جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مثنوی مجموعه نسبتا متنوعی از تقابل هاست که در این میان تقابل دو جهان یکی از مهم ترین بنیان های فکری شاعر را تشکیل می دهد. در منظومه فکری مولوی پیوسته سیطره جهان غیب بر عالم شهادت محسوس است و بحث رجعت یکی از مهم ترین بنیان های فکری شاعر است که با عناوین مختلف آدمی را به جانب جهان غیب رهنمون است. ما در این اثر با معانی گوناگونی از مرگ مواجهیم که هر چند همگی آدمی را به سوی جهان آن سری دعوت می کند، اما هر کدام از دیگری متمایز است. این مفاهیم عبارت اند از: مرگ طبیعی، مرگ تبدیلی، مرگ مصلحتی، شهادت که در این میان، شاعر بیش از همه به مرگ تبدیلی پرداخته است. مولانا در اقناع مخاطبان خویش درباره جهان غیب، بیش از دیگر تمهیدات ادبی، از تمثیل بهره برده است؛ زیرا هنگامی که وی می خواهد از جهانی سخن بگوید که هیچ مرز و صورتی ندارد، به ناچار از ابزاری بهره می گیرد که در جهان صورت قابل درک باشد.

نفس اماره، همواره به عنوان دشمنی درونی و خانگی و مانعی سترگ و ستبر در راه سلوک و بندگی، در آثار عرفا و مشایخ و دیگر بزرگان و معلمان اخلاق و تربیت، نشان تیر ملامت و نکوهش واقع شده و سالکان و مریدان، هوشیارانه به پرهیز و تجهیز در مقابل این دشمن مکار و فریبکار فرا خوانده شده اند.مولانا در دفاتر شش گانه مثنوی در ضمن داستان ها و حکایت ها، بارها فریب و مکر این دشمن دون و زبون را با استفاده از آیات و روایات گوشزد کرده و با تشبیه و تمثیل، ترفند و تزویر او را تبیین نموده است و می توان گفت هیچ شاعر و عارفی نتوانسته است همچون مولانا، با استفاده از هنرهای ادبی و شگردهای شعری از چهره های پوشیده و پنهان این دشمن غدار و خونخوار پرده بردارد و راه هایی موفقیت آمیز برای غلبه بر آن پیشنهاد کند.این مقاله کوششی است در راه شناخت انواع، آفات، خطرات و چهره های گوناگون نفس و همچنین راه های سازنده و نتایج غلبه بر این دشمن غول آسا که از منظر مثنوی معنوی مولوی، مورد بحث و تحلیل قرار گرفته است.

معراج، با تمام گستردگی معناییش جایگاه ویژه ای در اعتقادات مسلمانان دارد. پیامبر گرامی اسلام (ص) که در اوج صفا و پاکی بود، معراج منحصر به فردی را درک کرد که در بالاترین و کامل ترین شکل قرار داشت. از آنجا که پس از او کسی به مقام والایش دست نیافت، تجربه چنین سفری برای دیگران میسر نگردید، ولی انسان هایی که تلاش کردند با قطع دلبستگی ها و تعلقات دنیوی از اسارت روحشان بکاهند، موفق گردیدند. پروازهای روحانی را تجربه کنند که برای دیگران روی نداده است. از زمره این افراد، شاعران عارف هستند که در شعرشان از عروج روحانی و سفرهای ملکوتی خود سخن گفته اند.در آثار شاعران برجسته عارف (سنایی، نظامی، عطار، مولوی، حافظ) اشعار فراوانی به چشم می خورد که در آن شاعر معراج های روحانی خویش را بیان می کند و نشانگر عروج شاعر به درجات بالا و سیر در ملکوت و دیدن کروبیان است و این مقام را در بررسی آثار این شاعران می بینیم و در این گفتار بررسی می کنیم.

موضوع ادبیات متن و به ویژه شعر و ماهیت آن، از موضوعاتی است که عطار مانند پاره ای از عارفان دیگر، بسیار بدان ها توجه داشته، و هر چند تعریفی منطقی از گونه حد و رسم، از آن ها به دست نداده، با دیدگاه عرفانی خویش بسیار بدان ها اندشیده و بارها در آثار خود به تبیین و توضیح آن ها پرداخته است. البته او به دلیل نگاه عرفانی اش، به شعر، نیز داستان، بیشتر از زاویه محتوا و کارکرد می نگرد و شعر راستین را شعری می داند که با شرع و عرش در پیوند باشد و از ذکر و فکر، و درد و داغ مایه بگیرد. با این همه بر خلاف مشهور، نسبت به فرم و زبان نیز، نه تنها بی توجه نبوده که بسیار بدان ها اهمیت می داده و می کوشیده است تا برای بیان اندیشه ها، آزموده ها و مواجید عرفانی خویش به برترین فرم و زبان دست یابد. او شعری را که در پناه شرع باشد و از ذکر و درد مایه گرفته باشد، ادامه تفسیر وحی می داند و حتی آن را در خاستگاه با وحی یکی می شمارد؛ در برابر شعری را که این گونه نباشد «حیض الرجال» می نامد و «حجت بی حاصلی» می خواند.

در سخن عارفان تعبیرات و اصطلاحاتی به چشم می خورد که از شناخت و جهان بینی خاص آن ها حکایت دارد، شناختی که حاصل تجربه شخصی هر عارف است. او بر اثر تهذیب نفس و ریاضتی که در پیش می گیرد، مورد عنایت و الهام قرار می گیرد و حالی برایش فراهم می آید که بیانش در قالب الفاظ عادی نمی گنجد و به ناچار از زبان رمز بهره می گیرد تا حقیقت حال و تجربه اش از اغیار پنهان بماند؛ و از این روست که سخنان عارفان، آکنده از رمز و اصطلاحات عرفانی می شود.«انا الحق» حسین بن منصور حلاج (من منصوری) از جمله این تعبیرات رمزی است که در متون عرفانی و شعر حلاج، به شکل های گوناگون مطرح شده است و حکایت احوال عارفان وارسته و رمز جهان بینی توحیدی آن هاست. در این مقاله با برشمردن ویژگی شناخت عرفانی و سخنان عرفان، به استناد دیوان شعر حلاج، معلوم گشته است که حلاج از نظر اعتقادی به «وحدت وجود» گرایش دارد و در تبیین ارتباط خداوند با آفریده ها، «وحدت حلول» را مطرح می کند و چون جهان و خود را مظهر تجلی خدا می داند، از «وحدت تجلی» سخن می گوید.

مقاله حاضر عهده دار بررسی دیدگاه های انتقادی و اصلاحی یکی از بزرگان مکتب نقشبندیه هند: شاه ولی ا... دهلوی نسبت به تصوف است. ابتدا درباره ورود تصوف به هند و آثار آن اشاره شده و سپس زمان ظهور شاه ولی اله توصیف و در ادامه به انتقادهای او درباره تصوف پرداخته شده است. به دنبال این مباحث، دیدگاه های خاص شاه ولی در خصوص اصلاح تصوف و تبیین بحث پرمناقشه وحدت وجود و وحدت شهود بررسی شده است. اندیشه اصلاح دینی صوفی مورد مطالعه مشتمل بر عنصر اجتهاد در اسلام، تبیین عدم جدایی شریعت و طریقت و احیای حدیث، از مباحث دیگر این مقاله است. در بخش پایانی نیز اندیشه اصلاح حکومت و سیاست از منظر این صوفی نقشبندی تبیین شده است.

یکی از عارفان بزرگ ولی گمنان مانده قرن چهارم نیشابور، ابوالعباس زوزنی است. در کتب مشهور عرفانی، تنها در رساله قشیریه حکایتی از او نقل شده است و دیگر هیچ. از همین حکایت بر می آید که زوزنی عارف بزرگی بوده است و از مشایخ ابوعلی دقاق. در این مقاله، با جستجو در کتاب هایی چون تاریخ نیشابور حاکم و تاریخ الاسلام ذهبی، اطلاعاتی درباره نام و نسب زوزنی، مشایخ او، شاگردان او، سفرهای علمی او، گورجای او و ... به دست داده شده است و بدین گونه چهره گمنام مانده او تا اندازه ای معرفی گردیده است. در پایان نیز با جستجو در یک مجموعه خطی (مجالس مرعشی) و کتابی با نام علم القلوب - که به غلط به نام ابوطالب مکی چاپ شده - شماری از سخنان ابوالعباس زوزنی که همه حکمت آمیز است و نشان از مقام علمی و عرفانی گوینده دارد، گردآوری شده است. در میان مقاله نیز، به مناسبت درباره زادگاه زوزنی – زوزن - و موقعیت تاریخی و جغرافیایی آن سخن به میان آمده است. چنان که زیر عنوان زوزنیات یک مجموعه خطی از آثار ادبا و شعرای زوزن به خط کاتبی زوزنی، موجود در کتابخانه احمد ثالث ترکیه، معرفی شده است.

جور دیگر دیدن، آن‌گونه که در این گفتار بدان پرداخته شده، پلِ پیوندی است که عرفان و هنر را در یک رده و رسته می‌نشاند و هر دو را برخاسته از زمینه‌ای هم‌سان می‌شمارد؛ و آن، تواناییِ ویژه‌ای است که هم عارفان و هم هنرمندان از آن برخوردارند: تواناییِ ویژه‌ای که خود دو سوی و روی دارد: بینشی و کنشی؛ بر بنیادِ سویه بینشیٍ این توانایی، عارفان و هنرمندان جهان را جور دیگر می‌نگرند و بر پایه این جور دیگر دیدن، هم نادیدنی‌هایی را که از دید و دریافتِ عادت‌زده دیگران دور است، می‌ بینند و هم از دیدنِ پدیده‌های هرروزه و عادت‌شده، چیزهایی در‌ می‌یابند که دیگران در نمی‌یابند؛ و بر بنیادِ سویه کنشیِ آن، دیگردیده‌های خویش را در صورت و ساختارهایی از جنس آهنگ (شعر و موسیقی) و رنگ (نقاشی و نگارگری) و سنگ (پیکرسازی) و ... – که ما آن‌ها را کار هنری می‌خوانیم- در دید و دست‌رسِ دیگران می‌گذارند و بدین‌گونه آنان را نیز به جهانِ دیگرگون خویش راه می‌دهند. در این گفتار پس از پژوهش‌ها و بررسی‌هایی در باره نکته‌های یادشده، با آوردنِ نمونه‌‌هایی از رفتار و گفتار عارفان نشان داده‌ایم که آموزه‌ها و آزمون‌هایِ عرفانی و معنوی در کنار پی‌آمدهایِ گوناگون، این پی‌آمد را نیز دارند که بینش و کنشی چنان هنری به عارف ارزانی می‌دارند که با نگاه بدان می‌توان گفت : هر عارف راستینی هنرمند نیز هست.

یوسف نامه و یا تفسیر سوره یوسف اثر پیر جمالی اردستانی شاعر و عارف معروف قرن نهم است. این تفسیر آمیخته ای از نظم و نثر است. پیرجمالی اردستانی ضمن تاویل سوره یوسف و تطبیق آن با اعتقادات عرفا داستان زندگی حضرت یوسف (ع) و عشق آتشین زلیخا را نسبت به وی بیان می کند. وی در صحنه های مختلف این داستان، عظمت و بزرگی مقام پیامبر اکرم (ص) را در عالم آفرینش و برتری احکام شریعت آن حضرت را نسبت به شرایع قبل از آن به صورت نمادین و رمزی بیان کرده است.پیر جمالی اردستانی در بیان اندیشه های خود در این زمینه از نظریه «وحدت وجود» ابن عربی تاثیر پذیرفته است.در این مقاله اندیشه های پیر جمالی اردستانی در مورد پیامبر اکرم (ص) مورد تحلیل قرار می گیرد و با اندیشه های ابن عربی در فصوص الحکم و فتوحات المکیه و بعضی عرفای دیگر مقایسه می شود.

یکی از بن مایه های برجسته در سوره های عرفانی، به ویژه عرفان رندانه، که نشانگر یکی از آموزه ها و آزموده های عارفان نیز هست، «نظر بازی» است. نیز کلیدواژه های وابسته بدان یا بر آمده از آن مانند نظرباز، صاحب نظر، اهل نظر، علم نظر و ... . در این گفتار نخست به کوتاهی، باز نموده ایم که چگونه واژگانی چون نظربازی که در زبان و فرهنگ مردمی نشانگر خوهایی ناپسندیده اند، چونان کلید واژه ها به زبان و فرهنگ عرفانی راه یافته اند، سپس نشان داده ایم که نظربازی که نزد مردم به معنی چشم چرانی است، نزد عارفان نشانگر چند گونه تجربه عرفانی است: 1- این تجربه که عارف در عشق و عرفان به جایی می رسد که بر هر چه می نگرد، خدا و جلوه های خدا را می بیند و با آن ها نظربازی می کند؛ 2. آن دست تجربه ها که ز ملک تا ملکوت حجاب از پیش عارف برداشته می شود و چشم او به زیبایی های غیبی گشوده می گردد و چه بسا یار آسمانی خویش را در زیباترین چهره و پیکره انسانی می بیند و با او و آن ها نظر می بازد؛ 3. در آن گونه تجربه ها که عارف به درون خویش راه می یابد و با زیبایی ها و دیدنی های شگرفی که در خویش می بیند، نظربازی می کند. در گزارش این تجربه ها به نکته هایی چون: تجلی، تمثل، نظام احسن، شاهد بازی و ... نیز اشاره هایی داشته ایم)، سپس یاد کرده ایم که نظرباز، صاحب نظر، اهل نظر و ... کسی است که به چنین تجربه هایی توانایی یابد، چنان که علم نظر، آگاهی از رسم و راه نظربازی است و دانستن معانی و شیوه های آن، چگونگی رسیدن به آن، آفت و آسیب های آن و ... در پایان نیز آسیب شناسانه به لیز و لغزان بودن این شیوه ها و سو استفاده هایی که به ویژه صوفی نمایان از آن ها کرده و می کنند، اشاره کرده ایم.