جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکى از خاستگاه هاى مهم براى درک حقایق، منطق است. مقولات و ایده هاى مندرج در منطق، علاوه بر کارکرد صورى، بر اساس نقش هرمنوتیکى مى توانند مبنا و چارچوبى را براى درک هرچه بهتر حقایق فراهم آورند. در این نوشتار تلاش بر این است تا با تکیه بر دو ایده منطق کلاسیک، یعنى کلى و کل، به فهم تاریخ فلسفه نایل آییم. به بیان دیگر تاریخ فلسفه را بر اساس دو جریان کلى گرایى و کل گرایى کانون تأمل و تحقیق قرار مى دهیم. مدعاى این مقاله آن است که در عین پذیرش محدودیت هاى خاص چنین پژوهشى، مى توان تا حد مقبولى، به فهم ویژگى هاى تاریخ فلسفه براساس این دو جریان دست یافت. در این مقاله به تفاوت هاى دو جریان کلى گرایى و کل گرایى در باب موضوعاتى چون ماهیت فلسفه، تاریخ فلسفه، علم، الهیات و شناخت اشاره شده است.

در اين مقاله دو مسئله در باب فلسفه سهروردي پيگيري مي‌شود: نخست آنکه موضوع فلسفه سهروردي چيست؟ دوم اينکه چه دلايل و قرائني را مي‌توان به سود موضوع مابعدالطبيعه سهروردي اقامه کرد؟ مابعدالطبيعه در جهان اسلام شاهد سه گرايش مشايي و اشراقي و صدرايي بوده است. هريک از اين سه گرايش، موضوعاتي را براي مابعدالطبيعه خود تعيين کرده‌اند و دلايل و قرائني را به سود آنها بيان داشته‌اند. در اين ميان پرسش از موضوع مابعدالطبيعه و شأن فلسفي آن از نظر سهروردي، کمتر مورد بحث قرار گرفته است. در اين نوشتار در پاسخ به پرسش نخست، با عدم پذيرش رويکرد غيرموضوع‌گرا (تمرکز بر روش، غايت، فيلسوف و...) در باب فلسفه سهروردي و پذيرش رويکرد موضوع‌گرا و طرح نظريات متعدد (از قبيل غيروجود، شيء، نور مجازي، نور قدسي و مطلق نور)، به دوگانه نور و ظلمت به عنوان موضوع فلسفه سهروردي اذعان شده است. در پاسخ به پرسش دوم با اتخاذ روش مقايسه‌اي و تعاملي، و با تکيه بر ملاک‌ها، مبادي و پيش‌فرض‌هاي ديدگاه‌هاي فلسفه مشايي و صدرايي در باب تعيين موضوع براي فلسفه، دلايل و قرائني نظري براي توجيه فلسفيِ موضوعيت نور و ظلمت براي مابعدالطبيعه اقامه شده است. با اين وصف اين نوشتار تلاشي است براي کشف صدفِ فلسفيِ گوهر شهودي و اشراقات سهروردي، در باب موضوع مابعدالطبيعه از جهت چيستي و شأن فلسفي آن.

من استعلایی یکی از عناصر اصلی و بلکه اصل عالی در نظام فلسفی کانت است. یکی از شیوه ­های وررود به مسئله­ من استعلایی و تحلیل و بررسی آن در فلسفه ­کانت، نگاه سلبی به آن می­باشد، زیرا در برخی مواقع، نگاه یا رویکرد سلبی به مسائل می­تواند راهگشای نگاه ایجابی باشد. در این نوشتار نخستین گام سلبی مربوط به مقایسه منِ استعلایی کانت با دیگر نظریه­ ها در باب من از قبیل من متافیزیکی، من تجربی، من عرفانی، من فیزیولوژیک و من پراگماتیک است تا نشان داده شود که من استعلایی از نوع یا مشابهِ هیچ یک از موارد مذکور نیست. در مرحله ­ی بعدی در دومین گام سلبی به برخی از مهم­ترین ویژگی­های سلبی من استعلایی پرداخته شده است، از قبیل اینکه من استعلایی: 1- سوژه­ای تجربی نیست. 2- از سنخ مفهوم نیست. 3- از سنخ تصور نیست. 4- از سنخ شهود نیست. 5- از سنخ مقوله نیست. 6- فاقد محتواست. 7- فاقد جنبه­ آنتولوژیک و هستی­شناسانه است.

از دیدگاه ارسطو، تعریف منطقی اشیا، نخستین گام برای دست‌یابی به معرفت علمی و برهانی است و شناخت کامل اشیا تنها در سایه شناختن ذات آنها و تعریف حدی امکان‌پذیر است. ابن‌سینا هم که به پیروی از ارسطو، معرفت کامل اشیا را وابسته به شناخت ذات آنها می‌داند. او ضمن اعتراف به دشواری مطلق تعریف، بر اساس مشرب ذات‌گرایانۀ خود چنین اظهار می­کند که حد و تعریف حقیقی باید بر ماهیت، حقیقت و کمال وجود ذاتی شیء محدود دلالت کند، به گونه‌ای که بیانگر همه ذاتیات آن باشد؛ اما انسان به شناخت ذاتیات اشیا و دست‌یابی به تعریف حقیقی آنها، قادر نیست. او ضمن بیان تفصیلی هر یک از انواع تعریف، با جرح و تعدیل در احکام تعریف ارسطویی در پی اصلاح و تکمیل نظریه حد ارسطویی است؛ و نوشتار حاضر به ذکر و بررسی آن می‌پردازد.

پرسش از تاريخ فلسفه و ديدگاههاي فيلسوفان درخصوص آن، از آن جهت اهميت دارد که مهمترين منبع فلسفه‌ورزي و دانش فلسفه، همانا تاريخ فلسفه است. جريان فلسفه جديد خواه در قالب عقل‌گرايي و خواه تجربه‌گرايي، عموماً بدون اظهار نياز به تاريخ فلسفه و موضوعيت دادن بدان و بدون منظري تاريخي در باب آن شکل گرفته است؛ مثلاً دکارت براي تدوين فلسفه خويش تنها به ظرفيتهاي خودِ انديشنده و جهان ممتد نگريست. تجربه‌گرايان نيز با دَلو تجربه‌گرايي از چشمه طبيعت آدمي و جهان کيفيات و کميات به استخراج معرفت پرداختند. اما نزد کانت، هر چند آغازگاه کتاب نقد عقل محض تمرکز بر امکانات شناختاري سوژه است، ولي پايان بخش آن، عنوان تاريخ عقل محض ميباشد. حتي مطلع و برخي مضامين تمهيدات وي مشتمل بر چشم‌اندازها و نکته‌هايي در باب تاريخ ‌فلسفه است. بنابرين ميتوان گفت که وي نيم‌نگاهي به جريان تاريخ فلسفه نيز داشته است و حتي تدوين و تثبيت فلسفه خود را وامدار فهم ماهيت و تاريخ متافيزيک و علوم و درسها و عبرتهاي آن ميدانسته است. کانت دريافت که بدون نگريستن به تاريخ متافيزيک و ديگر علوم فلسفي و تجربي، درک ماهيت فلسفه و نيز انکشاف و اکتشاف فلسفي مقدور نيست. ظهور نظريه سوژه و کشف ماهيت استعلايي آن بدون لحاظ تاريخ فلسفه و علوم و داشتن منظري تاريخي در باب معارفِ نظام‌مند آدمي، مقدور نبود. البته نزد کانت با تاريخ فلسفه في‌نفسه سروکار نداريم، بلکه با تاريخ فلسفه‌شناسي سروکار داريم. بعلاوه، در همين حد هم نسبت تاريخ فلسفه‌شناسي يا منظر تاريخي به تعريف و تحديد و تعيين سوژه، از نوع معرفتزاي تقويمي نيست، بلکه ميتواند از سنخ کارکردي تنظيمي باشد. تاريخ فلسفه‌شناسي ميتواند در حکم يک اصل راهنما براي فهم و کار فلسفي باشد؛ ميتواند نشانه‌ها و ردپاي سوژه را نشان دهد ولي نميتواند في‌نفسه عهده‌دار تعريف يا تکوين آن باشد. اين امر به اين مبنا برميگردد که سوژه کانتي داراي وجه تاريخي است، اما نه آنکه تاريخمند باشد. به بيان ديگر سوژه، تاريخ‌شناس و منظردار و تاريخبند است، ولي نه تاريخمند. تاريخ فلسفه، شرط وقوعي سوژه است و نه شرط استعلايي آن. شرايط استعلايي سوژه، دروني است و در تعريف آن گنجانيده شده است و نه آنکه بيروني و تاريخي و عارض بر آن باشند. اين نوشتار متکفل پرسش از تأملات کانتي در باب تاريخ فلسفه است تا شايد از اين طريق اين وجه مهجور و مسکوت انديشه اين فيلسوف تا حدي مکشوف گردد. از اينرو اين نوشتار به مسائلي از قبيل معنا و تعريف تاريخ فلسفه، تاريخ فلسفه‌گرايي، پايان تاريخ ‌فلسفه، تمايز و تشابه با تاريخ علم، تقسيمبندي تاريخ فلسفه، نسبت فلسفه و تاريخ‌فلسفه، رابطه فلسفه تاريخ و تاريخ فلسفه و... از نظر وي ميپردازد.

با توجه به آرا و ديدگاه‎هاي کانت، استدلال وي بر عدمِ «امکان شناخت نفس از طريق نظري» را مي‌توان اين‎گونه صورت‎بندي کرد: «1. کثرات شهود حسي از نفس («من» انديشنده) داده نمي‌شود؛ 2. هر چيزي که کثرات شهود حسي از آن داده نشود، شناخت‌ناپذير خواهد بود؛ نتيجه: نفس شناخت‎ناپذير است». اين استدلال از نظر صوري معتبر است و اگر نفس را به عنوان من انديشنده يک امر صرفاً استعلايي و غيرتجربي بدانيم، نتيجه آن، البته صرفاً در محدوده معناي کانتي از شناخت، به طور مطلق صادق و معتبر خواهد بود؛ اما ابهام و ناسازگاري موجود در ديدگاه کانت درباره نفس يا من، نتيجه استدلال او را حتي در محدوده معناي کانتي از شناخت، مخدوش و نامعتبر مي‌سازد.

کانت در پاسخ به پرسش دیرین اندیشمندان در باب استقلال اخلاق از دین یا ابتناءاش بر آن، همانند برخی اسلاف خویش، به استقلال اخلاق از دین حکم می‌دهد. اما در مقام توجیه استقلال ادعایی پاسخی بدیع و متفاوت از اسلاف خویش می‌دهد که اجمالاً بدین شرح است: عقل عملی یا اراده محض، به‌عنوان وجه عملی عقل محض، واجد مفاهیم و عناصری پیشین از قبیل خیر مطلق، تکلیف، امر مطلق، اصل خودمختاری اراده، اصل غایتمندی و ... است. این عناصری استعلایی دارای ویژگی‌های سلبی مانند : غیر تجربی، غیرفطری، غیر عقلانی و ویژگی‌های ایجابی از قبیل: پیشینی، صوری، کلی و ضروری، شرطیت وعینیت است. عقل عملی بواسطه این عناصر و ویژگی‌هاست که می‌تواند با اتکا به خود و بدون ارجاع و ابتناء به مراجعی بیرون از خود، حتی خدا، منشأ تصورات و تصدیقات اخلاقی قرار گیرد و احکام تألیفی پیشینی با دو صفت کلیت و ضرورت صادر نماید؛ به‌گونه‌ای که برای هر موجود عاقلی و در هر زمان و مکان، معنی دار، معرفت زا، نافذ و الزام‌آور باشد. مقاله حاضر با اتخاذ روشی توصیفی ـ تحلیلی و با شیوه‌ای متفاوت کوشیده است تا اولاً با استخراج عناصر پیشین عقل عملی و ثانیاً با بیان ویژگی‌های ایجابی و سلبی آنها، که کانت‌پژوهان در بحث از فلسفه اخلاق کانت کمتر بدان توجه دارند، چگونگی استقلال اخلاق از دین را از منظر فلسفه استعلایی توجیه و تبیین نماید.

فاقد چکیده