جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه» و «منازل السائرین» به عنوان بهترین منابع عرفانی و اخلاقی – که برگرفته از آیات و روایات می باشند – همواره دریایی از معارف و اسرار حقایق، لطائف اخلاقیات، مراحل سیر و سلوک و خصوصیات مراتب ایمان را فراروی سالک الی ا... قرار می‌دهند. این تحقیق در صدد آن است که به روش توصیفی – تطبیقی حالات و مقامات عرفانی در ابواب صدگانه آنها را بررسی نماید و وجوه اشتراک و افتراق بین آن دو را مشخص کند. حدود و جوانب این مسأله به علومی همچون حدیث، ادیان، عرفان، حکمت عملی و اخلاق مربوط می شود.

شریعت از کلیدی‌ترین واژه‌ها و اصطلاحات متداول در عرصه دین‌پژوهی است و عینی‌ترین و ملموس‌ترین بخش دین و ساحت عملی و نمود خارجی آن است. در طریقت‌های گوناگون تصوّف رویکردهای متفاوتی نسبت به شریعت وجود داشته است و هر گروه بسته به تفسیر و معنایی که از این اصطلاح داشتند، رویکردی خاص اتخاذ می‌کردند. این پژوهش به شیوه کتابخانه‌ای و روش توصیفی تحلیل محتوا برای بررسی رویکرد یکی از موثرترین شخصیّت‌های تاریخ تصوّف، نجم کبری، از بزرگ‌ترین عرفا و دانشمندان ایرانی قرن ششم و نیمه اوّل قرن هفتم هجری، نسبت به شریعت، نسبت شریعت و طریقت و تأثیر عمل بر مبنای شریعت تدوین گردیده است. نجم کبری از عارفانی است که پایبند به شریعت و احکام آن است و شریعت، طریقت و حقیقت را از مراحل عمده سیر و سلوک می‌داند و بر جدایی‌ناپذیری این سه از یکدیگر تأکید دارد. و شریعت را در تمام مراحل سلوک، و وصول دارای حضوری برجسته می‌داند به طوری‌که بدون شریعت نمی‌توان مراحل سلوک را پیمود و به حقیقت نهایی و غایی رسید.

چکیدهتربیت به مفهوم پرورش تدریجی استعدادهای فطری و درونی و عرفان در تعریف عام خود، به معنای شناخت و معرفت نسبت به خداوند است. به سبب جایگاه بی نظیر امام علی ع در عرفان اسلامی، نهج البلاغه از اهمیت بسزایی برخوردار بوده و آکنده از آموزه های عرفانی است که می توان از آن برای تربیت عارفان بهره جست. برای پرورش عرفانی بر طبق دیدگاه امام علی علیه السلام، کشف اهداف تربیتی عرفانی ایشان در نهج البلاغه ضروری به نظر می رسد چرا که یکی از مهم ترین عوامل موثر در تربیت، تشخیص اهداف تربیتی است. پژوهش حاضر به شیوه تحلیلی – توصیفی، به بررسی اهداف تربیتی فردی و اجتماعی آموزه های عرفانی در این اثر پرداخته است. التزام به شریعت، جهاد و مبارزه، تعامل صحیح با دنیا، عزت و کرامت نفس از جمله شاخصه های عرفان در نهج البلاغه است. برای هریک از آموزه های عرفانی نظری چون هستی‌شناسی توحیدی، انسان کامل و ولایت الهی و برای هریک از آموزه های عرفانی عملی مانند زهد، تقوا، اخلاص، انفاق و... اهداف تربیتی فردی و اجتماعی میانی بسیار بیان شده است که هدف نهایی همه آن ها قرب الهی و فناء فی ا... است.کلید واژه ها: امام علی علیه السلام، آموزه های عرفانی، اهداف تربیتی، قرب الهی.

احوال و مقامات از بخش‌های مهم در عرفان عملی به شمار می‌آید و بدون طی کردن این منازل و مقامات رسیدن به معرفت حقیقی برای عارف امری ناشدنی است. آنچه در تعریف حال گفته‌اند بیانگر آن است که حال واردی است که بر قلب سالک بدون عمد و اختیار و اکتساب وارد می-شود و آنها تماما مواهب و بخشش‌های الهی هستند، خلاف مقامات که با جد و جهد عارف بدست می‌آیند و اکتسابی هستند. نگارنده در این تحقیق به بررسی احوال از منظر خواجه عبدالله انصاری پرداخته و محور اصلی آن را کتاب منازل السائرین قرار داده است چرا که این کتاب یکی از آثار مهم در زمینه‌ی معرفی احوال و مقامات عرفانی است و یکی از باب‌ها ده‌گانه آن به معرفی و تبیین احوال اختصاص داده شده است. بر این اساس احوال عبارتند از محبت، غیرت، شوق، قلق، عطش، وجد، دهش، هیمان، برق و ذوق. هر یک از این احوال دارای سه مرتبه است که مخصوص مبتدیان، متوسطان و کاملان می‌باشد. ابتدا هر یک از احوال تعریف لغوی و اصطلاحی شده و سپس علت استناد آن به آیه‌ای از قرآن کریم که مورد توجه خواجه عبدالله بوده، مورد بررسی قرار گرفته است و نهایتا مراتب و درجات هر یک از احوال و اینکه اختصاص به چه گروهی از عرفا دارد تحت بررسی قرار گرفته است.پس از این مرحله به بررسی احوال از منظر علامه طباطبایی و با محوریت تفسیر ارزشمند المیزان پرداخته شده است، تا بتوانیم نکات افتراق واشتراک این دو تفکر که یکی بر خاسته از قرآن و دیگری تفکر متصوفه است را تبیین کرده، و به عمق و زیبایی بیشتر احوال عرفانی دست یابیم.

عشق در عرفان و ادب و در اندیشه های معنوی بشر از دیرباز جایگاهی بس بلند داشته است. واژه عشق و مشتقات آن در همان نخستین متون نظم و نثر پارسی دیده می شود. در فصل اول این تحقیق عشقبه عنوان یکی از مقامات عرفانی در متون عرفانی بررسی شده است. شعر شاعران قرون چهارم و پنجم هجری نیز سرشار از مضامین عاشقانه ای است که حکایت از عشق مجازی دارد. همچنین به جایگاه عشق در ادیان الهی و فلسفه نیز اشاره شده است. از قرن ششم به بعد با ظهور عرفان و تصوف در شعر چهره عشق و احوال آن دگرگون می شود. در فصل دوم مفهوم عشق نزد سنایی که آغازگر سرودن شعر با مضامین عرفان عاشقانه است بررسی شده است. سنایی مفهوم عشق و بسیاری دیگر از اصطلاحات عرفانی را در آثار خود به وضوح بیان کرده است. عشق نزد سنایی از اصول مهم طریق تصوف اوست که با ریاضت و شرح مقامات عملی عرفان پیوند خورده است . عشق عرفانی او ، عشق جسمانی را هم تحت تأثیرقرار داد؛ به گونه ای که عشق جسمانی هم رنگ و بوی عشق عرفانی گرفت. در قرن هفتم مفهوم عشق متحول می شود. در فصل سوم این تحقیق، عشق در آثار عراقی، عارفی که پیرو نظریه وحدت وجود و تحت تأثیرابن عربی است مورد تحلیل قرار گرفته است. عشق نزد او منشأ خلقت جهان هستی است که با امر آفرینش پیوند ازلی خورده است. نتیجه این تحقیق که در فصل نهایی دسته بندی شده است بیانگر تحول مفهوم عشق به عنوان یکی از مقامات عرفانی در بستر عرفان عملی و نزد سنایی و تبدیل آن به عنوان حقیقت ساری در وجود موجودات و یکی از مظاهر وجود محض نزد عراقی عارف عرفان نظری است. عشق در عرفان نظری عراقی جایگاه ویژه ای دارد که به عنوان نیروی به وجود آورنده عالم، با سایر اجزای این نظام ارتباطی منسجم دارد.

کتاب «المواقف و المخاطبات» مهم‌ترین و ارزشمندترین اثر محمدبن عبدالله نفّری، عارف قرن چهارم هجری است. از آنجا که این کتاب ارزشمند به دلیل دشواری و پیچیدگی متن آن به ندرت مورد توجه و بررسی محققان قرار گرفته است؛ و مطالب بیان شده در این کتاب، حاوی مفاهیم عمیق عرفانی و بیانگر مراتب والای معنوی مولف این اثر است؛ لذا برای ایجاد روشنگری و بصیرت در مورد آراء و اندیشه‌‌های عرفانی وی و همچنین شناخت عرفان ناب اسلامی، به دور از سلسله‌ها و تصوف خانقاهی، بررسی اثر مذکور ضروری می‌نماید. این تحقیق به صورت توصیفی- تحلیلی و با هدف تحلیل آراء عرفانی نفّری، صورت گرفته‌است. آنچه در این رساله بیان شده، تحلیل محتوایی کتاب «المواقف و المخاطبات»، با دقت درشرحی که توسط عفیف الدین تلمسانی بر «مواقف»، داشته ‌است. بنابراین این رساله، شامل بررسی دیدگاههای عرفانی ابو عبدالله نفّری در بخش عرفان نظری و عملی است؛ لذا مطالب موجود در مواقف و مخاطبات با قالب‌های رایج در عرفان نظری و عملی موجود در متون عرفانی، مطابقت داده شده‌است و این نتیجه حاصل شد که، بیشترین مفاهیم عرفانی در این کتاب مربوط به مباحث نظری عرفان اسلامی است، که، شامل مطالبی درباره‌ی، جهان، خدا و انسان می‌شود، که این مطالب دربرگیرنده‌ی مضامینی در مورد علم و معرفت، حجاب‌های عرفانی، ولایت و رویت و شهود می‌شود. و همچنین اجمالاً، مفاهیمی را در حوزه‌ی عرفان عملی مطرح کرده است که مورد مداقّه قرار گرفته است.

در این تحقسق سعی شده است تا اندیشه ی سیاسی علامه طهرانی از سه منظر فلسفه سیاسی، فقه سیاسی، اخلاق سیاسی واکاوی شود. اندیشه سیاسی علامه طهرانی در این سه بخش به شدت متاثر از عرفان شیعی است به طوری که وی قائل به ولایت فقیهی است که تمام اسفار اربعه ی خود را به پایان رسانده و انسان بالفعل شده است. نگاه عرفانی علامه طهرانی به سیاست و سیاست ورزی باعث شده تا چنین نتیجه بگیرد که مهمترین نقش حاکمان ترتبیت انسانها است. لذا در قاموس فکری او، سیاست ورزی، چیزی شبیه سلوک عملی و تربیت عارفانه ی مردم است. حاکم در اندیشه سیاسی علامه طهرانی نقش استاد در سیر و سلوک را دارد. وی بر همین اساس، نقش چندانی برای مردم در ساختار قدرت نمی بیند.

چکیدهتلاش جهت تعریف‌، شناخت یا بازشناخت الفاظ و اصطلاحات صوفیه و عرفانی، از دیرباز مورد اقبال و توجّه نویسندگان بسیاری بوده و آثـار‌ فراوانی نیز پیرامون این مقولات، پدید آمده است. این آثار متعدّد، در عین ‌حالی‌که با یکدیگر گـاهی فرق دارند، به‌طور کلّی باهم بـی‌ارتباط نیستند و درواقع، آثار بعدی، همه از روی آثار پیشین یا با یاری‌گرفتن از آن‌ها نوشته‌شده است. یادکرد این نکته لازم و بایسته است که مطالعه‌ی اصطلاحات صوفیان و شناخت معانی آن‌ها، نیازمند بررسی دقیق سیر تاریخی این آثار‌ و ارتباط‌ آن‌ها با یکدیگر و نیز چگونگیِ انتقال تعاریف و شرح و بسط این الفاظ و اصطلاحات از‌ یک‌ اثر به اثر دیگر است. پایان‌نامه‌‌ی پیش‌رو با هدف بررسی آراء و اقوال صوفیه در دو کتاب عوارف‌المعارف به قلم شهاب‌الدّین سهروردی (قرن هفتم هجری قمری) و التّصفیه فی احوال المتصوّفه حاصل تلاش اردشیر عبادی (قرن پنجم هجری قمری)، گامی‌ آغازین در مسیر شناخت بهتر مفاهیم عرفانی است که نگارنده همّت را بر آن گمارده تا وجوه اشتراک و افتراق آراء و اقوال صوفیه را در این دو اثر، مورد بررسی و کاوش قرار دهد. در نهایت این تفاوت اساسی آشکار شد که کتاب عوارف‌المعارف بیشتر در مسیر عرفان عملی و با هدف تفهیم آداب و تشریح چگونگیِ اعمال به رشته‌ی تحریر درآمده و در نقطه‌ی مقابل، التّصفیه یا صوفی‌نامه، دربردارنده‌ی فرهنگ جامعی از مفاهیم عرفان نظری است.

عرفا و متصوفه نیز مانند همه پیروان مکاتب و مشارب دیگر در تبیین مبانی اعتقادی و عملی شریعت ، معتقدانی دارند که نزد آنان بیشتر این تبیینها بر پایه تاویل استوار است . و بدیهی است که مقایسه تحلیلی تطبیقی این تاویلات ، در فهم معتقدات آنها و در نتیجه قضاوت در مورد آنها موثر خواهد بود و لذا در این رساله تاویلات عرفا و متصوفه از مبانی اعتقادی و عملی شریعت ، مورد مقایسه تحلیلی تطبیقی قرار گرفته است به طریقی که اولا، سعی شده است مبانی معناشناسی و روش‌شناسی تاویل را در حوزه گزاره‌های کلامی و اخلاقی و فقهی به طور مفصل تبیین کرده و به معنای استوار و مقبولی از تاویل دست یابیم و ثانیا، ضمن بیان مخالفت عرفا و متصوفه با تاویل در اصطلاح مرسوم و معهود، کوشش شده است مبانی معناشناسی تاویل در اصطلاح عرفا و متصوفه و بر پایه معرفت‌شناسی عرفانی تبیین شود و بدیهی است که باید مبانی معرفت‌شناسی و طرق حصول معارف را در عرفان و تصوف تحلیل می‌کردیم که در این رساله جامعترین تبیین در مبحث معرفت‌شناسی عرفانی ارائه شده است که تقریبا بی‌سابقه است . و بر مبنای همین معرفت‌شناسی است که تاویلات عرفا و متصوفه اعم از مستبنطات و اشارات و رموز و کنایات و لطائف و حقائق از مبانی نظری شریعت (اصول دین) یعنی توحید، نبوت و رسالت و ولایت و امامت و معاد، با مضافات هر یک مورد مقایسه تحلیلی قرار گرفته و نیز تاویلات آنها از مبانی عملی شریعت (فروع دین) اعم از نماز و روزه و حج و جهاد و زکات و خمس ، تحلیل مقایسه‌ای شده‌اند. و با تحلیل تطابقی چهار زبان ظاهر و باطن و حد و مطلع عرفانی در این تاویلات ، ملاحظه میکنیم که در عرفان و تصوف از عهد مغول تا دوره صفویه، اندیشه مکتب وحدت وجود بر اغلب تاویلات عرفانی حاکم است . به گونه‌ای که در همه این مبانی در نهایت به یک تثلیث توحیدی و توحید تثلیثی در شریعت و طریقت و حقیقت بر مبنای اسلام و ایمان و احسان می‌رسیم. اگر چه سابقه این تاویلات از آغاز عرفان و تصوف ملاحظه می‌شود و در این رساله سعی شده است همه سوابق و لواحق آنها مورد بررسی قرار گیرند. همچنین در این رساله نقش مکاتب کلامی اعم از معتزله، اشاعره، ماتریدیه، امامیه و نیز اقل حدیث و اخباریون در تاویلات عرفانی مورد مقایسه تحلیلی قرار گرفته سات . و ملاحظه می‌شود که غالب تاویلات عرفا و متصوفه موید و مستند به آیات و روایات است و اثبات می‌شود که قرآن و برهان و عرفان از یکدیگر جدا نیستند.

هدف کلّی رساله تبیین دو واژه «فنا» و «بقاء» می‌باشد که در نخستین آثار عرفانی برجای مانده در جهان اسلام، کمتر می‌توان مفهوم اصطلاحیاز این دو واژه یافت؛ بلکه بیشتر مضامین ابتدایی است و با مفهومی مرتبط و نزدیک به فنا و بقاء مواجهیم، و نزد عارفان آغازین بر مخالفت هواها و زدودن خصلت های بشریو مانند آن تمرکز دارد. این مفاهیم سیر تکاملی خود را تا قرن هفتم ادامه می‌دهند و هرچه به پایان قرن هفتم نزدیک می‌شویم، بکارگیری این واژه‌ها بیشتر می‌شود، و عرفا و متصوفه مطالب بیشتری راجع به آن بیان می‌کنند و با ظهور ابن عربی جهش می‌یابند. در این قرون، واژه ها هویتی هستی شناسانه و فلسفی به خود می‌گیرند که همان رفع تعیّن و ازبین رفتن کثرت است.در سیر تطور عرفان و تصوف اسلامی ، قرون سوم و هفتم از اهمیت زیادی برخوردارند؛ زیرا مبانی نظری و عملی عرفانی در این دوره ها، سمت و سوی حرکت عرفان اسلامی را در دوره های بعد تبیین می‌کند. تا قبل از قرن هفتم اختلاف نظرها در میان جماعت صوفیه، به شکل‌گیری سلسله ها و مکتب های عرفانی انجامید؛ اما این اختلاف دیدگاه‌ها و پراکندگی آرا فقط در حیط? فروع و آداب و رسوم تصوف مطرح می شد و از نیم? قرن ششم و آغاز قرن هفتم هجری ، در عرفان اسلامی تحولاتی پدید آمد که از فروع و آداب تصوف فراتر رفت و مبانی و اصول عرفان اسلامی را دربرگرفت.این نوشتار برآن است تا به شیوه توصیفی ـ تحلیلی، نظریات فنا و بقا را درتاریخ تصوف و عرفان اسلامی بررسی و روند تکاملی تبدّلاتی را که این مفاهیم به خود دیده اند، بیان نماید.