چه حد در تاریخ بیهقی منعکس شده اند؟- آیا از "راهکارهای ادب" و زبان تعارف آمیز فارسی معاصر می توان ردیابی در اثر بیهقی یافت؟ - فرآیند تحول و تطور گفتمان مودبانه فارسی از سده پنجم تا کنون چگونه بوده است؟

کلیله و دمنه از جنبه های مختلف در تاریخ تمدن هند، ایران و جوامع اسلامی اهمیت داشته است. این کتاب بخوبی نگرش به انسان و اجتماع را در جامعه سنتی (پیش از عصر بیداری) منعکس می کند. این کتاب به علت امتزاج با فرهنگ های مختلف شرقی از لایه های متعدد برخوردار است. به طوری که حداقل نقش، سه تمدن بزرگ شرق؛ هند، ایران و عرب در آن قابل مشاهده و بررسی است.بیشتر داستان های کلیله و دمنه تمثیلی و به زبان حیوانات است. احتمالا دلیل عمده استفاده از شخصیت های حیوانی، محتوای سیاسی آن است. این شخصیت ها نویسنده را قادر ساخته، مسائلی را بیان کند که طرح آن در قالب شخصیت های انسانی، مشکلاتی را ایجاد می کرد. داستان های کلیله و دمنه غالبا انعکاس هرم قدرت در جامعه شرق (هند، ایران و جهان اسلام) است؛ بنابراین به بهترین وجهی ساز و کار فرهنگ سیاسی، منشا قدرت و چگونگی رفتار و تاثیر آن را بر طبقات دیگر نشان می دهد. با تجزیه و تحلیل متن می توان ساختار فرهنگ سیاسی و تاثیر آن را بر رفتارهای فردی و اجتماعی کشف و بررسی کرد.آرا و عقاید نظریه پردازان مدرن و پست مدرن، خصوصا میشل فوکو این واقعیت را آشکار می سازد که قدرت و فرهنگ سیاسی منشا بسیار پیچیده دارد و بر تمام شئون زندگی فردی و اجتماعی تاثیر می گذارد. چگونگی به وجود آمدن قدرت و کنش و تعامل آن با جامعه و نهادهای اجتماعی، موجب بروز رفتارها و اندیشه هایی می شود که در تمایز رفتارهای مردم یک جامعه از دیگر جوامع تاثیرگذار است. به عبارت دیگر در پرتو این نظریه و نظریه های دیگر می توان ادعا کرد، فرهنگ سیاسی در یک جامعه رابطه معناداری با نوع روابط انسانی دارد. در اینجا با بررسی قدرت، فرهنگ سیاسی و پیامدهای آن در کلیله و دمنه، در حد امکان رفتارها و باورهای انسان شرقی را در این اثر که به تعبیری ملتقای فرهنگ هند، ایران و جهان اسلام است، بررسی خواهیم کرد.

عبادت، فطری و ذاتی انسان است. یکی از این عبادتها، دعا و نیایش است که هرکس ممکن است، نسبت بدان تلقی و برداشتی متفاوت از دیگران داشته باشد؛ به همین جهت، دعا ممکن است عابدانه، زاهدانه یا عارفانه باشد. دعای عابدانه معمولا با معامله گری و دعای زاهدانه با ترس و بیم همراه است؛ اما دعای عارفانه از آنجا که عاشقانه است، فی نفسه مطلوبیت دارد و داعی با چنین نگرشی، دیگر منتظر برآورده شدن حاجت های خود؛ بخصوص، نیازهای مادی خویش نیست، همین که معشوق به عاشق اذن گفتگو داده، لذتبخش است.در این مقاله سعی برآن است که ابتدا مباحثی چون: سر وجوب عبادتها، ذکر و یاد حق تعالی و درجه عبادتها مطرح شود، سپس اندیشه های عرفانی سنایی شامل: خواسته های سنایی به دعا، رابطه دعا و رضا، رد درخواست های مادی، شرایط برآورده شدن دعا و رازهای عدم اجابت آن ذکر گردد. بنابراین، اوج لذت و سرمستی سنایی را در مراحل مختلف دعاهای عرفانی وی (مرحله تجلی افعالی، مرحله تجلی صفاتی و مرحله تجلی ذاتی پروردگار) ملاحظه می نماییم.

حدیقه اولین منظومه مهم تعلیمی- عرفانی در زبان فارسی است. سنایی در این اثر ارزشمند، علاوه بر پرداختن به موضوعات عرفانی و بیان معارف اسلامی، از حکایت و داستان برای مستند و مستدل ساختن مطالبه و قابل فم ساختن آن ها برای عامه استفاده کرده است.در این مقاله، برای رسیدن به پاسخ این پرسش که حکایات حدیقه، چه نقشی در تحقق اهداف تعلیمی این منظومه عرفانی دارند؛ الگوی ارتباطی رومن یاکوبسن، ادیب و زبان شناس روسی، اساس کار قرار گرفته است. یاکوبسن در هر ارتباط کلامی، شش عنصر فرستنده، گیرنده، پیام، زمینه، رمز وتماس را دخیل می داند. از دیدگاه وی، در فرآیند ارتباط این عناصر، تعیین کننده کارکردهای زبان هستند و در هر ارتباط کلامی، همواره یکی از این کارکردها برجسته تر است.بررسی عناصر فرستنده، گیرنده و زمینه و کارکردهای این عناصر در حکایات حدیقه نشان می دهد که در حدیقه، کارکرد ارجاعی مهم ترین و پربسامدترین کارکرد است و در جهت توضیح وتبیین زمینه معنایی متن عمل کرده است.کارکردهای کنشی و عاطفی در مراتب بعدی قرار می گیرند و بر تاثیر و نفوذ کلام راوی می افزایند.

مولوی در غزلیات خود، بیش از شاعران دیگر به هنجارگریزی و نوآوری، روی آورده است؛ این رویکرد در همه زمینه های شعر او؛ بویژه در ردیف آشکار است.وی از موسیقی ردیف و اهمیت آن در شعر فارسی کاملا آگاه بوده و بیشترین بهره را از قبل ردیف برده است. او از حیث تنوع و هنجار شکنی ردیف در تامین ابعاد موسیقایی سخن، ممتاز است.هیچ یک از شاعران پارسی گوی به اندازه او از این امتیاز برخوردار نبوده است؛ غزلهای او اغلب از تاثیر وجد و شور سماع پدید آمده اند و همین امر باعث سنت شکنی ها از جمله در ردیف شده است.طولانی بودن و شورانگیزی ردیف و گاه عدم رعایت قافیه پیش از آن و تبدیل قافیه به ردیف، امتزاج ردیف و قافیه، هم معنی نبودن ردیفها از جمله مواردی است که در این پژوهش بدانها پرداخته می شود.

داستان دقوقی و کرامات او در دفتر سوم مثنوی یکی از مهم ترین و رمزگونه ترین داستانهای این اثر بزرگ عرفانی است که تاکنون چندین تاویل از آن ارایه شده است. این مقاله نیز تلاشی در جهت روشن کردن و توضیح دادن معانی غایب متن برای بازشناسی حقایق خیالی است که دقوقی در مکاشفه خود می بیند. مهم ترین پرسش این است که حقیقت صورتهای خیالی و متمثل در مکاشفه دقوقی چیست؟برای پاسخ به این پرسش و شناسایی حقایق خیالی، نخست عالم «خیال» یا «مثال» و ویژگیهای آن را باز می شناسیم. با بررسی ویژگیهای این عالم در مقاله به مهم ترین ویژگی آن که امکان تروح اجساد و تجسد ارواح در این عالم است، اشاره خواهیم کرد. با در نظر گرفتن این ویژگی به دلیل وجود نشانه ها و قراین متعددی در متن، نشان خواهیم داد که در این داستان، «تروح اجساد» رخ می دهد و صورتهای مثالی، با گروهی از بندگان خاص حق، یعنی «ابدال» مطابقت و تناسب پیدا می کند.

به عقیده بسیاری از محققان، شعر کمتر شاعری به اندازه نظامی و خاقانی دچار تحریف و تصحیف شده است و علت آن نیز توجه بیش از اندازه عموم مردم به شعر آنها - بیشتر در مورد نظامی- و دیگر، دشواری شعر آنهاست که گاهی، کاتبان نسخ هنگامی که با واژه ها و ترکیب های غریب و پیچیده آنها مواجه شده اند، جای این ترکیب ها و واژه های نامأنوس را با واژه ها و ترکیب هایی که به نظر آنها رسیده و با آن آشنایی داشته اند و معنی و مفهوم آن را نیز می فهمیده اند، عوض کرده-اند؛ به همین سبب است که در برخی موارد، شارحان و حتی فرهنگ نویسان با برخی ترکیبات در شعر قدما مواجه می شوند که از گزارش معنی و مفهوم آن ترکیب ها، فرو می مانند.آنچه در این مقاله از نظر خوانندگان می گذرد، تصحیح تصحیفی مشابه در سه بیت مختلف از خمسه نظامی است که این تصحیف ها، تا حدودی در شعر نظامی و حتی دیوان خاقانی فراگیر است. همچنین به شرح چند بیت از خمسه نظامی که بنوعی با ترنج و نارنج مرتبط است، پرداخته شده است.

با نگاهی دقیق به آثار آرتور میلر، نمایشنامه نویس بزرگ قرن بیستم، می توان دریافت که او با زندگی انسانهای معمولی جامعه اش آشنا بوده است و علاقه اش به انسانهای طبقه متوسط در جامعه سرمایه داری و نگرش او نسبت به حقوق پایمال شده اینگونه افراد در همه نمایشنامه هایش نمایان است. میلر نه تنها فنونی همانند اونیل و ایبسن در آثارش به کار می برد بلکه علاقه اش به مردان و زنان طبقه متوسط جامعه و انسانهایی که در شرایط دشوار زندگی ارزشهای اخلاقی خود را از دست نمی دهند، از او نمایشنامه نویسی بزرگ ساخته است. این ویژگی انسانی تنها خصوصیت میلر است که او را از سایر نمایشنامه نویسان هم دوره اش جدا می کند و وی را به عنوان نمایشنامه نویسی اخلاق گرا مطرح می نماید. با بررسی بیشتر در می یابیم که در وجود آرتور میلر نمایشنامه نویس، خصایص و نگرشها بیشتر به صورت "اخلاقی" بروز می کند تا "زیبایی شناختی" و همین نگرش است که نیرویی خاص به نمایشنامه های او می بخشد. اعتقاد میلر و موضوعاتی که عرضه می کند در سطحی وسیع تر نوشته ها و آثاری در ارتباط با تمامی انسانها و مسایل انسانی است و آنچه در درجه اول محرک او برای نوشتن است، نگرشهای اخلاقی اوست. بنابراین، تمامی آثار میلر و نگرش اخلاقی او را در نمایشنامه نویسی می توان به صورت مجموعه ای در نظر گرفت که به آنچه که خود او "سنگر و استحکامات بی رحمی و سنگدلی جامعه سرمایه داری" می نامد حمله می کنند.