جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دعا و عرض حاجت به خداوند، که اصالتاً مفهومی دینی است، همواره از ابعاد گوناگون فلسفی، اخلاقی، معرفت‌شناختی و زبان‌شناختی محل تأمل و پرسشگری متکلمان و فیلسوفان، به ویژه فیلسوفان دین، بوده است. نوشتار کنونی، مشخصاً با تکیه بر مفهوم دعای مستجاب، به بررسی یکی از مهم‌ترین چالش‌های فلسفی فراروی آن یعنی تبیین سازگاری دعای مستجاب با صفات الهی تغییرناپذیری و تأثیرناپذیری می‌پردازد. این مهم بر اساس مبانی و اصول حکمت صدرایی صورت می‌پذیرد، زیرا ظرفیت‌های موجود در این نظام فلسفی این امکان را فراهم می‌کند تا به روش تحلیلی-توصیفی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، مدلی نو و تبیینی جدید از مسئله استجابت دعا به نام «استجابت انکشافی» مطرح شود. در مدل پیشنهادی، تأثیرپذیری و تغییرپذیری خداوند در فرآیند استجابت دعا مستلزم خروج از قوه به فعل نبوده بلکه از سنخ تبدیل بطون به ظهور و یا اجمال به تفصیل است. علاوه بر این تأثیر دعای بندگان بر تصمیم خداوند از وجه فقر وجودی و نیاز محض تبیین شده است که نقش مهمی در حفظ تمایز میان خالق و مخلوق در عالی‌ترین سطح دارد. برخورداری از مبانی مدلل عقلی، ارائه مدلی سازگار با فهم عرفی از استجابت دعا، و نیز خوانشی متناسب با ساحت الهی از استجابت دعا سبب شده است تا مدل یادشده در مقایسه با مدل‌های پیشنهادی الهیات اسلامی و مسیحی از مزایای بیشتری برخوردار باشد و با برخورداری از قوّت تبیین فلسفی در برابر چالش‌های موجود در فلسفه دین تاب‌آوری بیشتری از خود نشان دهد.

چنان که در علم کلام مشهور است، پیامبران با آوردن معجزه نشان می‌دهند که در دعوی خود صادق‌اند و فرستادۀ حقیقی خداوند به شمار می‌آیند. در مقابل این نظر مشهور، عده‌ای از اندیشمندان معجزه را راه مناسبی برای اثبات صدق دعوی نبوت به شمار نیاورده‌اند. چنان که حکمایی همچون ملاصدرا، غزالی، ابن‌رشد، عبدالرزاق لاهیجی و ملاهادی سبزواری معتقدند که مؤمن حقیقی ایمان و یقین خود را بر دیدن معجزۀ عملی از پیامبر بنا نمی‌کند و دینی را که حاصل معجزه باشد دین انسان‌های عامی دانسته‌اند. از نظر ایشان معجزه نمی‌تواند برای ما یقین عقلانی ایجاد کند و تشخیص معجزه نیز از سحر و شعبده دشوار است. در این مقاله پس از بیان دیدگاه‌ها و دلایل مخالفان معرفت‌بخشی معجزات، اشکالات دیگری مانند متواتر نبودن گزارش‌های معجزات، منحصر بودن گزارش‌های معجزات به حامیان آن دین، عدم ارائۀ ملاک عملی برای تشخیص معجزات، قابل اثبات نبودن ادعای مطابقت معجزات با فنون زمانه و امکان ارائۀ تفسیرهای طبیعی از معجزات، مطرح شده و سپس راه صحیح شناخت انبیاء، که نزدیکی و تشبّه روحی به ایشان و بررسی معارف الهی آنان است، ارائه شده است. بر این اساس، نشان داده شده است که معجزات نقل‌شده در ادیان فاقد کارکرد کلامی مورد نظرِ متکلمان هستند.

در برابر نقدهای واردشده بر نظریه کثرات‌گرایی دینی جان هیک در زمینه چرایی و چگونگی حقانیت و نجات ادیان و همچنین استخراج مبانی و الگوی نظریه دینی وی، سعی فلاسفه و الهی‌دانان بر این بود که در عین احترام به اصل گشودگی نظریه دینی هیک، به اصلاح و تکمیل نظریه وی در باب مسئله واقع‌نمایی تمام تجربیات دینی بپردازند. در این میان کیث وارد، در عین طبیعی و مفید دانستن مسئله تنوع ادیان و قدردانی از جان هیک، بر مرز بین درست یا قابل قبول بودن و کفایت یا گشودگی بُعد اعتقادی دین نسبت به آینده و همچنین درک متقابل تکاملی ما از آن تأکید می‌ورزد. او تلاش دارد پشتوانه رویکرد جدیدی در باب کثرت‌گرایی دینی به نام کثرت‌گرایی نرم باشد. او با نقد لوازم رویکرد حداکثری، به ویژه مبنای معرفتی و نتایج ناپذیرفتنی آن، بر موارد مهمی چون اهمیت بُعد اعتقادی دین، اجتناب از خودبسندگی دینی، و توجه به تحول جهان‌بینی‌های برخاسته از اعتقادات دینی در طول تاریخ تأکید دارد. در این تحقیق، علاوه بر تبیین مؤلفه‌های کثرت‌گرایی کیث وارد، نتایج و لوازم منطقی کثرت‌گرایی نرم و گشوده او نیز استخراج شده است: گشودگی در لزوم کفایت باورهای دینی خود، احترام ادیان به یکدیگر و اهمیت عمق‌بخشی به معنویت خود، وجود امکان تفاهم در اختلاف اغراق‌آمیز ادیان، تعهدی خطاپذیر از تجربه واقعیت دینی خود و احترام به وجود ادیان متنوع، و بازنگری دقیق در دسته‌بندی ادیان.

در یک دهه اخیر جریانی نوظهور در سنت فلسفه تحلیلی به نام فلسفه مبتنی بر آزمون به وجود آمده است که بر لزوم مراجعه میدانی به شهود عامه و مقایسه آن با شهود فلاسفه برای فهم و تحلیل مسائل فلاسفی تأکید دارد. یکی از مسائل مهم فلسفی و الهیاتی که می‌توان با چنین رویکردی بدان پرداخت مسئله شر است. از آنجا که در فلسفه دین مسئله شر به دو شکل منطقی و قرینه‌ای مطرح شده است، پرسش‌نامه‌های پژوهش به گونه‌ای طراحی گردید که پوشش‌دهنده هر دو برداشت باشد، هرچند تأکید بیشتری بر مسئله قرینه‌ای شر شده بود. جامعه آماری این پژوهش 100 نفر از افراد مختلف جامعه بودند که مطالعات خاصی در زمینه‌های فلسفی و الهیاتی نداشتند. یافته‌های این پژوهش نشان داد که همدلی عامه مردم با تقریر منطقی از مسئله شرّ بیشتر از همدلی‌شان با تقریر قرینه‌ای از این مسئله است. با این حال، نسبت میان پاسخ‌های داده‌شده به کل پرسش‌ها از ناسازگاری قابل توجه در دیدگاه عامه درباره مسئله شرّ و نسبت آن با خداباوری حکایت دارد.

در تفکر شهاب‌الدین سهروردی و لیندا زگزبسکی، دو فیلسوف نام‌دار از دو دورۀ زمانی و حوزۀ تمدنی متفاوت، به مؤلفه‌هایی برمی‌خوریم که نوعی رهیافت مشترک در رویکرد آنها پدید آورده است. هر دو فیلسوف، با نگاه کانونی به عامل معرفتی، ارزش معرفت را محصول ارزش فرایندهایی می‌دانند که در نبود آن فلسفه محکوم به فروپاشی است. سه ضرورت مشترک در فلسفۀ سهروردی و زگزبسکی عبارت‌اند از (1) ضرورتِ تعالی درونی، که با تلاش برای تقویت ارادۀ آدمی، قائل به سیری کیفی و درونی برای معرفت است؛ (2) ضرورت حکمتِ وحدت‌بخش، که با اعتماد به خود و دیگر سنت‌های فکری، به وحدت نظر و تجربۀ انسانی می‌اندیشد و افزون بر پرورش نفس، فهم حکمت و اعتلای آن را نیازمند شهود و خلاقیت‌های شخصی در هر دوره می‌داند؛ (3) ضرورت روایت، که لازمۀ بسط نیات فلسفی را با نوعی نبوغ در اندیشیدن، در ایجاد ذوق و انگیزش و رجوع به الگوهای فکری و اخلاقی می‌جوید. این پژوهش با درنگی تازه در عوامل ارتقای معرفت، به گستره‌هایی پرداخته است که هرچند اهمیت معرفتی آنها نادیده گرفته شده ولی حیات معنوی و معرفتی فلسفه برای اثربخشی بیشتر به آن محتاج است.

مسئلۀ دیرپای شر، که خود شامل مجموعه‌ای از مسائل است، به طور کلی، به سه طریق تقریر شده است: (1) مسئلۀ منطقی شر (ناسازگاری منطقی وجود خدا و صفات او با وجود شر)؛ (2) مسئلۀ شاهدمحور شر (شر را شاهدی علیه معقولیت خداباوری دانستن)؛ (3) مسئلۀ اگزیستانسیال شر (ناسازگاری باورهای دینی با تجربۀ زیستۀ شخص). مهم‌ترین دفاعیه‌های فلسفۀ اسلامی معاصر (برگرفته از اندیشه‌های علامه طباطبایی و شهید مطهری)، که در پاسخ به مسئلۀ منطقی شر مطرح شده، عبارت‌اند از (1) موهوم بودن شر؛ (2) عدمی بودن شر؛ (3) نسبی بودن شر؛ (4) ضرورت وجود موجودی که خیر آن بیش از شرش است (ضرورت شر قلیل در برابر خیر کثیر)؛ (5) منشأ اثر بودن ماده در شرور؛ (6) ضرورت شر برای تحقق خیر؛ (7) ضرورت شر برای درک خیر؛ (8) شر را حاصل جزءنگری دانستن؛ (9) شر را حاصل دیدگاه انسان دانستن؛ (10) شر را حاصل اختیار دانستن. از نظر فلسفۀ دین مدرن نقدهایی اخلاقی به دفاعیه‌ها و تئودیسه‌های سنتی وارد شده که فلسفۀ اسلامی معاصر را نیز در بر می‌گیرد. نقدهای اخلاقی مانند (1) دفاعیه‌پردازی شر؛ (2) انفعال در برابر شر؛ (3) نگاه ابزاری به انسان و رنج او؛ (4) نقض خودمختاری انسان؛ (5) غفلت از تنوع خصلت روانی انسان‌ها، غفلت از میزان، تنوع و پراکندگی رنج؛ (6) غفلت از رنج حیوانات، کودکان و معلولان. بررسی این انتقادات لزوم اصلاح، تکمیل، ابداع و ارائۀ گونه‌های جدیدی از دفاعیه‌ها در فلسفه اسلامی را ضروری می‌سازد که به طور خاص به جنبه عملی شر نیز توجه داشته باشد.

او خود سه شرح بر اين منظومه دارد با نام هاي « عمدة المريد » و « تلخيص التجريد » و « هداية المريد » (يادداشت پايان همين نسخه) و بخشي از اين شرح سوم در هامش همين نسخه نوشته شده است. (رضا استادي) ارجوزه اي کوتاه درمباحث توحيد ويگانگي خداوند متعال که در 144 بيت سروده شده است. بخشي از كتاب جوهرة التوحيد در حكم استعمال دخان و مسائل متعلق به آن است. آغاز كتاب: « الحمد لله علي صلاته ثم سلام الله مع صلاته علي النبي جاء بالتوحيد وقد خلا الدين عن التوحيد ... » انجام كتاب: « ... ثم الصلاة والسلام الدايم علي نبي دابه المراحم محمد وصحبه وعترته وتابع لنهجه من امته » [مدرسه فيضيه 2/45؛ حاجي خليفه 1/620؛ فيلم دانشگاه 3/269؛ نشريه 10/205؛ اهدائي رهبر 3/212؛ دانشگاه تهران 20/68] شرح و حواشي: هداية المريد بجوهرة التوحيد لقاني، ابراهيم بن ابراهيم (-1041) الشرح الكبير لجوهرة التوحيد لقاني، ابراهيم بن ابراهيم (-1041) تحفة المريد علي جوهرة التوحيد باجوري، ابراهيم بن محمد (1198-1277) حاشية علي جوهرة التوحيد باجوري، ابراهيم بن محمد (1198-1277) حاشية علي جوهرة التوحيد صاوي، احمد بن محمد (1175-1241)

در بحث قضا و قدر، و در حقيقت شرحي است بر استقصاء النظر علامه حلي و تاليف شده به روز جمعه 29 جمادي الاخر 1078. (سيد جعفر حسيني اشكوري) [كتابخانه سيد حسين امام ص 189]

از جمله متون جامع و مختصر علم كلام است شامل يك مقدمه و سه كتاب. مقدمه در سه باب. باب اول در مباحث مربوط به نظر، مشتمل بر چند فصل ... كتاب اول در طبيعيات، داراي سه باب. كتاب دوم در الهيات در چند باب. كتاب سوم در نبوت مشتمل بر چند مبحث. اين كتاب بالغ بر سي شرح و حاشيه دارد. (فاضل) متن مختصر مهمي است در اصول دين و امور اعتقادي بروش اهل سنت در يك مقدمه و سه كتاب بااين عناوين: المقدمة: في مباحث تتعلق بالنظره الكتاب الاول: في الممكنات. الكتاب الثاني: في الالهيات. الكتاب الثالث: في النبوات و ما يتعلق بها. دانشمندان علم كلام باين كتاب اهميت زياده داده و شروح و حواشي فراواني برآن نوشته اند. كتاب طوالع كه در كلام و از قاضي بيضاوي است در قرن هفتم هـ. ق. نگاشته شده است مطالب آن در يك مقدمه و سه كتاب بشرح زير مي آيد: مقدمه: في مباحث متعلق بالنظر و در آن چند فصل است، فصل اول: در مبادي، فصل دوم: در اقوال شارحه، فصل سوم: در حجج، فصل چهارم: در احكام نظر، كتاب اول: در ممكنات در سه باب، كتاب دوم: در الهيات در چند باب، كتاب سوم: در نبوات. ابتداء نسخه افتاده و اگر اين نسخه طوالع الانوار قاضي بيضاوي باشد بر آن شرحها و حواشي بسيار نوشته اند. (عبدالله انوار) مختصري است در علم کلام، مشتمل بر مقدمه و سه کتاب (ممکنات، الهيات و نبوت)، هر کتاب شامل چند باب، فصل و مبحث بدين شرح: مقدمه (4فصل)، کتاب اول در 3باب: في امور الکلية (6فصل)، في الاعراض (4فصل)، في الجواهر (2فصل)؛ کتاب دوم در 2باب: في ذات الله (3فصل)، في صفاته (2فصل)؛ کتاب سوم در 3باب في النبوة (چند مبحث)، في الحشر و الجزاء (چند مبحث)، في الامامية (چند مبحث) آغاز كتاب: الحمد لمن وجب وجوده و بقائه و امتنع عدمه و فنائه. دل علي وجوده ارضه و سمائه و شهد بوحدانيته رصف العالم و بنائه ... و بعد فان اعظم العلوم موضوعاً و اقربها اصولا و فروعاً و اقربها حجة و دليلا و اجلاها محجة و سبيلا هو العلم الكافل بابداء اسرار اللاهوت عن استار الجبروت المطلع علي شاهدات الملك و مغيبات الملكوت ... انجام كتاب: و ما نقل من المطاعن فله محامل و تأويلات و مع ذلك فلا تعادل ما ورد في مناقبهم و حكي من اياديهم نفعنا الله بمحبتهم اجمعين ... بفضله العظيم و فيضه العميم انه سميع مجيب [التراث العربي 4/33؛ الفبائي آستان قدس /396؛ مرعشي 2/114 و 5/81و 8/393؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1244؛ کتابخانه ملک 1/363و 6/482 و 5/241؛ فهرست دانشگاه 3/592-593؛ كتابخانه مجلس شورا 5/23؛ كشف الظنون 2/1116؛ ملي 10/636؛ دانشگاه تهران 9/847 و 20/83؛ جعفريه زهان ص 136؛ فهرست مروي 186؛ نشريه 7/713 و 11/502؛ فهرست الفبائي آستا نقدس ص 396؛ شورا 1/44/33؛ رايانه آستان قدس] شرح و حواشي: شمع الطوالع (-) شرح مطالع الانظار (-) شرح طوالع الانوار (-) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار (-) حاشية طوالع الأنوار (-) شرح خطبة طوالع الانوار (-) حاشية حاشية الجرجاني علي مطالع الانظار (-) شرح مقدمة طوالع الانوار من مطالع الانظار (-) شرح طوالع الانوار جرجاني، علي بن محمد (740-816) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار جرجاني، علي بن محمد (740-816) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار عصام الدين اسفرايني، ابراهيم بن محمد (873-951) شرح خطبة طوالع الانوار = شرح ديباچه طوالع الانوار دواني، محمد بن اسعد (830-908) شرح طوالع الانوار ميبدي، حسين بن معين الدين (-911) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار ليثي سمرقندي، ابوالقاسم بن ابي بكر (-888) مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار = شرح طوالع اصفهاني، محمود بن عبدالرحمن (674-749) شرح طوالع الانوار عبري، عبيدالله بن محمد (-743) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار جمال حسيني، عطاءالله بن فضل الله (-930) نشر الطوالع في شرح طوالع الانوار ساچقلي زاده، محمد بن ابي بكر (-1150) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار افضل زاده، حميدالدين بن افضل الدين (-) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار توني، معين بن حسن (-907) حاشية علي شرح طوالع الانوار حلبي، محمد بن عمر (-850) شرح طوالع الانوار ابن الشيخ العربيه، ابوالحسن علي موصلي (-8) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار = حاشية حاشية طوالع الانوار بحرآبادي، محمد بن يوسف (-10) شرح خطبة طوالع الانوار تستري، محمد بن اسعد (-732) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار حسيني، حميدالدين بن افضل الدين (-908) شرح طوالع الانوار عبدالعزيز بن امام نجم الدين (-) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار ملاغياث الدين محمد (-) حاشية مطالع الانظار في شرح طوالع الانوار سيرامي، يحيي بن سيف (-833) حاشية علي طوالع الانوار بروسوي، احمد بن خيرالدين (-1120) شرح طوالع الانوار فاروقي، ظهيرالدين (-) طوالع الأنوار (ترجمة) صدقي افندي، مصطفي (-12)