جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

منجی باوری آنقدر در میان آدمیان با هر قومیت و دین و مذهبی به اسم‌ها و رسم‌های مختلف دیده می‌شود که گزاف نیست اگر بگوییم به مانند خداباوری و جاودانگی، به ادبیات دینی، یکی از «فطریات» و تنیده با خمیره‌ی همه آدمیان و به بیان اجتماعی، یک آرزوی دیرینه است. بدان معنا که همه‌ی بشریت آرزوی آمدن فردی یا رسیدن دوره‌ای را دارند که در آن عدالت اجتماعی در پهنای زمین فراهم شود. مهدی (ع)، ماشیح، پاراقلیطا، سوشیانت، میتریه و. . . همه اسم‌هایی از یک حقیقت موعود باورانه در درون نهاد بشر هستند. فرهنگ مردمان اندونزی و جاوه نیز از این قاعده مستثنا نیست. آنها معتقدند رنج‌های بشری به واسطه «راتو عادل» التیام خواهد یافت. برای آمدن او علائم و هم شرایطی را قائلند. بارها آن را با شخصیت‌های تاریخی یا اسطوره‌ای کشورشان تطبیق داده‌اند و طرفه آنکه شاید جزو معدود آیین‌هایی هستند که بعضی از مصادیق منجی آنان به نام «راتو عادل» زن نیز بوده است. مردمان عمدتاً روستانشین اندونزی و جزایر جاوایی، که همیشه منتظر نوعی نگاه عدالت محورانه از سوی حکومت مرکزی بوده‌اند، از مهمترین مسائلی که در خصوص راتو عادل قائلند همین است که او عدالت و رفاه اجتماعی را به گونه‌ای نوین بازسازی می‌کند. این پژوهش با ادبیات توصیفی در خصوص منجی جزایر جاوایی سخن به میان آورده و عمدتاً از منابع زبان اندونزیایی بهره برده تا این موعود آیینی را به محققان فارسی زبان حوزه عرفان و ادیان به خصوص پژوهشگران حوزه ادیان خاور دور بشناساند.

پژوهشگران در بررسی چرایی و چگونگی فرآیند استحاله تصوّف در تشیّع از عهد مغول تا پایان دوره صفویه به نقش عوامل مهمّی مانند نهاد قدرت، تساهل و تسامح دینی و بسیاری از عوامل و اجتماعی و سیاسی دیگر پرداخته‌اند. مع‌الوصف تاکنون به نقش محوری علما و نخبگان دینی و تأثیر نهضت تألیف و ترجمه در این دگرگونی فرهنگی به طور مستقلّ پرداخته نشده است. در این پژوهش با تمرکز بر دوره مغول تا صفویه، به نقش محوری علما و نهضت تألیف و ترجمه در این دگرگونی پرداخته شده است. هدف از این پزوهش بررسی نقش علما و نهضت تألیف و ترجمه در دگردیسی گفتمان تصوّف و فراگیر شدن گفتمان تشیّع در ایران در میان توده های مردم با لحاظ موقعیّت‌های تاریخی از عهد مغول تا پایان دوره صفویّه است. یافته های پژوهش نشان داد که که علما با بهره‌گیری از فرصت‌های تاریخی موجود و با اتّکا بر ابزارهایی چون تبلیغ، تألیف و ترجمه متون، نقش بسزایی در ترویج تشیّع و نهادینه‌سازی آن به عنوان مذهب رسمی در ایران داشته‌اند. این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی انجام گرفته است.

پژوهش پیش رو به دنبال ویژگی‌های معرفت معتبر در خداشناسی عرفان اسلامی با تکیه بر معرفت‌شناسی مولانا و ابن‌عربی در قیاس با عرفان مسیحی و معرفت‌شناسی فلسفی و کلامی‌ست. در این میان، تمایزات نگاه مولانا و ابن‌عربی به عنوان دو شاخص در عرفان اسلامی با خداشناسی عرفان مسیحی برجسته می‌شود. نظرات محققان معاصر در تحلیل‌شان نسبت به معرفت عرفانی و عنایت به آراء برخی فیلسوفان دین، می‌تواند ارزیابی مهمی به دست دهد که از اهداف این نوشتار است. ضمن بررسی نسبت معرفت عرفانی با عقلانیت، جایگاه معرفت در نظام عرفانی به عنوانی ساختاری شهود محور مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. معرفت معتبر از درگاه سلوک مشروع و معتدل می‌گذرد و اعتبار آن به نحوه سلوک و باور به خدای یگانه مرتبط است، چراکه شهود صحیح در واقع ناشی از ارتباط درست با حقیقت واحد هستی‌ست و این ارتباط، لوازم مناسب خود را می‌طلبد. در بررسی نهایی، معرفت عرفانی مولانا و ابن‌عربی، در حصارِ ‌عقل جزیی و ابزاری‌ نیست و مطابق حقیقتی فراتر به نام عقل کل است. با ایمان مسیحی و آموزه تجسد و نگاه عرفای مسیحی در خداشناسی کاملا مغایر است، لذا نمی‌توان رویکردهای در تعارض با عقلانیت صریح را از قبیل اتحاد و حلول و تجسد، در خداشناسی ایشان معتبر قلمداد کرد.

داستان آفرینش انسان به طرق گوناگونی در ادیان توحیدی توصیف شده‌است. این روایات در بیشتر جهات به یکدیگر نزدیک‌اند. آفرینش هر پدیده با داستان‌های فراطبیعی، فوق بشری و نمادین همراه است. سخت‌زایی یا تولد غیرعادی تعابیری است که به نحوة تولد حوا داده‌شده‌است که امروزه به سزارین - به معنای برش قسمتی از بدن به منظور تولد فرزند - شناخته می‌شود. تولد حوا از بطن چپ آدم از متون مقدس به آثار تصویری راه یافت و در سطوح مختلف عمومیت پیدا نمود. براین‌اساس آثار تصویری با موضوع «تولد سخت» در بین اندیشة ادیان الهی و سایر اسطوره‌های مشابة سخت‌زایی در تمدن‌های مختلف در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته‌است که بررسی روایات و تصاویر مرتبط با سخت‌زایی در ادیان و فرهنگ اسطوره‌ای برخی ملل مختلف و ارتباط آن‌ها با یکدیگر هدف موردنظر است. بر این اساس این تحقیق در تلاش است با روش توصیفی-تحلیلی به سؤال اینکه چگونه نمادهای سخت‌زایی در داستان‌های تولد شخصیت‌های تاریخی-افسانه‌ای سبب تبیین ارزش‌ها و باورهای فرهنگی شده‌است؟، پاسخ دهد. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است و شیوة گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که، شخصیت‌های با تولد سخت هر کدام به نوعی نماد سخت‌زایی هستند که مفهوم قدرت تاریخی، اسطوره‌ای، قهرمانی و رستگاری را در فرهنگ‌ها تبییین کرده‌اند. همچنین این نوع تولد، تثبیت جایگاه افراد برجسته و تأثیرگذار از لحـاظ قـدرت جسـمی و روحـی و اعمـال پهلوانی و معنوی در دوران شکوفاییشان است.

حکایت شیخ صنعان یکی از برجسته‌ترین شاهکارهای ادبیات عرفانی فارسی به‌شمار می‌رود که در آغاز منطق‌الطیر عطار‌نیشابوری جای گرفته است. این حکایت، با استفاده از ظرفیت‌های نمادین و پیچیدگی‌های معنایی عمیق، از دیرباز محل تأمل پژوهشگران زیادی بوده و تاکنون با رویکردهای مختلفی نظیر تحلیل‌های نمادشناختی، استعاری، مفهومی و زبانی بررسی شده‌است. با این حال، جایگاه این حکایت در ساختار کلی منظومه منطق‌الطیر و روایت آن در خارج از وادی عشق، همچنان از مسائل تأمل‌برانگیز در مطالعات عرفانی به شمار می‌آید. پژوهش حاضر با واکاوی انتقادی برخی خوانش‌های پیشین، تلاش دارد میزان انطباق این تفسیرها را با ساختار کلان منظومه منطق‌الطیر و با جهان‌بینی عرفانی عطار‌ نیشابوری بسنجد و با توجه به آن، تحلیلی تازه از حکایت شیخ صنعان ارائه دهد. این پژوهش کوشیده است به پرسش‌هایی که در نقد مطالعات پیشین شکل گرفته‌اند پاسخ دهد: چرا در تحلیل‌های موجود جایگاه حکایت شیخ صنعان را در ساختار کلی منطق‌الطیر نادیده گرفته‌اند؟ چه دلایلی موجب شده تا عطار، حکایتی با مضمون اصلی عشق را خارج از وادی عشق و در ابتدای منظومه روایت کند؟ آیا می توان با بازخوانی دوباره این حکایت، برداشت تازه‌ای از مفهوم عشق و سلوک در عرفان عطار ارائه داد؟ این پژوهش با تمرکز بر تحلیل منابع و بررسی تطبیقی تحلیل‌های پیشین، به صورت کتابخانه‌ای و با شیوه توصیفی–تحلیلی و استنتاجی انجام شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که عشق شیخ صنعان به دختر ترسا نه از روی غفلت و انحراف از مسیر، بلکه ناشی از الهامی ربانی و حاصل تجلّی اراده الهی برای عبور از زهد به عشق و از آن به حقیقت است. نقش دختر ترسا، رؤیاها و خوکبانی، در این فرآیند به‌مثابه رموزی از تجربه‌های ضروری در سلوک عارفانه تفسیر می‌شوند. از این‌رو، این حکایت را می‌توان تمثیلی عمیق از آزمونی روحی دانست که به فنای نفس، توحید و تعالی منتهی می‌شود.

تأویل یکی از ستونهای اصلی اندیشه در فرهنگ اسلامی است که در آثار اندیشمندان مسلمان از فلاسفه تا متکلمان و عرفا حضور آشکار دارد. تمرکز بر باطن و گرایش به-تأویل از مهم‌ترین ویژگی‌های عرفان اسلامی است و بخش قابل توجهی از میراث بازمانده از آن را به‌خود اختصاص داده‌است. دراین پژوهش توصیفی تحلیلی، به‌مقایسه روش‌های شاخصِ تأویل آیات قرآن کریم در دو کتاب فصوص الحکم ابن عربی و مثنوی مولوی پرداخته‌ایم. بدین منظور، نخست مقصود از تأویل و روش تأویل را مشخص کرده‌ایم. سپس با مقایسه‌ رویکردهای تأویلی دو عارف بزرگ معلوم داشته‌ایم که اسلوب غالب تأویل نزد ابن عربی ریشه‌شناختی است بدین معنی که تأویل‌های او با ریشه‌شناسی‌های اغلب نامستند صورت پذیرفته؛ و از آنِ مولوی، بلاغی است و با استفاده از امکانات علم بلاغت، مخصوصاً استعاره و کنایه تحقق یافته است. در ادامه از علت ناگزیر بودن ابن عربی از اتّخاذ رویکرد ریشه‌شناختی و دست‌اندازی به بنیانهای زبانی (مخصوصاً در مشهورترین تأویلات او که در آیات مربوط به قوم نوح و هود و بت پرستان نمود یافته است) سخن گفته‌ایم و بنیان‌های عرفانی تمایلات پلورالیستی او را تبیین کرده‌ایم. سپس دلیل بی‌نیازی مولوی از انتخاب روش‌های ساختارشکنانه را نیز که در وفاداری وی به‌اصول مکتب اشعری نهفته‌است معلوم داشته‌ایم.

متفکّران و اندیشمندان در سراسرِ جهانِ هستی بر این باورند که عرفان، تأثیر شگرفی در ساختنِ انسان‌های طالبِ کمال دارد و از این جهت، با هیچ یک از علوم و دانش‌ها قابل مقایسه نیست. از طرف دیگر، ماهیّتِ شعر آن‌گونه است که در روح و جانِ انسان‌ها تأثیر مثبت دارد؛ بنابراین تأثیرگذاریِ شاعرانِ عارف، بسیار افزون‌تر از دیگر شاعران است. پس لازم است که اشعارِ شاعرانِ عارف، موردِ بررسی و تحلیل قرار گیرد. آزاد بلگرامی از شاعرانِ بزرگِ فارسی‌گویِ قرنِ دوازدهمِ هجری در شبه قارۀ هندوستان است. وی به زبان فارسی و عربی آثار زیادی از خود به یادگار گذاشته است. با کاوش در آثارِ آزاد بلگرامی، قدرت و مهارت این سخنور در سخن‌پردازی به‌وضوح مشاهده می‌شود. متأسفانه به این شاعر و آثار او آنچنان که بایسته، پرداخته نشده است. همین موضوع، نگارندگان را بر آن داشت تا با کاوش در غزل‌های آزاد بلگرامی، بکوشند بازتاب اندیشه‌های عرفانی را در غزل‌های این شاعرِ عارف آشکار سازند. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی انجام شده است. در پایان این پژوهش، روشن گردید که عرفان و مضامین عرفانی، یکی از درون‌مایه‌های پُرتکرار در غزل‌های این شاعر است. برخی از این مضامین، عبارتند از: استغنا، تجلّی، ضرورت مُرشد، غیرت، فقر، فنا، لطف و وحدت. آزاد بلگرامی در مقامِ بیانِ مفاهیمِ عرفانی، در قامتِ یک عارفِ کمال‌یافته ظاهر می‌شود و با ظرافت و دقّت خاصّی، این اندیشه‌های متعالی را ارائه می‌نماید. زبان و نحوۀ بیان این شاعر، ساده و روان است. او در عین سادگی و روانی، مضامین عرفانی را در قالبِ تصاویر شاعرانه و همراه با صُوَرِ خیالِ رنگارنگ بیان کرده است که نشانۀ توانایی این شاعر در شعرپردازی است.

. انسان معاصر که به دلایلی در عصر مدرنیته دچار بحران روحی شده است. در جستجوی دست یابی به نقطه آرامش است. این نیازمندی، موجب ظهور عرفان هایی در این راستا شده است. یکی از چهره های تاریخ معاصرکه در آثار عرفانی خود آموزه های سلوکی و معنوی را ارائه نموده «کارلوس کاستاندا » ( ق 20 م) چهره شاخص عرفان سرخپوستی است. از سویی در عرصه عرفان اسلامی، فرید الدین، عطّار نیشابوری، چهره ی بلندآوازه‌ (قرن 7 هج ق) نیز اصول و دستور العمل هایی در مسائل سلوکی دارد. «عقاب» در آثار کاستاندا و «سیمرغ» در برنامه های سلوکی عطار در قالبی نمادین با هدف ترسیم نقطه اوج شخصیت انسانی به وضوح به چشم می خورد. هدف این تحقیق که با روش توصیفی، تحلیلی انجام شده است. بررسی وجوه مشابهت و تمایز میان اندیشه آنها ست. یافته ها نشان می دهد. که هر دو شخصیت در نگاه کلی در عرصه هستی شناسی به «گونه ای از وحدت وجود» معتقدند. کما اینکه در مسائلی مانند«کمال گرایی و کمال جویی انسان، نقش معرفت در سلوک، تمثیل پرنده به عنوان نماد حرکت صعودی، رهایی از دلبستگی ها در فرایند سلوکی» باور دارند. اما از سویی در ویژگی هایی مانند «رویکرد الهیاتی توحیدی، عنصر عشق، نگاه به حیات و...» تفاوت هایی دارند. که در متن مقاله به تفصیل بیان شده است.

انواع معنویت‌گرایی های جدید و نوظهوری مبتنی بر اندیشه‌ها و افکار برای تحصیل آرامش ایجاد شده است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل تطبیقی، به بررسی مولفه و ویژگی‌های آرامش در معنویت‌های نوظهور پرداخته و این پرسش را مطرح می‌کند که آیا آرامش و شادی ارائه‌شده در این معنویت‌ها که اغلب نوعی آرامش سلبی و به معنای فقدان اضطراب تفسیر می‌شود، با مفهوم آرامش الهی که بمعنای آرامش پایدار است، تطابق و همخوانی دارد یا خیر؟ هدف این مقاله، شناسایی و تحلیل عوامل موثر بر آرامش در معنویت‌گرایی‌های نوظهور و مقایسه آن با آموزه‌های عرفان شیعه امامیه است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آموزه‌های عرفان‌های نوظهور، که گاهی رویکردی سکولار دارند، در زمینه روش‌های کسب آرامش به یکی از سه دسته زیر تقسیم می‌شوند: 1.تأیید ضعیف و محدود برخی راه‌های آرامش‌یابی در آموزه‌های اسلامی. 2.مجموعه‌ای از ادعاهای بی‌اساس که نه تنها به آرامش نمی‌انجامند، بلکه ممکن است منجر به اختلالات روانی شوند.3.ارائه دستورات متافیزیکی، که از دیدگاه اسلامی، تنها در شرایطی خاص می‌تواند به آرامش پایدار منتهی شود. از منظر اسلامی، آرامش همواره و در هر شرایطی شاخص سلامت معنوی یا روانی محسوب نمی‌شود. بلکه آرامش به عنوان شاخص سلامت معنوی باید ویژگی پایداری داشته باشد. پایداری یا ناپایداری آرامش به منشأ و موضوع آن بستگی دارد.

تصوف و عرفان به عنوان دو حوزه تأثیرگذار در فرهنگ و ادبیات اسلامی، نقشی اساسی در تهذیب و پالایش نهاد رهروان طریقت داشته‌اند. هدف اصلی این جُستار، تبیین جزئیات مقامات تصوف و بررسی تأثیر آن‌ها بر سیر عرفانی و تجربیات روحانی افراد است و به بررسی مقامات تصوف و روابط آن با وادی‌های عرفانی عطّار می‌پردازد تا درک عمیق‌تری از سیر تحول و تأثیرات متقابل آن‌ها ارائه دهد. با مطالعه تطبیقی اصطلاحات و مفاهیم مشترک در عرفان و تصوف، روند تحول این مفاهیم در طول تاریخ اسلامی مورد بررسی قرار می‌گیرد. همچنین، در این پژوهش با روش تحلیلی و تفسیری، تلاش شده‌ تا تشریح و مقایسه‌ای تطبیقی میان مقامات و وادی‌های هفت‌گانه انجام شود و تفاوت‌ها و شباهت‌های هر یک از آنها؛ به موازات هم بیان گردد. نتایج به‌دست آمده حاکی از آن است که مقامات تصوف اصطلاحی و نظری است و وادی-های عرفانی عطار تمثیلی و ادبی ست ولی علی‌رغم تفاوت در عناوین، نه تنها پایه‌گذار اصول و تعالیم اسلامیاند، بلکه مفاهیم پنهان شده در مقایسه متقابل آن دو؛ ازنظر ذاتی و مفهومی با هم یکی‌اند و می‌توانند جنبه‌های مختلف تجربیات زاهدان و عارفان را تبیین کرده و سالک را به‌سوی مقام و درجۀ بالاتر سوق دهند. همچنین این تحولات به درک بهتر از جایگاه تصوف و عرفان در جامعه اسلامی منجر شده و الهام‌بخش مسائل اخلاقی و اجتماعی است.