جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در گذشتۀ تاریخی ایران، کمتر دانشمند بزرگی را می‌توان سراغ گرفت که در پرتو دریافت‌های علمی و انگیزش‌های صادقانۀ درونی خویش، به عرفان گرایش نداشته باشد؛ بهاءالدین محمد عاملی(شیخ بهایی) فقیه و حکیم و مفسّر و محدث و شاعر قرن دهم هجری از این جمله است. صفویه خود از تصوف به قدرت رسیدند، و کسانی چون شیخ بهایی و گروهی دیگر از عالمان عصر، گرایش‌های عمیق زاهدانه و عارفانه داشتند. هرچند شاعری شیخ بهایی در کنار دانش‌های وسیع او از رشته‌های گوناگون، چندان به چشم نمی‌آید، اما بی‌گمان شأن عرفانی او بیشتر از هر چیز و هرجا در شاعری‌اش نمود یافته و این مسئله تا حدودی به سابقۀ تاریخی شعر و عرفان ایرانی مربوط است. شیخ بهایی در عین برخورداری از اعتبار و احترام رشک‌برانگیز در دربار صفوی و استادی در بسیاری از دانش‌های زمان و نیز در کنار مقامات عالی مذهبی، منش و گرایش‌های عمیق عرفانی داشته و به خوبی توانسته این همه را با هم جمع کند. عرفان او گرچه مستقل و مولّد نیست، عموماً عاشقانه و رندانه و معطوف به نقد و تخطئۀ صوفیان ناصاف و بزرگداشت عاشقان و عارفان صافی‌دل است. در مقالۀ حاضر، گرایش‌ها و اندیشه‌های عرفانی بهایی، بیشتر از منظر شعرهای فارسی او که عمدتاً مشتمل بر غزل و رباعی و مثنوی است، معرفی و بررسی شده ‌است.

شیخ احمد جام در میان نامداران صوفیه، بیش از دیگران، زندگی و شخصیّت‌اش با افسانه‌ها و حکایات عجیب گره خورده است. نویسندگان مقامات با نقل افسانه‌ها و روایت‌های شگفت و انتساب صفاتی چون خُم‌شکنی و تعصّب و تشدّد در امر به معروف و نهی از منکر و شکستن چنگ و چغانه، چهرۀ شیخ جام را چنان ترسیم کرده‌اند که دلخواه ایشان بوده است و کاری به آن نداشته‌اند که او خود چه می‌اندیشیده و در قاموس ذهن و اندیشه و سلوک وی چه می‌گذشته است. کمبود پژوهش در خصوص اندیشه‌ها و شخصیت اصیل احمد جام ورای مقامات نوشته‌شده برای وی و افسانه‌های مندرج در آن‌ها از یک طرف، و قضاوت‌های نادرست و شتاب‌زدۀ برخی از عرفان‌پژوهان، بدون توجه به آثار شیخ از سوی دیگر، حاصلی جز بدنامی و تصوّر خودخواهی و انتقام‌جویی برای شیخ نزد معاصران نداشته است. این در حالی است که با یک نگاه اجمالی به آثار شیخ، می‌توان تا حد زیادی از انتساب چنین صفاتی به وی کاست و حتّی او را عارفی مشفق، مهربان و وارسته به شمار آورد. در این گفتار، پس از نقل دیدگاه‌ها و سخنان برخی از محقّقان معاصر دربارۀ شخصیت شیخ جام و اشاره به چند حکایت از مقامات ژنده‌پیل، کوشش شده در سه بخش «نگرش غیرمتعصّبانه»، «نگرش مشفقانه» و «نگرش روشن‌بینانه»، شخصیت حقیقی شیخ، آن‌گونه که در آثار و نوشته‌هایش تجلّی کرده است، معرّفی گردد.

فرض این تحقیق، آن است که بعد از فریدالدین عطار نیشابوری، عطار یا عطارهای دیگری بوده‌اند که خود را فریدالدین عطار معرفی کرده‌اند و آثار عطار را به خود نسبت داده‌اند و منظومه‌های دیگری را که خود سروده بودند، به آثار فریدالدین عطار، صاحب منطق‌الطیر افزوده‌اند. سرایندۀ این منظومه‌ها، گاه خود را به گونه‌ای معرفی می‌کند که گویی، حتی سال‌ها قبل از تولد عطار صاحب منطق‌الطیر باید متولد شده باشد. نگارنده به بررسی علت این پدیدۀ غیر متعارف پرداخته است و به این حکم دست یافته که اعتقاد به «تجلی انوار» یا به تعبیر افراطیون و مخالفان آن‌ها، اعتقاد به «حلول»، و نیز گرایشات تندروانه برخی از حلاجی‌ها(پیروان حلاج) سبب چنین رویدادی است. اندیشۀ تجلی انواری، اعتقاد به انتقال انوار الهی از یک شخص به شخص دیگر است که معمولاً از دیدگاه برخی عرفا آغاز آن علی ابن ابی‌طالب(ع) می‌باشد و در ائمه و عرفای حلاجی از یکی به دیگری انتقال می‌یابد. به این ترتیب، عطار یا عطارهای بعدی، خود را به طریق تجلی انوار، فریدالدین عطار معرفی کرده‌اند.

انیس الطالبین و عده السالکین کتابی است در شرح احوال و افکار و مقامات خواجه بهاءالدین نقشبند. از این کتاب دو تحریر وجود دارد: مفصّل و مختصر. در تحریر مفصّل، به صراحت از صلاح بن مبارک بخاری به عنوان نویسنده یاد شده است، درحالی‌که در منابع و در فهرست‌ها، این کتاب به خواجه محمد پارسا و عمّ او، حسام بن یوسف بخاری نیز منسوب است. انتساب کتاب به حسام بن یوسف بخاری با دلایلی روشن، کاملاً مردود است. همچنین نسبت‌دادن آن به صلاح بن مبارک، به دلایلی شک و تردید ایجاد می‌کند، اما به قطع و یقین نیز نمی‌توان آن را رد کرد. اما انتساب کتاب به خواجه محمد پارسا به دلایلی درست می‌نماید یا اینکه حداقل باید انتساب تحریر مفصّل را به صلاح بن مبارک با اندکی تردید پذیرفت و انتساب تحریر مختصر را به خواجه محمد پارسا قطعی دانست. نویسندگان مقاله به بررسی این موضوع ‌پرداخته‌اند.

یکی از مهم‌ترین مقولات انسان‌شناسی، مقولۀ اخلاق است که موجبات تکوین شخصیت و تعالی انسان را فراهم می‌آورد. مطالعه در زمینۀ اخلاق، از دیرباز مورد توجه پژوهشگران عرصه‌‌های مختلف، به‌خصوص فلسفه و عرفان بوده است. یکی از حوزه‌‌های مطالعات مربوط به اخلاق، اخلاق کاربردی است که به تحلیل مقولاتی به‌عنوان فضیلت در عملکرد انسان می‌پردازد و به دلیل جایگاه آن در زوایای مختلف زندگی شخصی و اجتماعی، اهمیت می‌یابد. عمده‌ترین فضیلت اخلاقی در مقولۀ انسان‌شناسی(چه انسان‌شناسی اجتماعی و چه انسان‌شناسی الهی و عرفانی)، فضیلت اخلاقی مصاحبت و معاشرت است که در متون عرفان اسلامی، به‌ویژه در مثنوی، به‌عنوان یک اصل و قاعدۀ کلی(جاذب و مجذوب) مطرح شده است. بنا بر این قاعدۀ کلی، رابطۀ بین مصاحبان بر اساس کاربرد‌های فضیلت در اخلاق قابل تبیین است. نگارندگان مقالۀ حاضر می‌کوشند تا ابتدا به به تبیین مفاهیم کلی مرتبط با موضوع بپردازند. سپس ضمن ارائۀ تحلیلی نظریات مختلف اندیشمندان، فضیلت مصاحبت را از دیدگاه انسان‌شناسی اجتماعی و عرفان اسلامی، با نگاه عمیق‌تری به مثنوی معنوی مورد بررسی قرار دهند.

کتاب‌های معارف در پیوند با ادبیات دینی، رویکردها و دیدگاه‌های متفاوت و در عین حال، ژرف و عمیقی را در باب آرا و افکار عرفانی ارائه می‌دهند. این کتاب‌ها در مقام یک نوع ادبی با کتابِ معارف بهاء ولد آغاز می‌شود و در خانوادۀ عرفانی او، به واسطۀ جانشینانش تداوم می‌یابد. از کتب عرفانی که با عنوان «معارف» در ادبیات عرفانی مشهور شده و در تاریخ تفکر عرفانی، نقش بسزایی داشته و بر نحله‌های فکریِ بعد از خود، تأثیر چشمگیری گذاشته‌اند، می‌توان به کتب معارف بهاء ولد، معارف سید برهان‌الدین محقق ترمذی، معارف مولانا و معارف سلطان ولد اشاره کرد. در مقالۀ حاضر، ضمن اینکه چگونگی ظهور کتب معارف و درون‌مایه‌های عرفانی و ادبی آن‌ها بررسی می‌شود، با اشاره به تاریخ تکوین آن‌ها که در دهه‌های اول قرن چهارم هجری بوده است، به معرفی برجسته‌ترین نمونۀ این نوع ادبی پرداخته‌ایم.

چکیده علیرغم پیوند دیرینه شعر و موسیقی و وجود شاعران اهل موسیقی، سنایی غزنوی، شاعر شهیر قرن ششم نه تنها میانه خوبی با موسیقی ندارد بلکه با آن مخالفت می‌کند و به صراحت آن را هنری شهوانی می‌داند و در مذمت آن شعر می‌گوید. نویسنده در این مقال به بیان نظر سنایی درباره موسیقی می‌پردازد و عوامل و زمینه‌های مخالفت او با موسیقی را می‌کاود. در این میان، برخی زمینه‌های اجتماعی صدور این حکم و از جمله آشنایی و سابقه شاعر در شرکت در مجالس بزم و طرب، در دوره پیش از تحول روحی، برجسته می‌شود، و مخالفت کلی سنایی با سماع و حکم اخلاقی او در خصوص موسیقی، به دلیل عقیده‌ای دانسته می‌شود که وی درباره روانشناسی سماع داشته است. طبق این نظر، «جان» وقتی به طبیعت آمد، از مقام و مرتبۀ خود تنزل کرده و اسیر طبع می‌شود و به دنبال چیزهایی می‌رود که با طبع و مزاج او هماهنگی دارد. از دید او چون غنا را شیطان تولید می‌کند و به گوش که آلت طبع است می-رساند و از این راه جان را آلوده می‌کند، لذا حجاب راه و بد شمرده می‌شود. البته آرای سنایی درباره سماع و موسیقی چندان مورد قبول شاعران دیگر واقع نشده است.

شاید جریانی که به نام زهد آغاز شد و سپس تصوف و عرفان نام گرفت، پویا‌ترین و پایا‌ترین جریانی باشد که با کمی دگرگونی، از آغاز ظهور اسلام تا زمان ما، راه خود را در پندار و اندیشه گروهی از مسلمانان، پیموده و شاید پس از فقه و آنچه به گونه‌ای مستقیم با قرآن و اسلام در پیوند است، در هیچ حوزه‌ای چون حوزه تصوف و عرفان، کتاب‌ها، چکامه‌ها و رساله‌ها و ... به نگارش در نیامده باشد. سبک و ساختار شکلی این نوشته‌ها، به پیروی از شیوه نثر‌نویسی هر دوره، همواره دگرگون شده است و اتفاقا نخستین جایی که این دگرگونی فُرمی نمود یافته، عناوین کتاب‌ها، عناوین بخش‌ها (= فهرست) و حتی دیباچه‌های آن‌ها‌ست. عناوین نوشته‌ها در هر دوره، از یک سو پیرو شیوه نثر‌نویسی آن دوره است و ویژگی‌های فرمی نثر آن دوره را نشان می‌دهد و از سوی دیگر با توجه به حوزه موضوعی نوشته‌ها، درون‌مایه‌های عمده آن حوزه را بازتاب می‌دهد. عناوین نوشته‌های تصوف نیز به همین شیوه، ویژگی‌های نثری ادب عربی و پارسی و جریان‌های اصلی تصوف در هر دوره را نمایان می‌سازد. در جستار پیش رو، ضمن نگاهی کوتاه به دوره‌های اصلی تصوف، از سده نخست تا هشتم هجری و ویژگی‌های اصلی نثر عربی و پارسی در این چارچوب زمانی، به بررسی فرمی عناوین نوشته‌های تصوف مانند کتاب‌ها، رساله‌ها، چکامه‌ها، شرح‌ها و هر آنچه مربوط به این حوزه دینی - هنری در ادبیات عربی و پارسی است، پرداخته شده است. به نظر می‌رسد عناوین نوشته‌های تصوف در سده‌های نخستین، بیش‌تر به شکل کوتاه، ساده، روشن و غیر آهنگین و دالّ بر محتوای کتاب، بوده و به تدریج این عنوان‌ها طولانی، مسجّع، مبهم و حتی رمز‌آلود شده، آرایه‌های لفظی و معنوی در آن نمود یافته و جدا از محتوای کتاب، گاه به رمزی‌بودن محتوا، نوع مخاطب و... نیز اشاره می-کنند.

چکیده معرفتشناسی یکی از موضوعات مهم فلسفی است که از قدیم الایام کانون توجه فیلسوفان بوده و امروزه نیز به طور گسترده ای مورد مداقه و تحلیل قرار میگیرد. بحث از ارزش شناخت و ملاک صحت و سقم ادراکات، یکی از محوریترین مسائل معرفت شناسی است. در مورد معیار صدق، تئوریهای مختلفی مطرح شده است، یکی از قدیمیترین و پر طرفدارترین آنها، «نظریه مطابقت» است. رویکرد غالب فلاسفه اسلامی به مسئله صدق مبتنی بر تطابق ماهوی ذهن و عین است. پرسش اساسی این مسئله این است که آیا صور ادراکی با خارج مطابق است؟ نحوه مطابقت آن چگونه است ؟ و در صورت تطابق ذهن وعین آیا این مسئله بدیهی است، یا نظری و در صورت دوم استدلال آن چیست؟ از نظریه مطابقت دو قرائت حداقلی و حداکثری ارائه شده است. براساس رویکرد حداکثری صور ادراکی به طور کاملمطابق با خارج است و در مطابقت حداقلی اگر چه واقع نمایی علم مورد قبول است اما، مطابقت کامل آن در برخی موارد محل تردید است. طرفداران مطابقت حداکثری انکار مطابقت ماهوی را ورود به سفسطه و شکاکیت میدانند. از آثار ملاصدرا دو رویکرد درباره مطابقت ذهن و عین بدست می آید: رویکرد وحدت ماهوی به تطابق ذهن و عین که مبتنی بر انحفاظ ذات ماهیت و نگرش ماهوی است. در رویکرد وحدت ماهوی که دیدگاه فلاسفه قبل از ملاصدرا نیز هست اعتقاد بر آن است که هر ماهیتی دارای دو نشأه خارجیِ با آثار و ذهنیِ فاقد آثار است. ملاصدرا در مواردی به این مبنا اشاره کرده و آن را پذیرفته است. رویکرد دیگر نگرش وجودی به تطابق ذهن و عین است که مبتنی بر اصول فلسفه وی و نگرش وجودی و تشکیکی می باشد. این رویکرد اگر چه ملاصدرا تصریحی به آن ندارد اما از مبانی فلسفی ایشان بدست می آید. از دیدگاه فلاسفه پیش از ملاصدرا انطباق و حکایت همان وحدت ماهوی ذهن ، عین، علم و معلوم است و منشأ تطابق ذهن و عین به وحدت و اشتراک ماهوی آنها بر میگردد. اما در نظر صدرالمتالهین ناشی از وحدت عینی تشکیکی وجودات است و منشا تطابق ذهن وعین به تطابق عوالم بر میگردد. به طوری کلی مواجهه فلاسفه اسلامی با مسئله مطابقت مبتنی بر بداهت این مسئله و تردید ناپذیری آن بوده است. و براهینی که گاهی بر این مسئله ذکر کرده اند بیشتر جنبه تنبیهی دارد. آنان انکار مطابقت ذهن با واقع را موجب ورود به شکاکیت و سفسطه می دانند. و قول به تبعیض در مطابقت را نمی پذیرند. به نظر می رسد انکار تطابق ذهن و عین در برخی موارد(مثلا در مورد صفات اجسام مادی)مستلزم ورود به عرصه شکاکیت نیست. زیراشک در برخی از ادراکات ، غیر از شک در ادراکات به طور مطلق است و اساسا خطای حواس، مانع از پذیرش وحدت ماهویذهن و عین است.واژگان کلیدی: واقع نمایی علم، صور ادراکی، انحفاظ ذات،مطابقت ذهن و عین، خارج، نفس الامر، وجود ذهنی، ملاصدرا

این پژوهش به بررسی غایت اخلاق در دو رویکرد فلسفی و عرفانی در مکتب اخلاق اسلامی و با تاکید بر دیدگاه دو اندیشمند بزرگ فلسفه و عرفان یعنی ابن سینا و ابن عربی می پردازد و درصدد مقایسه دو دیدگاه و جستجوی نقاط مشترک و نقاط اختلافی دو دیدگاه و تعیین نقاط ضعف هر دیدگاه و نسبت آن ها با دیدگاه اسلامی است . در این پژوهش به آراء سایر اندیشمندان فلسفه و عرفان نیز اشاره شده است ولی ساختار کلی رساله بدنبال بررسی آراء دو اندیشمند فوق الذکر است .