جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مصالحه‌گرایی، یکی از رویکردهای مشهور در مواجهه با چالش معرفتی اختلاف‌نظر همتایان است. ولی با این حال، این رویکرد با ایرادهایی روبه‌رو است که مهم‌ترینش ایراد شکاکیت است. غزاله حجتی در پاسخ به این ایراد، در مقاله «رویکرد مصالحه‌گرایانه به چالش اختلاف‌نظر دینی» ایده‌ای را طرح می‌کند که در آن بر دلایل غیرتوجیه‌بخش تکیه می‌شود. در مقاله پیش رو، سعی در تدقیق و بررسی این ایده را دارم. ضمن مقایسه دلایل غیرتوجیه‌بخش در مباحث علوم تجربی، از یک طرف، و مباحث دینی (فلسفی)، از طرف دیگر، تلاش خواهم کرد نشان دهم با این که در مباحث علوم تجربی دلایل غیرتوجیه‌بخش مستقل و غیرجانب‌دارانه هستند، دلایل غیرتوجیه‌بخش در مباحث دینی، احتمالاً، جانب‌دارانه و غیرمستقل خواهند بود. این در حالی است که مصالحه‌گرا ادعا دارد که تنها با اتکا به دلایل غیرجانب‌دارانه و مستقل می‌توان حفظ باورهای مورد اختلاف را معقول دانست. از این رو، نتیجه می‌گیرم که اتکا بر دلایل غیرتوجیه‌بخش، به تنهایی، نمی‌تواند شکاکیت حاصل از مصالحه‌گرایی در مباحث دینی (فلسفی) را مرتفع کند.

مطابق مدل «بی‌مرز» هارتل-هاوکینگ، در ابتدای عالم، بُعد زمان هم رفتاری مانند ابعاد مکانی داشته است، که در نتیجۀ آن، تکینگی ابتدای عالم حذف می‌شود. استیون هاوکینگ معتقد است که این مدل چالش‌هایی جدی برای خداباوری به همراه دارد. زیرا طبق آن (1) عالم نقطۀ آغازین خلقت ندارد، (2) پیدایش عالم از هیچ به صورت طبیعی توضیح داده می‌شود، و (3) نیازی به تعیین شرایط اولیۀ عالم توسط خداوند نیست. بنابراین کیهان «بی‌مرز» نیازی به خالق ندارد. در این مقاله، ابتدا چهار اشکال مبنایی پیرامون اعتبار علمی مدل و تفسیر هاوکینگ مطرح شده است. نخست، این مدل مبتنی بر گرانش کوانتومی است، که فعلاً نظریۀ قابل اتکایی در این زمینه در دست نیست. دوم، این مدل با چالش‌های علمی نظری و رصدی مختلفی روبروست. سوم، واقعی پنداشتن زمان موهومی و کیهان اقلیدسی مبنای علمی ندارد. و چهارم، نیاز کیهان به خالق منحصر در لحظۀ آغازین نیست که از بین رفتن آن نشان‌دهندۀ عدم نیاز کیهان به خالق باشد. سپس نشان داده شده است که حتی اگر در این موارد کاملاً با او همراهی کنیم باز هم این مدل دلالتی بر مدعای هاوکینگ ندارد. زیرا اولاً عالم در این مدل همچنان آغازمند و حتی دارای لحظۀ مشخص آغازین است؛ ثانیاً این مدل اصولاً پیدایش عالم از «هیچ محض» را توصیف نمی‌کند؛ ثالثاً خود این مدل نوعی شرط اولیۀ ممکن و نه ضروری محسوب می‌شود و در درون خود پذیرای شرایط مختلف بسیاری برای محتوای عالم است. بنابراین به نظر می‌رسد که این مدل، بر خلاف ادعای هاوکینگ، هیچ گونه دلالت جدی الهیاتی ندارد.

شرح اصول الکافی، تألیف صدرالدين محمد ابن ابراهيم شيرازى، مشهور به ملاصدرا (980-1050ق) از جمله شروحى است كه بر يكى از منابع مهم شيعى؛ يعنى اصول كافى نگاشته شده است. گرچه نام ملاصدرا با فلسفه اسلامى و حكمت متعاليه عجين شده و با شنيدن و ديدن اين نام، بلنداى افق انديشه اين انديشمند فرزانه در زمينه فلسفه و عرفان در ذهن تداعى مى‌شود؛ اما با نگريستن در آثار تفسيرى و حديثى او به خوبى مشاهده مى‌گردد كه ابعاد انديشه‌اى اين بزرگ مرد، تنها در معقول خلاصه نمى‌شود و در حوزه منقول نيز از آگاهى گسترده، بينشى استوار و نگاهى ژرف برخوردار است. ملاّصدرا همان طور كه مدّت‌ها در قرآن و معانى آيات آن، تدبّر و تأمّل مى‌كرد تا بالاخره توفيق يافت كه نگارش تفسير خود را با تفسير سوره حديد آغاز كند و سپس تفسير تعداد ديگرى از سور و آيات را بنويسد، در مورد احاديث اهل‌بيت(ع) نيز روزگارانى طولانى به تأمّل و تعمّق پرداخت و به گوهرهايى ناب دست يافت و در فكر بود كه كتابى در شرح اين لئالى بسيار ارجمند بنگارد. امّا آن طور كه خود ملاّصدرا مى‌گويد، (عوائق و عوادى روزگار)، او را از اين كار باز مى‌داشت، تا در نهايت به اصرار گروهى از طالبان حقايق در سال‌هاى آخر عمر به اين كار همّت گماشت و اثرى ممتاز در زمينه احاديث اهل‌بيت(ع) از خود به يادگار گذاشت. اما چرا ملاّصدرا براى انجام هدف خود، يعنى شرح حقايق مطرح شده در احاديث اهل‌بيت(ع) كتاب «كافى» كلينى را انتخاب كرد؟ صدرالمتألهين، خود پاسخ اين سؤال را در ديباچه كتابْ چنين بيان كرده است: بهترين احاديث و گفتارهايى كه از اهل‌بيت(ع) براى ما روايت شده و درخشنده‌ترين سخنانى كه چون مرواريدِ به هم پيوسته از آنان براى ما نقل شده،... احاديث كتاب «كافى»، تأليف امين‌الاسلام و ثقة الأنام، شيخ عالم، كامل مجتهد، بارع فاخر، كلينى - أعلى اللّه قدره وأنار فى السماء بدره - است.

رساله ملاصدرا تحت عنوان «الواردات القلبية في‌ معرفة الربوبية»، یکی از رسائل نسبتا کوتاه حکیم ملاصدرا است، ولی‌ می‌توان‌ گفت این اثر تقریبا همه مسائل مهم فلسفه و عرفان را در بر می‌گیرد؛ از جمله وجود، ذات و صفات‌ حق، علم باری تعالی، آفرینش و مراتب آن، نفس انسانی و قوای آن، ادراک، تقسیم‌ عالم‌ به ملک و ملکوت، مبدأ و معاد، عالم کبیر و عالم صغیر، انسان کامل و محبّت الهی. البته این مسائل در رساله به وجه اجمال و مختصر مطرح شده‌ و حکیم به تدقیق دقایق آنها نمی‌پردازد و می‌توانیم‌ بگوییم‌ این اثر طبق قانونِ «برای دانا کافی است» تصنیف شده است. رساله «الواردات» شامل چهل باب یا «فیض» است. در هریک از آنها یک مسئله به‌خصوص‌ مطرح می‌شود؛ مثلا‌ وجود‌ یا‌ عقول عشره یا تقسیم انسان‌‌ به‌ نفس‌ و بدن... البته وی چنان‌که در اکثر آثار او می‌بینیم‌ در این رساله نیز از آثار پیشینیان خود فراوان استفاده‌ می‌کند و حتی‌ بعضا‌ کلام‌ آنان را عینا نقل می‌کند؛ مثلا کلام ابن‌ سینا‌ و غزالی‌ و گویا نظر خاصی راجع به‌ عده‌ای از مسائل نداشته باشد. اما آنچه شایسته شگفتی و موجب تحیّر ماست، اینکه‌ حکیم‌ توانسته‌ است در این‌ رساله کوتاه خلاصه نظام فلسفی خود را‌ به‌طور ایما و اشاره بیان کند و شاید بدین سبب در خاتمه آن می‌گوید: «قد أشير في هذه الرموز إلی‌ كنوز‌ لا‌ يهتدي إلی‌ معناها إلاّ من عنّی نفسه بالمجاهدات حتی عرف‌ المطلب‌». و سخنان‌ خود را به رموز مقایسه می‌کند و البته این‌ توانایی او بدانکه مسائل بسیار مشکل و پیچیده‌ را‌ اجمالا‌ بیان می‌کند، نشان پختگی شخصیت عرفانی و معنوی او است. ناگفته نماند که‌ شیوه‌ زبان‌ عربی در این رساله خیلی‌ زیبا و شیرین است و سخن وی سرشار و مالامال از عبارات‌ قوی‌ و استعارات‌ عجیب است و این‌ زیبایی و شیرینی زبان، گواهی است بر آنکه خود‌ مؤلف‌‌ به حقیقت اشیا و کنه معانی رسیده باشد و در آن اشراق، آنها را مشاهده‌ کرده‌ و البته‌ وی به علم نقلی و تحصیلات‌ عقلی اکتفا نکرده است‌. یکی از خصوصیات دیگر این‌‌ رساله‌ آنکه گه‌گاه مؤلف اشعار فارسی را از عمر خیام، ناصر خسرو، حکیم سنایی‌ و غیره‌ نقل‌ می‌کند و گویا هریک بیت و رباعی از یک حالت روحانی انسان که گاه در حضیض‌ کفر‌ و جاهلی افتاده است، گاه در حالت شبهه و تحیّر باقی مانده و گاه به‌ اوج‌ ایمان‌ و عرفان رسیده، گواهی می‌دهد. مطالب کتاب در 40 فیض بیان شده که به‌ترتیب چنین است: وجود (هستی)، ذات و صفات باری‌تعالی، علم باری‌تعالی، آفرینش، عقول آسمانی و کیفیت آفرینش، مراتب آفرینش، آفرینش عالم عناصر، عالم اثیر، چگونگی افلاک، هیولای افلاک، سلسله آفرینش، باری‌تعالی به آفرینش بدی قصد نمی‌فرماید، آنچه از حق صادر گردد خیر محض است یا خیر مستولی بر شرّ، عالم اضداد، مراتب قوه و استعداد مواد، کمال آفرینش، تقسیم انسان به نفس و بدن، ادراک، نفس انسانی، مواضع حواس در بدن انسان، روح انسانی حامل جمیع قوای نفس انسانی است، کیفیت تدبیر نفس برای بدن، نصیحت و توصیه به دوری از دانشمندنمایان، تقسیم عالم به عالم ملک و عالم ملکوت، مرگ و فنایی برای آدمی نیست، نفس، توجه نفس به زندگی، سودگیری از عبادات و اجرای اوامر شرع، دوری از جاهلان، روی آوردن به‌سوی تقوی و عرفان، قابلیت انسان برای پذیرفتن عوالم روحانی و حسی، خوشا بر آنانکه به راه راست رفتند، انکار پاره‌ای از متکلمین محبت الهی و ولایت خاصه‌اش را به علمای راسخین، جذبه الهی و رهایی از صفات نفس، محبت الهی، مراتب آفرینش انسان، هدایت نفس به راه راست، اسباب لازم برای ایجاد خوارق عادات خلایق صادره از انبیا، ولیّ کامل، خاتمه و وصیت.

این کتاب مشتمل بر آثار ناشناخته و چاپ نشده صدرالدین شیرازی (ملاصدرا) به زبان عربی است که شامل: اتحاد عاقل و معقول، اجوبه المسائل نصیریه، حشریه، خلق الاعمال، لمیه در اختصاص فلک به موضع معین، اجوبه المسائل ملامظفر حسین کاشانی، اصالت جعل وجود، خلسه، شواهدالربوبیه، فوائد، اجوبه المسائل ملاشمسای گیلانی، تنقیح در منطق، دیباچه عرش التقدیس، معراج، تفسیر سوره توحید. موضوع این کتاب فلسفه اسلامی - عرفان است.