جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعداد بخش مهمی از الهیات مانوی هستند، با دو اصل (خوب / بد و نور و تاریکی) سه زمان (آغاز / خلقت، میانه / ترکیب نور و ظلمت و پایان)، چهارگوهر پدربزرگی (الوهیت، حکمت، قدرت و نور) اعداد همچنین نقش مهمی در اسطوره مانوی ایفا می‌کنند؛ اما پدربزرگی در نقش یگانه پادشاه نور در ابتدای خلقت (پیشا کیهانی) است و درواقع او پذیرنده نور نجات بافته در پایان جهان خواهد بود. علاوه بر این، عدد سه بازتاب‌دهنده سه تجلی است: نخست ایزدان عمدتاً جنگجو، دوم ایزدان عمدتاً خالق و محافظ و سوم ایزدان نجات‌بخش. یکی از مهم‌ترین اعداد، عدد پنج است. عدد پنج همه اعداد دیگر را در اساطیر مانوی می‌پوشاند؛ بنابراین می‌خواهم ابتدا در تحلیل اهمیت عدد پنج ‌در دو حوزه کیهانی و ساختاری سخن بگویم. هدف این مقاله طرح عدد پنج و دوازده است، دیگر اعداد را در بخش بعدی این پژوهش مطرح خواهیم کرد. در سطح فضایی، در قلمرو نور بهشت ابدی و جاودان کیهانی، پنج عظمت دارد: نخست پدر نور ، دوم دوازده ائون یا دوازده ملک ، سوم بی‌نهایت ائون یا مکان‌های مبارک، چهارم هوای زنده ، پنجم زمین روشن و یک روح متعال ، دمنده نفس زندگی به همه پنج بزرگی.

«الهیات تطبیقی» بر خلاف «دین‌شناسی تطبیقی»، رشته‌ای هنجاری است که بر اساس حقانیت دین استوار شده است و به کشف یا پیشبرد «حقیقت» الهیاتی متعهد است. الهیات‌ورزیِ تطبیقی چیزی «بیش از» صِرف ممارست فکری است و تعمیق و پُربارکردن دین خودی را از راه ورود به آموزه‌ها و رسوم عملی دیگر ادیان مطلوب دانسته است، به نتایج آشکار یا دقیق و جزئیِ هنجاری می‌اندیشد. رویکردهای گوناگونی به این رشته وجود دارد که هر کدام می‌تواند زیرشاخه‌ای مستقل به شمار آید. رویکرد پسااستعماری یا دیالکتیکی به‌ دنبال افشای دوگانگی‌های دروغین بین ادیان است. رویکرد اعترافی (شهادت‌دهنده به آیین خویش) در پی آموختن از دیگر ادیان و بهره‌گیری از آن برای پررنگ‌‌کردن حقیقتی در دین خود یا بازیابی جنبه‌های ازیادرفته یا فروگذاردۀ آیین خویش به‌ واسطۀ واکنش‌افزاییِ آیین دیگر است. رویکرد فرااعترافی یا فرادینی هیچ نشانۀ آشکاری از هم‌ذات‌پنداری با هیچ دین خاصی ندارد و به ‌جای بهره‌گیری از ثمره‌های مواجهه با دیگر ادیان در دین خودی، حتی از محدودۀ پذیرفتنیِ سنت خودی فراتر می‌رود و از راه بررسی کل منابع معنوی نوع بشر، الهیاتی جهان‌شمول را می‌جوید که بی‌آنکه ریشه در سنت دینی خاصی داشته باشد، معقول و متفکرانه به نظر برسد. رویکرد بین‌دینی اما در میانۀ اعتراف و فرااعتراف جای دارد و پُربارسازی و روشن‌کردن دوسویۀ دو سنت دینی را مطلوب می‌داند. این رویکرد می‌تواند در یک سوی طیف، به آمیخته‌تباری دینی یا تعلق دینیِ دو یا چندگانه بینجامد و در دیگر‌سو، حالت تبشیری به خود بگیرد.

پیوریتن‌ها (پاک‌دینان) عنوانی است که از سال ۱۵۶۴ برای گروهی از پروتستان‌ها در کلیسای اصلاح‌شده (کالونی) در انگلیس سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی به کار برده می‌شد. این گروه در پی ازمیان‌برداشتن بقایای مذهب کاتولیک رم در مراسم کلیسایی و جانشینی نظام پرسبیتری (مشایخی) به جای نظام اسقفی بودند. پیوریتن‌ها برای نشر اندیشه‌های خود، فعالانه جزوه‌هایی علیه کلیسای کاتولیک منتشر می‌کردند. پیوریتن‌ها باور داشتند انسان گناهکار است و خشم خداوند را برانگیخته است. آنها در زندگی روزمره بسیار ساده‌زیست و سخت‌کوش بودند. کتاب‌ مقدس نزد پیوریتن‌ها، ارزشمندتر از زندگی‌شان بود و اعتقاد داشتند انسان باید در طول زندگی طبق آموزه‌های این کتاب عمل کند و همواره رفتار خود را اصلاح نماید تا همیشه موجب جلال خدا شود. پیوریتن‌ها با تأکید بر نور، شعایرگریزی و تبلیغ زندگی معنوی و کمک در امور خیریه و منع اعمال گناه‌آلودی همچون نوشیدن مشروبات الکلی، قمار، رقص، فوتبال، بازیگری تئاتر در پی اصلاح جامعه بودند و حتی از برگزاری مراسم کریسمس ممانعت می‌کردند. این فرقه و بسیاری از اسقف‌های کلیسای انگلستان خواستار تبلیغات مذهبی بیشتری بودند؛ اما الیزابت ملکه انگلیس، از آن بیم داشت که این تبلیغات به گسترش افکار مخاطره‌آمیز منجر شود؛ به همین دلیل دستور برچیدن کلاس‌های تعلیم انجیل را صادر کرد و حتی در سال ۱۵۸۳ سه نفر از پیوریتن‌ها که به الیزابت اتهام‌هایی وارد کرده بودند، اعدام شدند.[i] جنبش‌های اصلاح مسیحیت در قرن‌های پانزدهم و شانزدهم به اصلاحات انقلابی و رادیکال در آلمان و سوئیس محدود نبودند؛ همچنین اصلاحات مهمی در کلیسای انگلستان انجام شد که از دل آن انگلیکانیسم و پیوریتن‌ها پدید آمدند. اصلاحات اساسی نیز در کلیسای کاتولیک رم اتفاق افتاد؛ بعضی از این اصلاحات در پاسخ به اعتراض‌های پروتستان‌ها بودند و برخی از آنها ارتباطی با جنبش اصلاحات پروتستان نداشتند. از طریق جنبش‌های مختلف اصلاح‌طلب، کلیسای مسیحی در سراسر اروپا پیشرفت ‌کرد و بار دیگر این گسستگی باعث ایجاد فرقه‌های مختلفی ‌شد که در سراسر جهان غرب پراکنده شدند.

اخبار و روایات به‌مثابه یکی از ارکان ثقلین در استنباط، تبیین و اثبات آموزه‌های اعتقادی و دفاع از آنها نقش انکارناپذیری دارند. با این ‌حال برخی از این اخبار ممکن است در تعارض با اخبار دیگر و یا با داده‌های رخنه‌ناپذیر عقلانی قرار گیرند. پژوهش حاضر بنا دارد نشان دهد تلاش‌های علامه ابوالحسن شعرانی در ارائة پیشنهادهایی برای رفع تعارض‌های بدوی میان اخبار اعتقادی با یکدیگر و یا با رهیافت‌های عقلی، تا چه مقدار مقرون به صواب است؟ برای نیل به این پاسخ، مقالة حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و در موافقت یا مخالفت با این پاسخ به روش «انتقادی» بر اندیشه‌های علامه طباطبائی تکیه کرده ‌است. در نگاه اجمالی می‌توان پیشنهادهای علامه ‌شعرانی برای رفع تعارض‌های مزبور را این‌چنین برشمرد: ترجیح جانب موافق با صراحت عقل یا قرآن، حمل یکی از متعارضان بر تقیه، عدم توجه به خبر واحد در صورت تعارض با خبر متواتر، رعایت ملاحظات ادبی، اتخاذ تأویل، التفات به غرض (برای برقراری وفاق)، تقیید و تخصیص. علامه طباطبائی با شماری از پیشنهادهای علامه شعرانی موافق است و در شماری دیگر با او همراهی ندارد.

شهر مقدس قم به برکت وجود بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (س) و 444 امام‌زاده، بعد از مشهد مقدس، دومین قطب گردشگری مذهبی و زیارتی کشور شناخته می‌شود؛ به همین دلیل معرفی امام زادگان شهر قم ضرورت دارد تا علاقمندان به زیارت با شناخت و معرفت بیشتری در اماکن زیارتی حضور پیدا کنند. در این پژوهش، پس از معرفی سومین قطب زیارتی و گردشگری مذهبی قم، یعنی امام‌زادگان چهل‌اختران و به‌ویژه امام‌زاده موسی مبرقع - فرزند بلافصل حضرت امام جواد (ع) - می‌کوشیم به روش توصیفی - تحلیلی و انتقادی علل پویانبودن صنعت گردشگری در استان قم را تبیین کنیم و به این پرسش پاسخ دهیم که با وجود امام‌زادگان متعدد در شهر قم و با حضور بیش از 18 تا 19 میلیون زائر در طول سال، چرا مشکلات اقتصادی، اشتغال و بیکاری این شهرستان همچنان حل‌نشده باقی مانده است؟ و چرا مدت اقامت زائران در این شهر بسیار کوتاه است؟ به‌یقین نبود سیاست‌گذاری مناسب، نبود برنامه‌ریزی صحیح، کمبود امکانات رفاهی و تفریحی و ضعف در جذب سرمایه‌گذاران از دلایلی است که با وجود داشتن ظرفیت و امام‌زادگان و حضور دانشجویان و طلاب خارجی و روستاهای هدف گردشگری، این شهر به رشد چشمگیری دست نیافته است.

شیخ طبرسی اختلاف در قرائت‌ها را متعلق به دوره پس از نزول قرآن می‌داند. او با اتخاذ مبنای روایی، تلاش می‌کند تا قرائت وحیانی را به صورت قطعی تعیین یا به‌طور ظنی ترجیح دهد. وی در ترجیح قرائات، نه یک‌جانبه و متعصبانه عمل می‌کند و نه به صورت یک‌طرفه قرائات دیگر را نادیده می‌گیرد؛ بلکه گاهی قرائات دیگری را بر قرائت اهل‌بیتb ترجیح می‌دهد و دلایل آن را نیز بیان می‌کند. اما در اکثر موارد، قرائت اهل‌بیتb را به دلایل مختلف، صحیح‌تر و ارجح‌تر می‌داند، که در این پژوهش به بررسی آن پرداخته می‌شود. هدف از این پژوهش، شناساندن یک مبنای جدید در ترجیح قرائات از دیدگاه طبرسی است که در هیچ منبعی به آن اشاره نشده و با توجه به وفور موارد و مثال‌های مرتبط در تفسیر "مجمع البیان"، تصمیم به بررسی آن گرفته شده است. سؤال اصلی این است که شیخ طبرسی در ترجیح قرائت صحیح، بیشتر به کدام معیار و مبنا تکیه می‌کند و چرا؟ این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی مبنای روایی شیخ طبرسی در ترجیح قرائت صحیح، با تأکید بر قرائات اهل‌بیتb می‌پردازد. علاوه بر توضیح این مبنا، جایگاه آن از نظر طبرسی نیز بیان می‌شود و سپس مصادیق آن با دلایل ترجیح ذکر می‌گردد. در نهایت، با بررسی کتاب و نظرات طبرسی در ذیل آیات مختلف، به این نتیجه می‌رسیم که شیخ طبرسی در انتخاب قرائت صحیح، بیشتر بر مبنای روایی و قرائت اهل‌بیتb تأکید دارد و حدیث و روایت اهل‌بیتb در قرائت قرآن از نظر او بالاترین و قطعی‌ترین معیار است. این نتیجه از اینجا به دست می‌آید که از میان تمام قرائات، قرائت اهل‌بیتb فرد را از تردید در انتخاب بهترین قرائت نجات می‌دهد؛ زیرا بر اساس منابع معتبر و مورد تأیید مسلمانان، یعنی روایات، قرآن و اجماع، اهل‌بیتb بهترین الگو و میراث‌دار نبوت هستند و استناد به قرائات آن‌ها، بهترین گزینه در انتخاب قرائت صحیح است.

گزینش قرائت قاریان هفت‌گانه توسط ابن‌مجاهد (324ق) و سپس گزینش قاریان ده‌گانه و چهارده‌گانه توسط عالمان دوره‌های بعد، این قرائت‌ها را بر دیگر قرائات برتری داد، به حدی که برخی از اهل‌تسنّن قرائت‌های هفت‌گانه و برخی دیگر، قرائت‌های ده‌گانه را متواتر پنداشتند. از آنجا که این دسته‌بندی‌ها برای قرائت‌ها و قاریان پس از ابن‌مجاهد رواج یافت، توجه به آثار مکتوب پیش از ابن‌مجاهد در اعتبارسنجی قرائت قاریان اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا از دسته‌بندی‌های ابن‌مجاهد و دیگران متأثر نیست. یکی از آثار غنی که تحت تأثیر دسته‌بندی‌های قرائی قرار نگرفته، تفسیر جامع البیان از محمد بن جریر طبری (310ق) است. پژوهش حاضر با هدف کشف جایگاه قرائت‌ها نزد طبری و با روش مطالعۀ کتابخانه‌ای به بررسی عملکرد طبری در مواجهه با قرائت‌های مختلف قاریان در تفسیر جامع البیان می‌پردازد و در این راستا به رویکرد وی نسبت به روایت حفص از قرائت عاصم توجه ویژه می‌کند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که طبری به تواتر قرائت‌های ده‌گانه باور نداشته است، بلکه در بسیاری از آیات، قرائت برخی از قاریان ده‌گانه را جایز ندانسته است. همچنین ملاحظۀ رویکرد طبری به روایت حفص نشان می‌دهد که وی نه تنها روایت حفص را روایتی متواتر یا روایتی صحیح نمی‌دانست، که حتی آن را در حد قرائت‌ها و نقل‌های شاذ و غیرمشهور نیز نپذیرفته بود و از توجه و نقل آن به کلی امتناع می‌ورزید.

تفسیر صحیح و فهم دقیق قرآن، یکی از مهم‌ترین مطالب ‌اهل‌بیتb و دغدغه‌های دائمی مردم از زمان نزول و دریافت این معجزه جاودان به شماره می‌آید. این امر، نخست با دانش قرائت به عنوان اولین منبع تشنگان معرفت از سرچشمه کلام وحی پیوند خورده است. در این میان، ‌اهل‌بیتb به عنوان مفسران بی‌بدیل کلام وحی، گاه از تنغیم به عنوان کاربرد آهنگین واژگان و عبارات قرآنی با هدف بیان مفهوم صحیح آیات بهره برده‌اند. این موضوع، پژوهش کتابخانه‌های حاضر را بر آن داشت تا با توصیف و تحلیل گزارش‌های برجای‌مانده از خاندان وحی، به شناسایی هویت‌ها و کاره‌های قرائت آهنگین در خصوصیات مختلف پرداخت. تحقیق حاضر در پرتو روایات تفسیری که انسجامی شگفت‌انگیز میان نظام آوایی قرآن کریم و معنی‌پردازی آن وجود دارد. قرائت آهنگین کلام وحی که خود را در گرو فراز و فرودهای آوایی یا همان تنغیم است، افزون بر زینت بخشی به قرائت، زمینه ساز تداعی و درک بهتر مفاهیم آیات الهی می‌شود. ائمه‌b با در نظر داشتن این ارتباط معنادار، پیشتاز و راهگشای مفسران در کشف مقصود خطاب از قرآن کریم کریم هم‌سنجی نغمه کلام با افاده معنادار بوده است. آنها با یادآوری اصل تبیان بودن قرآن و توانمندی کلام وحی در تبیین مراد خویش، سازواری و استواری نظام آوایی و دلالی کلام الهی را بر خوانند.

یکی از عوامل مؤثر در تعیین موضع وقف و وصل عبارات قرآنی هنگام قرائت، موضوع «فرش الحروف» در قرائات است. فرش الحروف به موارد جزئی اختلاف در قرائات کلمات قرآنی اشاره دارد که قاعده‌مند نیستند و تلفظ آن‌ها تابع قاعده‌ای مشخص و معین نمی‌شود. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی گونه‌های تأثیر فرش الحروف قرائات بر مواضع وقف و وصل در آیات قرآن کریم و نقش آن در فهم و تفسیر آیات می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که فرش الحروف قرائات به طرق مختلفی، از جمله ۱. التفات، ۲. تغییر اعراب، و ۳. کم یا اضافه شدن حروف، بر مواضع وقف و وصل آیات تأثیر می‌گذارد. این تأثیرات در چند مثال قابل مشاهده است. به عنوان نمونه، در آیه ۳۷ سوره غافر، قرائت «صَدّ» با فتح صاد منجر به ایجاد التفات و چالش کلامی درباره اضلال اجباری فرعون می‌شود که با توجه به آیات مرتبط، گمراهی از سوی خداوند بدون مقدمه نیست و نتیجه انتخاب‌های اختیاری و مجازات آدمیان است. در آیه ۴۰ سوره توبه، تغییر اعراب با مسائل کلامی مرتبط می‌شود. در قرائتی که تاء مرفوع است، کلمه الله اساساً برتر دانسته می‌شود و اهل سنت آن را به قدمت کلمه الله نسبت می‌دهند. در مقابل، قرائت با نصب نشان‌دهنده برتری کلمه الله به جعل الهی است که معتزله از آن حدوث کلمه الله را استنباط می‌کنند. این بررسی‌ها نشان‌دهنده تأثیر جدی قرائات بر مواضع وقف و وصل با توجه به اختلاف دیدگاه‌های کلامی است.

داستان‌‌سرایی قدمتی به اندازه حیات فکری بشر دارد و طرح مسائل دینی، فلسفی، اخلاقی و اجتماعی و حتی روانی به‌ویژه در مقوله «بازگشت به خویشتن» در کهن‌ترین آثار اساطیری - داستانی مشاهده می‌شود. منطق ‌الطیر عطار نیشابوری (6 - 7 ق/ 12 - 13 م) با روایتی منظوم درباره سفر درونی گروهی از مرغان در طلب سیمرغ و گذر از هفت وادی سلوک، شاهکاری عرفانی به شمار می‌آید که مؤلفه‌های آن با دستاوردهای روان‌شناسی مدرن قابل تحلیل و تبیین است. درحقیقت پرندگان سالک برای رسیدن به «خودشکوفایی» و کمال، همان شاخصه‌های بنیادین دیدگاه‌های روان‌شناسان انسان‌گرا را در خود متبلور می‌کنند و مقام وحدت «سی‌مرغ» و «سیمرغ» تداعی‌کننده همان «کهن‌الگوی خویشتن» در نظریه یونگ است. این مقاله در پی بررسی و یافتن تناظرهای میان شخصیت‌پردازی و مراتب سفر معنوی مرغان در این داستان تمثیلی با دسته‌بندی الگوهای شخصیتی و فرایند کمال انسان‌ها در دیدگاه‌های روان‌شناسان برجسته‌ای چون کارل راجرز، آبراهام مزلو و گوستاو یونگ برآمده است که خود گویای پیوند میان ادبیات عرفانی و سلوک معنوی با دانش روان‌شناسی است.