جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه عقل و شرع در قلمرو سیاست از دیدگاه فلاسفه مسلمانان دوره میانه مورد بحث این نوشتار می‌باشد. فلاسفه مسلمان، عقل راقوه ادراکی واحد می‌دانستند. به این معنا که آنان عقل نظری و عملی رایگانه دانسته و اختلاف این دو بر حسب مدرکات عقل تلقی می‌کردند. عقل را جهان شمول و فراتاریخی دانسته و قضایایی را که در حوزه عقل عملی و سیاست بودند. متصل به برهانیات و غیرنسبی می‌دانستند. برخلاف این نظر، پیدایش عقل در جهان اسلام به پدیده مهم نزول وحی مرتبط دانسته شد و در این مورد مفهوم (موقعیت مندی) عقل اسلامی مورد تاکید قرار گرفته است . عقل در جهان اسلام جهت فهم وحی بوده و به متفکرینی بستگی داشته که در زمان و مکان خاص و به طور کلی موقعیت تعبیری خاص اسلامی و در نزاع با سایر نحله‌ها به تفکر و بحث پرداخته‌اند. فلاسقفه مسلمان درنزاعهایی که به سایر نحله‌های معرفتی (ظاهر گرایان، متکلمین و فلاسفه افراطی) در مورد عقلی با شرعی کردن سیاست داشته‌اند. به عقل اسلامی وضوح و توسعه بخشیده‌اند. در این نزاعها فلاسفه به عام و جهان شمول بودن داشن سیاسی و ظاهر گرایان و متکلمین به خاص بودن آن نظر داشته‌اند. رد منطق، رد قانون علیت ، تقدیم اراده بر معرفت و رد حسن و قبح ذاتی افعال از مواردی بوده است که خاص گرایان مطرح کرده‌اند. اینان در شناخت سیاست آشنایی با زبان عرب را کافی دانسته و در دانش سیاسی خود به فهم ظاهر متون دینی اکتفاء کرده‌اند. در مقابل برخی از فلافسفه با اتکاء به منطق و عقل عملی به رد ارزش خصوصی دینی در سیاست پرداخته‌اند. فارابی و مسکویه و... در جمعی که بین این دو دسته از نظریات مخالف به وجود آورند، بین عمومیت عقل و ابزار آن یعنی زبان عربی به جمعی بدیع رسیدند و از علم مدنی عام که شامل فلسفه مدنی و فقه مدنی می‌شود. نام بردند در این منظومه عقل ناظر به کلیاتی است که شرع جزئیات آن را با توجه به شرایط خاص بیان می‌کند. و بین عقل و شرع در قلمرو سیاست نسبت عام و خاص برقرار می‌گردد البته دسته‌بندی که در مورد عام و خاص بودن دانش سیاسی (عقلی یا شرعی بودن آن) ذکر کربدیم در نزاعهای فکری فلاسفه با خودشان نیز برقرار بوده است . عده‌ای سعادت انسان را عقلی و عده‌ای سیاست را کلا به شرع واگذار کرده‌اند.

یکی از مسائل عمیق و پیچیده فلسفی – کلامی که از یک سو با خدا شناسی و از سوی دیگر با انسان شناسی پیوند می یابد ، آموزه بدا است . آن چه در این رساله سعی بر تجزیه و تحلیل آن است ، علم الهی و رابطه آن با بدا از دیدگاه ملاصدرا و فخر رازی در مقام متکلم و فیلسوف است . بنابر تصور بسیاری ، بدا از لوح محو و اثبات سرچشمه می گیرد ، در حالی که در این رساله روشن می شود بدا در مقام شامخی از صقع ربوبی تحقق می یابد و از اسم مستاثر الهی سرچشمه می گیرد و آن چه در لوح محو و اثباتسافل و علم قدری و نظام عینی تحقق می یابد ، ظهور بداست نه وقوع آن . بر این اساس ، نقش مبادی عالی و علت های متوسط در این زمینه ، تنها به عنوان مجاری ابداء و اظهار بدا به الواح سافل است . هر تغییر در لوح قدر خارجی ، منوط به اختیار انسان است و اختیار او می تواند تأثیر گذاربر جهت دهی سلسله اسباب و علل وارده بر طبیعت باشد . ملاصدرا با شرح فلسفی خود بر اصول کافی ، به خوبی حقیقت بدا را شرح داده است . هر چند به طور تفصیلی توضیح نداده که چگونه بدا به خداوند منتسب می شود و این که با وجود برتر بودن اولیای محمدیین از لوح محفوظ ، چگونه در علم آنان بدا ظاهر می شود ؟ و مطالب دیگری که در این زمینه مبهم مانده اند . با وجود انکار بدا از ناحیه فخر رازی ، تناقض های فراوانی در آثارش مبنی بر تغییر سرنوشت می یابیم که شاید دلیل آن این است که وی نتوانسته با چهار چوب های سست تفکر بر جبر ، مفاد روشن و محکم مأثورهایی را انکار کند کهبر وجود اختیار آدمی دلالت دارد و نتوانسته تأثیر دعا ، صدقه و مانند آن را بر تغییر سرنوشت آدمی ، براساس محو و اثبات نادیده بگیرد . روش تحقیق این رساله ، روش تطبیقی همراه با تحلیل می باشد .واژگان کلیدی : بدا ، لوح محو و اثبات ، لوح محفوظ ،علم الهی ، ملاصدرا ، فخر رازی

غزالی در بیست مساله بر فلاسفه خرده گرفته است و در سه مساله قدم عالم، علم خدا به جزئیات و معاد، ایشان را تکفیرکرده است. ارزش پرسشهای او و سنگینی اتهام تکفیر، ضرورت پرداختن به این موضوع است. در این پژوهش بیشتر کوشش شده است که مبانی و دلایل فلاسفه و متکلمانبررسی گردد تا منشاء ابهام آشکار گردد. فرضیه محقق در اشکالات غزالی آن است که هر سه پرسش او برخاسته از عدم تامل در مبانی فیلسوفان است وتکفیر او نیزفاقد محمل شرعی است. اساس رای غزالی درقدم عالم، جواز جدایی قادر مختار از فعل خود است تا به استدلال استوار عدم انفکاک علت تامه از معلول پاسخ گوید که البته کوششی است بی ثمر. درعلم باری به جزییات، کلی به معنای ثابت را درنیافته و آن را به معنای مقابل جزیی به کار برده است و سرانجام رای معاد جسمانی را که انکار معاد نیست به خطا انکار دانسته است. تکفیر او نیز بی‎وجه است زیرا تکفیر در انکار ضروریات دین جاری است نه مسایل نظری.

فريدريک دانيل ارنست شلايرماخر(1834-1768)، يکي از برجسته-ترينفلاسفه و الهي‌داناني است که به خاطر تلاش اثر گذارش بر الهيات جديد، بعد از عصر روشنگري، معروف است. وينه تنها، فيلسوف، بلکه همچنين، يک الهي‌دان به‌نام نيز بود. بيشتر آثار فلسفي او راجع به فلسفه دين بود و به خاطر تأثير ژرفي که بر انديشه‌ي مسيحي بعد از دوران خود گذاشت، «پدر الهيات پروتستان جديد» ناميده شد. شلايرماخر، مؤلفه‌هاي اصلي مسيحيت را در كتاب «درباره‌ي دين»، خطاب به تحقيركنندگان فرهيخته‌ي دين، دوباره تفسير مي‌كند. پروسه‌اي را كه در اين كتاب پيش مي‌گيرد، در واقع نجات دين از تحقير و اهانت روشنگري و مخصوصاً شكاكان رمانتيسيسم كه تحقيركنندگان فرهيخته‌ي دين مي‌باشند، است. او در اين كتاب،‌ منكر آن است كه دين را بتوان يكي از صور معرفت دانست يا مبتني بر متافيزيك و يا علم قرار داد. او نيز در كتاب ديگر خود به نام «ايمان مسيحي»، مهمترين مؤلفه‌هاي دينيرا به شيوه‌اي دقيق‌تر و جزئي‌تر توضيح داده است. در اين رساله تلاش بر آن است که نگاهي عميق و در عين حال منصفانه به انديشه فلسفي و ديني او داشته باشيم؛ ما مي‌خواهيم با تمرکز بر دو اثر مهم شلايرماخر، «درباره‌ي دين» و «ايمان مسيحي» به تفسير انديشه‌ي ديني او بپردازيم.

مسئله ی علیت اگرچه از مسائل مهم و دیرینه ی تفکر بشری به شمار می رود، اما در میان فلاسفه بر سر تفسیر علیت و اقسام آن اتفاق نظر نیست. در این میان مقایسه ی دیدگاه ابن سینا، فیلسوف مشائی مسلمان و لایب نیتس، فیلسوف غربی عقل گرا درباره ی علیت و اقسام آن مورد نظر است. پژوهش حاضر به روش مطالعات تطبیقی و با هدف دست یابی به شناخت بهتر این مسئله در پرتو مقایسه ی نگرش دو فیلسوف مزبور انجام یافته است. اهم نتایج بدست آمده عبارت است از: ابن سینا علیت را در سطح هستی شناسانه مطرح نموده و لایب نیتس در سطح معرفت شناسانه و در قالب اصل جهت کافی. ابن سینا علل چهارگانه ی ارسطویی را پذیرفته و علت فاعلی را بر سایر علل برتری داده و آن را علت مفید وجود دانسته، در حالی که لایب نیتس تنها علت فاعلی و غایی را به صراحت، علت نامیده و علت فاعلی را علت طبیعی معرفی نموده و برتری را به علت غایی داده است. و البته هر دو به نوعی احیاکننده ی علت غایی در سنت فلسفی خویش هستند؛ ابن سینا با پاسخ دادن به اشکالات علت غایی به ویژه در مورد ذات الهی و لایب نیتس با برتری دادن آن بر علت فاعلی. وجود علت نخستین در فلسفه ی هر دو به عنوان علت حقیقی و مفید وجود و علت مبقیه ی موجودات به اثبات رسیده و در واقع لایب نیتس در بحث علت نخستین، به دیدگاه هستی شناسانه ی سینوی نزدیک شده است.

پایان‌نامه حاضرکوششی برای ارائه گزارشی روشن از عدالت در فلسفه افلاطون است. در ابتدا اجمالاً از پیشینه بحث عدالت در فرهنگ یونانی و متفکران پیش از افلاطون بحث شده، سپس به عدالت از جنبه هستی شناسی و معرفت شناسی و جنبه اخلاقی و سیاسی نظر کرده‌ایم. از جنبه هستی‌شناسی، عدالت جزو مُثل و حقایق است که نسبت به محسوسات از برترین مرتبه هستی برخوردارند. و از جنبه معرفت شناسی چون بالاترین علم، شناخت به بالاترین حقایق است، مُثل و مِن جمله عدالت و عادل بودن را که افلاطون شرط شناخت مُثل (یا شناخت واقعی) می‌داند مورد بررسی قرار داده ایم. افلاطون شناخت مُثل را ضامنِ معرفت نظری و شرط لازم براینیل به سعادت فردی و جمعی بشر می‌داند. در وهله بعد به جایگاه عدالت در اخلاق فردی پرداخته وآن را در ارتباط بانفس و اجزاء نفس بحث کرده ایم. سپس از فرد به جمع توجّه نموده و بحث عدالت را درشهر و طبقات آن و عللِ شایستگی فیلسوف- پادشاهِ افلاطون را برای حکومت بررسی کرده‌ایم.

حکمت متعالیه ملاصدرا از مهمترین نظامهای فلسفی است که با دقت به تبیین امور اساسی انسان شناختی پرداخته و می‌تواند به عنوان مبنای نظریات تربیتی در نظر گرفته شود. این پژوهش در زمره پژوهش های کیفی قرار می‌گیرد که در آن با استفاده ازروشتوصیفی _ تحلیلی در سه حوزه هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی دلالت های تربیتی ملاصدرا بررسی قرار گرفته است. بر اساس مبحث مطرح شده در فلسفه ملاصدرا تربیت باید بسیار هوشیارانه و هماهنگ با شتاب واقعی تحول صورت پذیرد. نظام تعلیم و تربیت باید جریانی مستمر و بالنده و همچنین نظامی جامع و شامل تمامی جنبه های وجودی انسان اعم از حس، تخیل و عقل باشد. بر اساس معرفت شناسی ملا صدرا نفس آدمی صرفاً منفعل و پذیرنده صورت عقلیه نیست؛ این نکته باید در تعلیم و تربیت در نظر گرفته شود .بر اساستطور وسع آدمیان و تفاوتهای فردی اهمیت است و با در نظر گرفتن این اصول می‌توان انسان را در مسیر ویژه‌اش به سوی غایت هدایت نمود.

در این پژوهش فلسفی روش بررسی های دکارت در امور مورد وارسی قرار گرفته است روش های تحلیلی و شهودی ، تألیفی ، ریاضی از مهّمترین این روش ها است که دکارت به مدد آنها آراء خویش را در خصوص خود ، نفس ، خدا و جهان ارایه کرده و ما در این وارسی به تفصیل مورد بحث قرار داده ایم ، به واسطه این اندیشه ها دکارت پدر تفکر و دوره جدید به حساب می آید . در این پژوهش سعی شده سهم و نقش روش در این اندیشه ها مورد بررسی قرار گیرد.حقّ آن است که دکارت درروش های فلسفی و طریقه معرفت شناسی و چگونگی دست یابی به معرفت حقیقی راهی متفاوت از متفکران مدرسی و قرون وسطی برگزیده و بنیان گذارده است . در پژوهش حاضر سیرتکوینی آراء متفکران از جمله فیلسوفان شک گرایی که به شک گرایی ایجابی انجامید نیز مورد توجّه بوده است . انحاء چهارگانه خردگرایی در مضامین عقلانیت مستقل و اراده آزادآدمی دردوره جدید ، استقلال تعقل از حسّ و تجربه در معرفت ، تأکید بر عنصر شناختی و خردگرایانه آدمی در برابر عواطف و انگیزه های او ، و سرانجام اصالت اندیشه ، نیز در این بررسی پژوهشی مدّنظر بوده است که تماماً در تفکر دکارت اطلاق دارند.بنیان نهادن طریقه جدیدطبعاً متفکران فلسفی بعدی را متأثرساخته است وازاین رو دراین بررسی تأثیر روش واندیشه دکارت در آراء و روش کارتیزین ها نیز موردنظر قرارگرفته است.

جایگاه حس و عقل در معرفت شناسی، از مهمترین مسائل این علم بشمار می رود. فلاسفه از دیر باز به صورت مستقیم یا غیر مستقیم به این بحثها اشاره کرده اند. از کهن ترین آثار فلسفی تا تلاش های فیلسوفان معاصر، شاهد اهتمام ایشان به بحث حس و عقل و معرفت شناسی هستیم.در این پژوهش از میان فلاسفه مسلمان، ابن سینا از قدمای مشائی و طباطبایی از متاخرین صدرایی برگزیده شده اند تا آراء آنها درباره جایگاه حس و عقل در منطق و معرفت بررسی شود. ابن سینا و طباطبایی در اموری چون مراتب ادراک (حسی، خیالی،عقلی) نقش عقل فعال، اصل وجود تصدیق های پیشین، ارزش و مبدئیت شناخت حسی با همدیگر اشتراک دارند. اختلافات آنها به شرح زیر است: الف) در ادراک حسی و خیالی شیخ به نظریه حلول و علامه به پیروی از ملاصدرا به نظریه صدور قائل شده است.ب) در ادراک عقلی شیخ به نظریه تجرید و علامه به پیروی از ملاصدرا به نظریه تعالی و مشاهده قائل شده است.ج) در علم حضوری شیخ جایگاه آن را در حد علم به ذات می پذیرد ولی علامه مبنای اعتبار علم حصولی را نیز علم حضوری می داند.د) در بحث علم و فلسفه، شیخ به تمایز قاطع بین طبیعیات و مابعد الطبیعه قائل نیست ولی علامه به تفاوت جوهری بین علم و فلسفه باور دارد.

هنگامى که مباحث پردامنه در حوزه علم خداوند - علم به ذات و موجودات- نضج مى‏گیرد و با عنایت و فاعلیت و قدرت پروردگار قرین مى‏گردد؛ مفهوم بنیادین حکمتِ خداوند سر برآورده و مجال بحث و بازشناسى مى‏یابد.شناخت سرشت حکمت پروردگار و تبیین آن از سوى فیلسوفان و متکلمان مسلمان در طول تاریخ همواره مورد اهتمام جدى بوده است.در قلمرو شناختِ هویتِ حکمت بارى، تقریباً تمامى فیلسوفان و متکلمان اسلامى، حکمت خدا را با تفاوت‏هایى ذیل علم کلى و احاطى پروردگار برشمرده و براى آن از گزاره‏هاى گوناگونى بهره برده‏اند.فیلسوفان اسلامى از عناصری همانند: خیریّت ذاتى وجود، نظام اسباب و مسبّبات، اندام‏وارى و غایت‏مندى هستى، نظام‏مندىِ وسایطِ نیل به غایات، علم ذاتى و فعلى پروردگار، فاعلیت بالإراده و بالعنایه و بالرضا و بالتجلى واجب الوجود، قاعده امکان اشرف و دیگر گزاره‏هاى پسینى و پیشینى تمسک جسته‏اند؛ و در مقابل، متکلمینِ اسلامى بیشتر حول محور مصالح و مفاسد موجودات، اتقان و استحکام فعل پروردگار و وجود نظم و هماهنگى میان اجزاى مختلف وجود عطف نظر داشته‏اند؛ که البته از نگاه فیلسوفان نیز نگریخته است. اما دشوارترین فراز تبیین حکمت پروردگار، حلّ تناقض نمونِ (پارادوکس) وجودِ شرّ و نقص در پهنه هستى است. متکلمان و فیلسوفان مسلمان، طبق مکتب فلسفى خویش به این مقوله مهم و اساسى -که از مواضع مهم اصطکاک میان آن بخش از فسلفه الحادى غرب و حکمت اسلامى به شمار مى‏رود- پرداخته و این تهدید را مبدل به فرصت ساخته و پاسخ درخور و شایسته‏اى بدان داده‏اند.نوشتار حاضر مى‏کوشد تبیین دقیق متکلمان و فیلسوفان اسلامى از حکمت خداوند را فراخور بضاعت علمى و تحقیقى به دست دهد. ان‏شاءالله‏ تعالى.