جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان متون اولیه صوفیه، نخستین اثری که در آن از فرقه های صوفیان سخن گفته شده است، کشف المحجوب هجویری، از آثار قرن پنجم هجری است. هجویری (م: حدود 470) در یکی از ابواب این کتاب، صوفیان را دوازده فرقه معرفی کرده و محوری ترین اصل اعتقادی عملی آنان را شرح داده است. برای بعضی از محققان تصوف و خوانندگان کشف المحجوب این سوال پیش آمده است که آیا این فرقه ها در واقع وجود داشته اند. یا هجویری در تالیف کتاب خود چنین ترتیبی را سامان داده است؟ نوشته حاضر جست و جویی درباره فرقه های صوفیه در قرون اولیه، شناسایی دوران حیات آنان و یافتن پاسخی برای آن پرسش است.

ابوعبداله محمد بن کرام سیستانی نیشابوری (متوفی: 255 هجری)، پیشوای کرامیان، کسی است که آن چه مولفان ملل و نحل در باره او و پیروان او نوشته اند، همه دروغ و ناروا، و تهمت و افتراست که از سوی دشمنان درباره آن ها گفته شده است. آثار و نوشته های آنان نیز از سوی دشمنان نابوده شده است و چیز چندانی از آن ها به دست نرسیده است. یک اثر برجسته و عالی که از ایشان در حوزه تفسیر عرفانی قرآن، خوش بختانه باقی مانده است، کتابی است با نام «الفصول» از عبدالوهاب حنفی، که پاره ای از سخنان محمد بن کرام در آن آمده است و تاکنون سه نسخه از آن شناخته شده است. ما پیش تر در مقاله ای سخنان محمدبن کرام را که در این تفسیر آمده، از روی دو نسخه آستان قدس رضوی و نسخه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، استخراج و تدوین کرده ایم، و در این مقاله، از روی نسخه موزه بریتانیا. بیشتر آن چه در این جا آمده، در دو نسخه پیشین نیست، چند مورد تکراری آن ها هم، با دو نسخه پیشین اختلافاتی دارد. از این سخنان بر می آید که محمد بن کرام زاهدی است یگانه و عارفی است ژرف اندیش و روشن ضمیر و تنزیهی مشرب از نوع با یزید بسطامی. نیز همین سخنان دلیل آشکاری است بر دروغ و ناروا بودن آن چه در کتاب های ملل و نحل درباره او و فرقه او گفته شده است.

مولانا جلال الدین یکی از برومند ترین فرزندان ایران زمین است که ادب نهان گرایانه و صوفیانه فارسی با او به اوج رسیده است و شعر شررخیز او همواره آتش در سوختگان جهان می زند. او مثنوی خویش، شگرف ترین نامه راز را با نای و نوای آن آغاز کرده است و از آن، چونان نمادی از خویش و از هر درد آشنای دیگری سخن گفته است. مولانا از میان همه سازها، نای را از این روی برگزیده است که نای تهی شده از خویش، خود را یک سره به دست و دم نایی می سپارد و از دم او جان و جنب می گیرد و در جان دیگران شور و شرر می افکند. مولانا خود نیز نای است که با دم شمس تبریزی از خود تهی شد و خویشتن خویش را بازیافت و مثنوی با همه دراز آهنگی اش ناله های این نای است که در نایی رنگ باخته و دم گرم نایی پرده های او را دریده و رازهایش را بر آفتاب افکنده است. از این جاست که مثنوی با این که کتابی آموختاری است و باید آگاهانه باشد، بیشتر ناخودآگاهانه است و برآمده از گونه ای تداعی غول آسا و از سویی نیز سر رشته این کتاب که نردبان آسمان است، به دست حسام الدین چلپی است که بی او غنچه های مثنوی ناگفته می ماند. این ها و پاره ای نکته های دیگر در این گفتار باز نموده شده اند.

مولانا جلال الدین محمد بلخی، با سرودن اشعار خود - که گاهی آن را قافیه اندیشی نامیده است - دل های مردم جهان را تسخیر کرده است. بعضی کسان پنداشته اند که هر کجا مولانا از قافیه اندیشی و تکرار ارکان عروضی به ستوه آمده و از آن اظهار دلتنگی کرده است منظورش نفی لزوم وزن و قافیه برای شعر بوده و این دو رکن اساسی شاعری را که تا روزگار ما هیچ یک از پیشینیان منکر ضرورتشان نبوده اند، چندان لازم نمی دانسته است.در این گفتار با شواهد و دلایل گوناگون نشان داده می شود که مولانا نه تنها هیچ گاه شعری بدون وزن و قافیه نسروده، بلکه برای آن اهمیت و ارزش مضاعف قایل بوده است و غور و تامل او در دواوین شاعران عرب زبان و پارسی گوی، سرودن شعر موزون و مقفی را چنان با طبع او آمیخته که هزاران بیت شعر عالی و بی همتا بدون کم ترین تکلف و تصنع بر زبان او جاری شده است.

داستان خضر و اسکندر، و افسانه آب حیات یکی از نکته هایی است که در شعر و ادب، تاریخ، تفسیر و متون عرفانی، بازتاب بسیار داشته و درباره آن ها از حقیقت تا افسانه و اسطوره، چیزهایی بسیار گفته شده است. در این گفتار نخست پیشینه آب حیات و چشمه زندگی را که رمزی است از آرزوی جاودانگی و بی مرگی، در اسطوره های ایران، مصر، بین النهرین و ... پی گرفته ایم، سپس داستان خضر و اسکندر را بویژه در متون ادبی و تفسیری دنبال کرده ایم و نشان داده ایم که داستان های اینان از چه زمانی و در چه کتاب هایی و چگونه آمده است. در ضمن ماجراهای این دو را با برخی از اسطوره ها مانند اسطوره گیل گمش، نیز با روایت هایی از کتاب مقدس مقایسه کرده ایم. سپس به برداشت ها و تاویل هایی که از آب حیات و خضر شده پرداخته ایم. از استفاده های ادبی به صورت تشبیه و استعاره گرفته تا استفاده های نمادین و سمبلیک عرفانی و دینی. و در ضمن توضیح این که خضر در متون نمادین و عرفانی نقش منجی، راهنما و مرشد دارد، با جست و جویی در آثار منظوم و منثور عرفانی، گزارش هایی آورده ایم درباره برخی از کسانی چون محیی الدین عربی، سنایی و ... که با خضر دیدار داشته اند و یا از دست او خرقه پوشیده اند.

موضوع مقاله، مشکل هجویری درباره طبقه بندی صوفیان است و مقایسه آن با دیگر منابع. گویا هجویری نخستین کسی است که در «کشف المحجوب» صوفیان را تاپایان قرن چهارم به دوازده گروه تقسیم کرده و بر هر گروه نامی نهاده است. پیش از او تنها شیوه معمول در طبقه بندی صوفیان، شیوه «طبقات» بوده که ادامه شیوه کتب رجال حدیث است و مبنای آن رده بندی زمانی نسل ها. هجویری گویا به شیوه ای شخصی، بلکه «من درآوردی» آنچه را درباره مسائلی چون رضا، صحو، سکر، رضایت و ... در ذهن داشته، بر محور وجه غالب قرار دادن یکی از آنها در ارتباط با یکی از مشایخ، طریقه‌ای به نام او ابداع کرده است که جایی دیگر از آنها نشانی نیست و به همین دلیل چندان نمی تواند مورد اعتنا باشد.

مقاله حاضر نخست به پیشینه تفسیرهای تمثیلی شاهنامه، در برخی متون عرفانی اشاره می کند و آنگاه با مقایسه داستان بیژن و منیژه در شاهنامه فردوسی و قصیده عینیه ابن سینا، عناصر مهم جهان بینی گنوسی ها، همچون دوگانگی روح و جسم، هبوط روح از عالم بالا و زندانی شدن آن در تخته بند تن و فراموش کردن اصل خویش و سرانجام بیداری و بازگشت به جایگاه و موطن اصلی را در هر دو متن نشان می‌دهد.

مقاله حاضر به موضوع شطح که یکی از مسائل مورد بحث در تصوف اسلامی است، می پردازد. نویسنده با کممک کتاب های لغت و مراجع عرفانی، نخست می کوشد تعاریف لغوی و اصطلاحی شطح را تبیین و بررسی کند و سپس، با نگاهی دیگر و مقایسه آن با طامات، به تقسیم بندی تازه ای از انواع شطح دست یابد. نوینده، شطح را به شطح در رفتار، شطح در رؤیا و پندار و شطح در گفتار منقسم می کند و هر کدام را مختصراً تبیین می کند. مقاله با بحثی اجمالی درباره نسبت شعر و شطح و نیز تبیین نظریات موافقان و مخالفان شطح و شطاحان پایان می‌پذیرد.

بر حسب آیات متعدد قرآن کریم، ابلیس از دستور خداوند مبنی بر سجده در برابر آدم استکبار ورزید و سرپیچی کرد، در نتیجه، مورد لعنت حق تعالی قرار گرفت، ولی به او اجازه داده شد که تا رز قیامت به اغوا و تسویل بندگان بپردازد. بر اساس آموزه مذکور، جمهور مسلمین او را مجرم شمرده و همواره بر او لعنت فرستاده و از شرّ او استعاذه جسته اند، ولی تعدادی از پیشروان عرفان مکتب سکر به ویژه حلاج، عین القضاه و احمد غزالی برای ابلیس سیمایی عاشقانه ترسیم کرده اند و سجده نکردنش را ناشی از غیرت عاشقانه توحیدی او دانسته و ابلیس را تا مرتبه سید و سرور موحّدان برکشیده اند. این مقاله، سیمای دوگانه ابلیس را در آیینه سخنان حکیم سنایی ترسیم و با آیات قرآن، احادیث و سخنان عارفان و پیشروان فرق مهم کلامی، مقایسه می کند و در صدد اثبات این مدعاست که نگاه حکیم غزنوی در مورد ایمان یا کفر، و اجبار یا اختیار ابلیس با نظرگاه اشاعره و معتزله فاصله بسیار دارد و با موقف مرجئه، همسویی بیشتری نشان می دهد

در زبان عارفان مرموزاتی از قبیل زلف، رخ، می و معشوق فراوان به کار رفته است. قصد آنان از به کارگیری چنین رمزهایی، تشبیه معقول به محسوس و نیل به حقیقت از طریق پل مجاز است. آنها بر این باورند که در قصه یوسف نیز، تطبیق معانی قصه با مراتب سلوک یا تطبیق عالم صغیر و کبیر که از کلام الهی استخراج می شود، در حکم تفسیر به رأی نیست. زیرا در معانی واژه‌ها دخل و تصرفی صورت نگرفته بلکه ذهن از این واژه به آن معانی متعالی انتقال یافته است. هدف از این مقاله، بعد از معرفی تفسیر و مفسر، بررسی و معرفی برخی تأویل ها و نمادهای عرفانی این قصه، به ویژه در تفسیر الستین الجامع اثر زید طوسی است. لطایف این تفسیر، در حکم تفسیرهای عرفانی است و اشارات آن نیز غالباً به مراتب سیر و سلوک عرفانی معطوف بوده و گاهی نیز در حکم مفهومی متداخل به حساب می آیند.