جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: ویلفرد مادلونگ اسلا مشناس برجستۀ آلمانی، به مناسبت معرّفی و نقد کتاب ارزشمندِ «یکی و دیگر ]یعنی: خدا و همۀ اندیشه های انسان در باب او [: ملاحظاتی در باب کتابهای مِلَل و نِحَ لنگاشتی اسامی » نوشتۀ دیگر اسا مپژوه برجستۀ آلمانی، پروفسور یوزف فان اس، به اختصار بسیار، دیدگا ههای خویش را در باب مسألۀ جانشینی پیامبر ا کرم )ص( و موضع شیعیان و اهل سنّت در این باره بازگو کرده است و این بار با صراحتی بیشتر به تبیین و توضیح نظرگاه خویش و آنچه در کتاب جانشینی حضرت محمّد )ص( بیان کرده بود، پرداخته است. به جهت اهمّیّت نگر شها و نظرگاه هایی که وی در مقالۀ یادشده دربارۀ تاریخ پیدائی تشیّع و موضوع جانشینی پیامبر )ص( و نقد برخی از آراء فان اس در مسائل یادشده، مطرح کرده است، در این نوشتار ب هطور جدا گانه بعض آراء شایان توجّه او در این موضوعات مرور می شود.

حجاز با دو شهر مهم آن مکه و مدینه، بدون شک تأثیرگذارترین منطقه در تاریخ اسلام می‌باشد. تولد دین اسلام در این منطقه صورت گرفت و نقش انکارناپذیری در ادامه راه ایفا کرد. با این وجود، تشیع در مکه جایگاهی پیدا نکرد و در مدینه نیز با این که امامان شیعه اکثرا در این شهر بودند، نتوانست پایگاه مستحکمی پیدا کند و به عراق و به ویژه کوفه منتقل شد. حجاز پس از سال‌ها، کم کم نوعی گرایش رقیق شیعی پیدا کرد که آن نیز به علت سلطه اشراف و گاهی فاطمیان بود. نوعی تشیع حبی. کتاب حاضر به بررسی صبغه تشیع در حجاز پرداخته و نام آن را تشیع سیاسی نهاده، هر چند که به عنوان یک محقق غیر شیعه، نگاه او بی طرفانه نیست و فی المثل، معتقدات شیعه را از کتاب‌های ملل و نحل تند اهل سنت گزارش کرده است. مؤلف در مقدمه، جغرافیای حجاز و محدوده آن را بررسی کرده و سپس به بیان تعریف شیعه، شخصیت‌های مهم و اعتقادات شیعه پرداخته که با قصد و غرض همراه است. فصل اول به بررسی وضعیت حجاز قبل از سلطه فاطمیان اختصاص دارد و نقش زیدیه و بعدها اشراف حجاز را مورد مطالعه قرار داده است. همچنین تأثیر قرامطه را در این دوره فراموش نکرده است. بنی مهناء حسینی در برهه‌ای بر حجاز تسلط داشتند که نقش اینها را هم بیان کرده است. مؤلف در فصل دوم به بررسی نقش فاطمیان در حجاز و تأثیر آن‌ها بر فضای شیعی حجاز پرداخته است. فصل سوم به وضعیت حجاز در زمان ایوبیان اختصاص دارد. در این زمان است که سایه قدرت فاطمیان از حجاز برداشته شده و صبغه شیعی حجاز کم می‌شود. فصل چهارم کتاب به قیام‌ها و شورش‌های زیدیه در حجاز دوره ایوبی اختصاص دارد. فصل پنجم کتاب به حملات عباسیان علیه حکام حجاز اختصاص دارد. در این زمان حجاز تحت سلطه اشراف قرار داشت که با عباسیان میانه‌ای نداشتند.

قيام الدولة الزيدية في اليمن اثر حسن خضيرى احمد، كتابى است در موضوع برپايى دولت زيدى در يمن در سال‌هاى 280- 298 ق/ 893- 911 م. اين دولت در اوايل دوران اسلامى نقش مهمى در يمن ايفا كرده و بيش از هزار سال پايدار بوده است. كتاب به زبان عربى و در سال 1996م نوشته شده است. كتاب با مقدمه نويسنده آغاز و مطالب در چهار فصل و يك خاتمه تنظيم شده است. نويسنده در ابتدا، وضعيت يمن پيش از حكومت زيديان را بررسى نموده و پس از بحث پيرامون چگونگى پيدايش حكومت بنى‌رسى در صعده، موضع خلافت عباسى و قدرت‌هاى محلى يمن در برابر حكومت زيديان را بحث و در آخر به موضع‌گيرى خلافت عباسى و قدرت‌هاى محلى يمن در برابر حكومت زيديان پرداخته است.

الحياة السياسية و الفكرية للزيدية في المشرق الإسلامي، اثر نويسنده معاصر عرب، احمد شوقى ابراهيم العمرجى است كه پيرامون حيات سياسى و فكرى فرقه زيديه در طول سال‌هاى 132 - 365ق، به نگارش درآمده است. كتاب، به شيوه‌اى علمى و با استفاده از منابع تاريخى اهل سنت تأليف شده است. كتاب، مشتمل بر مقدمه و سه باب است كه مطالب هر باب در ضمن عناوينى دسته‌بندى و ارائه شده است. در نگارش اين اثر از تعداد زيادى از كتب خطى و مصادر قديمى استفاده شده كه از آن جمله است: «الحدائق الوردية في مناقب أئمة الزيدية»، تأليف حميد المحلى (متوفى 652ق)؛ «كتاب في نصرة المذاهب الزيدية»، تأليف احمد بن حسين هارونى (متوفى 421ق)، «بغية الطالب في معرفة أولاد سيدنا علي بن أبي‌طالب»، تأليف طاهر بن حسين اهدل يمنى (متوفى 998ق) و «تاريخ الأمم و الملوك»، تأليف محمد بن جرير طبرى (متوفى 310ق) در باب اول، شكل‌گيرى و تطورات فرقه زيديه مورد بررسى قرار گرفته است. در باب دوم، حيات سياسى فرقه زيديه در زمان عباسيان از زمان منصور عباسى تا حكومت المستعين مورد مطالعه قرار گرفته است در باب سوم، به آثار و تأليفات و حيات فكرى زيديه پرداخته شده است. از جمله بخش‌هاى جالب توجه كتاب، انتساب كميت به فرقه زيديه و استفاده اعتقادات زيديه از «هاشميات» كميت است

اقلیم بحرین، شامل بحرین امروزی به همراه منطقه احساء و قطیف، تشیع خود را از قرن اول هجری داشته و هیچ ربطی هم به تشیع ایرانی و صفوی نداشته است. به شهادت معجم البلدان در اواخر قرن ششم، حتی یک غیر شیعی در این نواحی نبوده است. این اثر تاریخ تشیع را در این ناحیه بررسی کرده است. منطقه بحرین قدیم، یعنی از زیر بصره تا سرزمین برابر بحرین امروزی و از آنجا تا نزدیکی عمان، روزگاری همه شیعه مذهب بوده و از قدیمی ترین نواحی شیعه نشین به شمار می آمده؛ این تاریخ مسلم است و بس. هر کسی که به مدخل بحرین در معجم البلدان یاقوت حموی ـ که خود متهم به ناصبی گری است ـ مراجعه کند، خواهد دید که این شخص در اواخر قرن ششم هجری نوشته است که حتی یک سنی در این بلاد زندگی نمی کند. یک بخش عمده کتاب، حاوی شمارش و شرح اماکن مسکونی اقلیم بحرین (ایضا شامل الاحساء) هم که بسیار مفصل نوشته شده است. بخش احساء و قطیف و همین طور جزائر که شامل بحرین امروزی هم می شود، به تفصیل و بر اساس ترتیب الفبایی شهرها و قریه ها و مناطق مسکونی آنها، نام برده شده و معلوماتی ارائه شده است. (تا ص 188). زان پس در باره انتشار تشیع در قبایل ربیعه، تشیع عبدالقیس، قبایل مضری و یمینی در بحرین قدیم (مانند ازد و تمیم و همین طور بنوسعد، بنویربوع، بنودارم، بنوعمرو بن تمیم) و قبایل عُقیل در ادامه آمده است (تا ص 426). بحث پایانی در باره تصریحات مورخان در باره تشیع بحرین است که به ترتیب از مصادر قدیمی شروع شده و تا ابن بطوطه آمده است. بحثی هم در باره اصطلاح بحارنه دارد. آخرین نکته کتاب در باره آغاز آمدن اهل سنت در این دیار است (ص 458). لازم به ذکر است ورود این کتاب به بحرین ممنوع است!

الإمارة المزيدية الأسدية في الحلة، اثر «عبدالجبار ناجى» است كه در آن، حكومت مزيديان بنى اسد در حله را از نظر سياسى و تمدنى به‌صورت مستند و تحليلى بررسى كرده است. نام كامل اين اثر عبارت است از «الأمارة المزيدية الأسدية في الحلة، دراسة في أحوالها السياسية و الحضارية» (حكومت مزيديان بنى اسد در حله، پژوهشى در اوضاع سياسى و تمدنى آن) است. كتاب حاضر از مقدمه نويسنده و متن اصلى كتاب (شامل 7 فصل: 1. ويژگى‌هاى سياسى آن دوران و منابع شناخت ما از مزيدى‌ها، 2. بنى مزيد (بنى اسد)، قبايل عربى در فرات اسد، 3. حاكمان بنى مزيد، 4. ساختار لشكر بنى مزيد، 5. اداره در عهد مزيدى‌ها، 6. فعاليت‌هاى تمدنى و عمرانى مزيدى‌ها در منطقه فرات اسد، 7. تشيع در حله بنى مزيد)، تشكيل شده است. زبان و ادبيات اين اثر، عربى جديد و رسا و شيواست. نويسنده از ده‌ها كتاب از آثار انديشمندان قديم و جديد و همچنين برخى از نشريات علمى عربى براى توليد اثر حاضر بهره برده است.

التشيع في طرابلس و بلاد الشام، تأليف شيخ على ابراهيم طرابلسى، اثرى است كه نويسنده آن به بررسى تاريخ تحولات مذهب تشيع در طرابلس و سرزمين‌هاى شام پرداخته است. اين كتاب به زبان عربى و در يك جلد منتشر شده است. كتاب، مشتمل بر مقدمه شيخ قبلان (نايب‌رئيس مجلس اعلاى لبنان) و مقدمه نويسنده و پنج فصل است. نويسنده در بسيارى از مباحث، به منابع مورد استفاده اشاره نكرده است، اما به گفته شيخ قبلان، مهم‌ترين كتاب مورد استناد وى، آثار مورخ بزرگ، ناصر خسرو است كه گزارش كرده كه در سال 428ق، مردم طرابلس شيعه بوده‌اند و بنى عمار بر مذهب شيعه اماميه اثناعشريه بوده‌اند خلاصه مطالب فصول كتاب بدين شرح است: فصل اول: نويسنده در ابتداى اين فصل از كتاب به اهميت استراتژى طرابلس و اوضاع آن در ابتداى قرن پنجم هجرى اشاره كرده است. برخى مورخين به وجود شيعيان در طرابلس شام در عصر عباسى اشاره كرده‌اند فصل دوم: نويسنده در ابتداى اين فصل به تبيين معناى لغوى و اصطلاحى شيعه با استناد به منابع مختلف مى‌پردازد. ادامه اين فصل، به ذكر تعداد ائمه و خلفاى برحق رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و تاريخ ائمه اطهار (علیهم السلام) تا زمان شهادت امام حسين (علیه السلام) اختصاص دارد فصل سوم كتاب به مطالعه حكومت فاطميان در شام اختصاص دارد. فصل چهارم: اين فصل به شرح دولت «بنى عمار» در طرابلس اختصاص دارد. فصل پنجم: علاقه ويژه حكما و وزراى فاطمى به علم سبب شده بود كه در تشويق مردم به علم‌آموزى و نيز ايجاد مراكز علمى براى نشر مذهب تشيع تلاش كنند.