جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از رابطة گوهر و صدف دین از موضوعات چالشی در این دوران و پرثمر است. نفی رابطة این دو، ضرورت عمل به شریعت را منتفی می‌سازد و به اباحه‌گری می‌انجامد. باروخ اسپینوزا که از بنیان‌گذاران عصر روشنگری به‌شمار می‌رود، با تکیه بر تحلیل خود، دربارة بالاترین خیر و سعادت که آن را معرفت و محبت الهی می‌داند، شریعت را نفی می‌کند و تنها منبع برای قواعد رسیدن به این غایت را رجوع به علم اخلاق می‌داند. وی با تقسیم قانون به «الهی» و «انسانی» (یا تشریعی)، غرض قانون الهی را کسب بالاترین خیر ذکر می‌کند. او با ذکر ویژگی‌هایی که برای قانون الهی برمی‌شمارد، قوانین تشریعی را از آن خارج می‌سازد. این قوانین شامل احکام موجود در دین تاریخی و قوانینی است که اغراضی مانند امنیت و آسایش انسان و نظم جامعه را دنبال می‌کنند. این نوشتار که با روش «تحلیلی ـ انتقادی» رابطة گوهر و صدف را در اندیشة اسپینوزا بررسی کرده، به کاستی‌های این دیدگاه نیز اشاره کرده است. اندیشة گوهرشناسی اسپینوزا بر مبانی دین‌شناختی عصر روشنگری مبتنی است و این مبانی محل تأمل است. او ارادة تکوینی و تشریعی خداوند را خلط کرده و ویژگی‌های غیرقابل قبولی را برای قانون الهی برشمرده است. برخلاف دیدگاه وی، قوانین اجتماعی بسترساز خیر برتر هستند و دین تاریخی می‌تواند ما را در این مسیر یاری کند و دانش اخلاق به تنهایی توان رساندن انسان به این خیر را ندارد.

در یکی از خطبه‌های توحیدی که از امیرالمؤمنین‌ در میراث روایی ضبط شده، در ضمن توصیف حق تعالی، تعبیر «وجوده اثباته» به‌چشم می‌خورد. این عبارت از جهت معنایی چندان سهل‌الوصول به‌نظر نمی‌آید و برای راهیابی به معنای صحیحی از آن، علاوه بر تأمل و دقت در واژگان به‌کار رفته در آن و لحاظ آنها در بافت جملات خطبه، تجمیع تعبیرات مشابه در میراث عترت طاهره در کنار ملاحظات عقلی ضروری به‌نظر می‌رسد. با لحاظ دو معنای «هستی» و «یافتن» برای وجود، تفاسیر متعددی برای بیان امام قابل ارائه است که برخی از آنها را اندیشمندان شیعه، تفسیری صحیح از سخن امام تلقی کرده‌اند. در این نوشتار، دوازده تفسیر که می‌توانند قابل اعتنا باشند، تقریر و بررسی گردیده‌اند و در نهایت، «بداهت تصدیقی خداوند» و «برهان وجودی» به‌مثابه دو تفسیر از سخن امام بر سایر تفاسیر رحجان داده شده‌اند. در این میان، به نظر می‌رسد که تفسیر بیان امام به «بداهت تصدیقی خداوند» بر «برهان وجودی» ترجیح دارد.

یکی از دیدگاه‌های مهم در معناشناسی الفاظ متشابه قرآن، نظریه روح معناست. این نظریه نخستین بار توسط غزالی مطرح شد و اندیشمندانی چون ملاصدرا، فیض کاشانی، امام خمینی و علامه طباطبایی از مدافعان آن بوده‌اند. این نظریه در آثار جوادی آملی بر اساس زنجیره‌ای از مبانی به‌ویژه مبانی قرآن‌شناختی و تفسیری مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و در واژه‌های متشابه و غیرمتشابه کاربست‌های متعددی یافته است. هدف این مقاله، استنتاج مبانی قرآنی در جایگاه مقدمه‌ای بر نظریه روح معنا و تحلیل برخی نتایج آن در فهم واژه‌های قرآنی بر مبنای آثار ایشان است. برخی مبانی اصلی به‌دست‌آمده عبارت‌اند از: نزول تجلی‌گونه قرآن، ذومراتب‌بودن قرآن، کلیت و دوام آن و ... . بررسی مهم‌ترین استلزامات این نظریه در مواردی نظیر فهم ذومراتبی قرآن، فهم تفسیری و فهم جری و تطبیقی و نفی مجازگرایی در تبیین صفات خبری از دیگر دستاوردهای این نوشتار است. از نتایج این مقاله که به روش توصیفی - تحلیلی نگاشته شده است، بیان نقش مؤثری است که پذیرش این قاعده در فهم عمیق‌تر و حقیقت‌گرایانۀ قرآن در مقابل نظریه‌های رقیب به جای می‌گذارد.

از منظر سروش، وحی از سنخ رؤیا و در نتیجه جزو پایین‌ترین مراتب تجربه‌های دینی است. در واقع وحی رؤیایی محصول ذهن و ضمیر خلاّق و کشّاف رسول اکرم(ص) است و ایشان در زمینة وحی نقش فاعلیت و کاشفیت را ایفا می‌کند. بنابراین پیامبر(ص) نه تابع خداوند، بلکه تابع کشف خویش است. در نتیجه، یگانه مؤلف قرآن حضرت محمد(ص) و رؤیای اوست. سروش دیدگاه «رؤیای رسولانه» را دارای پیشینه‌ای تاریخی می‌داند و معتقد است: برخی اندیشمندان بزرگ اسلامی از مبدعان این نظریه هستند. ایشان با ذکر برخی از عبارات اهل معرفت، آن را ناظر به محوریت پیامبر(ص) در فرایند وحی و نقش فاعلی ایشان در تولید و شکل‌گیری قرآن می‌داند. این مقاله با روش «توصیفی ـ تحلیلی» به نقد دیدگاه سروش در باب رؤیاهای رسولانه پرداخته و با بررسی عبارات مذکور در کتب اهل معرفت، پرده از تفسیرهای ناروا و مغالطات آشکار سروش برداشته است. برخلاف برداشت‌های سروش، از منظر عرفا، نه تنها معانی، بلکه حروف، الفاظ، ترکیب کلمات، نظم آیات و هر آنچه «قرآن» نامیده می‌شود، نازل‌شده از سوی خداست، نه ثمرة نفس نبی، و این افراد به‌صراحت وحی را از جانب خدا و مربوط به فضای بیداری می‌دانند.

شناسایی برخی کنش‌ها در جایگاه مناسک در یک بافت، از مهم‌ترین مسائل در دین‌پژوهی به‌مثابه حوزه‌ای میان‌رشته‌ای است؛ از این‌رو هدف نوشتار حاضر، بررسی چگونگی تمایز مناسک از کنش عادی با استفاده از رویکردی بدیع و برگرفته از چند رشته است. رویکرد موردنظر تلفیقی از مفاهیم مناسک، بدن‌مندی، فضامندی، حافظه و نیّت‌مندی است که آنها را ذیل روند مناسکی‌شدن به‌مثابه امری برای تمایز مناسک از غیرمناسک قرار می‌دهیم. در جستار حاضر با تحلیل مفاهیم و نظریه‌ها به ‌صورت ‌مرحله‌ای، فاتحیتِ برخی کنش‌ها در شناساندنِ خود در جایگاه مناسک را بررسی می‌کنیم. بررسی‌ها نشان می‌دهد از خلال مناسکی‌شدن تلفیقی، فضایی مناسکی تولید شده است که در آن برخی کنش‌ها توسط بدنِ مناسک‌گزاران معنادار می‌شود و از عملی عادی به کنشی مناسکی تبدیل می‌شوند. در پایان نیز نتیجه می‌گیریم یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های تمایز مناسک از غیرمناسک و شکل‌گیری مناسک فاتح، تربیت بدنی مناسک‌گزاران از طریق موقعیت‌های مقطعی مناسکی برای حجیت‌بخشی به مناسک ابداعی است.

باور به وساطت مقربان برای وصول به رستگاری که از آن به «شفاعت» یاد می‌شود، از مؤلفه‌های مهم فرجام‌شناسی اسلامی و برخی دیگر از ادیان از جمله آیین بودا (شاخه مهایانه) است. به دلیل تفاوت در مبانی فکری این دو مکتب دربارۀ اصل مسئله رستگاری، اوصاف شخص واسط (شفیع/ بُدهیسَتّوَه) و شرایط تحقق وساطت راه متفاوتی از یکدیگر دارند. این پژوهش با هدف ارزیابی و مقایسه مسئله «شفاعت» در تشیّع و «بُدهیسَتّوَه‌گی» در مکتب مهایانه با روش توصیفی - تحلیلی، ضمن تبیین دیدگاه این دو مکتب در این‌باره، وجوه اشتراک و افتراق آنها را برشمرده است. نتیجه اصلی تحقیق آن است که در مهایانه، بُدهیسَتّوه‌گی راه اصلی نجات است؛ ولی شفاعت در مکتب شیعه نقش مکمل در رستگاری را ایفا می‌کند و نقش عمده در نجات، ایمان و عمل صالح خود فرد است.

یکی از مناقشات حاد در الاهیات فلسفی بحث تشخص و عدم تشخص خداوند است. بسیاری از متفکران و پژوهشگران در حوزۀ الاهیات و دین برآنند که خدای وحدت وجودی نامتشخص و خدای ادیان ابراهیمی متشخص است. مطابق این دیدگاه، عارفان ادیان ابراهیمی به اعتبار اینکه قایل به وحدت وجود هستند، به خدای نامتشخص می‌رسند و از آن نظر که ملتزم به دین و متعهد به کتاب‌های مقدس هستند، باید به خدای متشخص معتقد باشند. ازاین‌رو آنها دائم در کشاکش بین تشخص و عدم تشخص به‌سر می‌برند و از این حیث بین بیانات مختلف ایشان ناسازگاری دیده می‌شود. از سوی دیگر ادعا می‌شود که مطابق توصیفی که در کتاب‌های مقدس از خدا شده، خدای متشخص ادیان ابراهیمی دارای صفات انسانی است. و این با خدای نامتناهی وحدت وجودی و واجب‌الوجود فلسفی ناسازگار به نظر می‌رسد. این نوشتار دعاوی مزبور را تحلیل و بررسی کرده و سرانجام با تفکیک معانی گوناگون «تشخص»، «شخص‌وارگی» و «انسان‌وارگی»، تصویر و تبیینی از صفات خدا ارائه داده که مطابق آن بین عرفان اصیل، فلسفة معتبر و دین حق در توصیفی که از خدا می‌کنند، سازگاری تام و یگانگی برقرار است.

توماس مرتن یکی از معروف‌ترین الهی‌دانان قرن بیستم در آیین مسیحیت، عمدۀ شهرت خویش را مدیون آثار منتشرشده‌اش در باب گفتگوی بینادینی میان مسیحیت و سایر ادیان به‌ویژه ادیان شرقی است. وی کوشید گفتگویی را با تکیه بر نقاط مشترک و تشابهات میان مسیحیت با ادیان کهن پایه‌گذاری کند. از میان تمامی عرفان‌های شرقی، توجه مرتن به آیین بودایی – به‌ویژه ذن - بیشتر از بقیه بود. نوشته‌های مرتن به همراه آثار متفکران ذن مانند سوزوکی و آلان واتس باب‌های جدی آشنایی سنت مسیحی با مکتب ذن و آیین بودایی بوده‌اند. آیین بودایی به‌ویژه ذن که توسط سوزوکی ارائه شده است، برای مرتن به‌مثابۀ سرچشمه‌ای غنی در طرح مواجهه و گفتگو با انجیل و آموزه‌های مسیحیت نوین است؛ به نظر می‌رسید سوزوکی مکتب ذن را در جایگاه آیینی ارائه می‌کند که به طور تصادفی با تاریخ و تعالیمِ بودایی مرتبط شده است؛ اما مرتن در بسیاری موارد دریافت آن آموزه عمیقاً از دل سنت بودایی سر برآورده است؛ چراکه چارچوبی همراه با مراقبه در ذهن و بینشی وسیع به وجود خواهد آورد.

بررسی مفهوم «ایمان» در سیر تاریخی آرای متکلمان امامیه پرده از این حقیقت برمی‌دارد که تمایل و بینش متکلمان نسبت به دو مقولة «نص» یا «عقل»، در تعریف آنان از «ایمان» سهم بسزایی داشته است. از این ‌روی نوشتار پیش‌رو کوشیده است سیر تحول مفهوم «ایمان» را در آرای متکلمان امامیه با بهره‌گیری از منابع و مستندات کتابخانه‌ای و به شیوة «تحلیلی ـ توصیفی» بررسی کند. یافته‌ها نشان می‌دهد متکلمان نص‌گرا ماهیت «ایمان» را مرکب از اجزا و مؤلفه‌های گوناگون شناختی، عاطفی و عملکردی معرفی می‌کنند و این به ارتباط مفهومی و التزامی میان «ایمان» و «عمل» می‌انجامد. این در حالی است که متکلمان عقل‌گرای شیعه ماهیت ایمان را تک‌جزئی و تنها برخوردار از مؤلفة شناختی ـ عاطفی معرفی می‌کنند که گاه آن را در ارتباطی وجودی ـ و نه مفهومی و التزامی ـ با عمل دانسته و گاه بر نبود چنین ارتباطی اذعان داشته‌اند.

از اصلی‌ترین آموزه‌های بودا، «اَن‌آتّا» یا «نه ـ خود» است که می‌توان گفت مهم‌ترین پروتستِ وی به نظام فکری هندوست. درواقع از این منظر، هیچ «خودِ» مستقلی وجود ندارد و «خود» از «پنج توده» تشکیل شده است؛ از این‌رو ماهیت شخص، مبتنی بر این واقعیت است که آنچه به صورت یک « فرد» ظاهر می‌شود، ترکیبی همیشه متغیر یا در حال تغییر از پنج اسکانداست. بنابراین از منظر بودا آنچه باید مطالعه شود، خودِ وجود نیست، بلکه نمودها یا پدیده‌هایی است که آن را دربر گرفته‌اند. این شیوه از «خود» را «خودِ فرایندی» نیز نامیده‌اند؛ یعنی خودی که از سلسله‌ای فرایندِ مستمر و متداخل ساخته شده است که تفاوت هستی‌شناختی در برابر دیگر فرایندها که در تغییر دائمی هستند، ندارد. همچنین در تعریفی دیگر از این نظریه و با توجه به آموزه «راه میانه»، «نه ـ خود» چیزی بین کرانه‌های هستی و نیستی است که نه «هست مطلق» و نه «نیست» را می‌توان بر آن اطلاق کرد. بنابراین می‌توان این‌طور بیان کرد که بودا نه به سلب حقیقی خود، بلکه به نوعی دیگر از «وجود»، یعنی به وجودِ «نه - خود» قائل بوده است. در این تحقیق کوشیده شده است به روش توصیفی - تحلیلی و با رجوع به سخنان منسوب به خود بودا در سه سبد و نه تحلیل‌های مکاتیب بعدیِ بودایی، مفهوم «نه - خود» تبیین و تحلیل گردد.