جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان امری اجتماعی است یا فطری؟ دو حیثیت «قراردادی‌بودن» و «قاعده‌مندی» از اساسی‌ترین حیثیت‌های زبان هستند. قراردادی بودن ریشه در هویت اجتماعی زبان دارد اما منشأ قاعده‌مندی را در سرشت انسان‌ها دانسته‌اند. اگر بخواهیم برای زبان به عنوان نظامی برای مفاهمه و ارتباطات هم منشأ فطری و هم منشأ محیطی قائل باشیم، این دو چگونه با یکدیگر تعامل خواهند نمود؟ این مقاله تلاشی برای پاسخ به این پرسش در چارچوب میراث عقلی حکمای مسلمان است. برای این مقصود، پس از استخراج دلالت‌های مبحث الفاظ در علم اصول فقه بر هویت اجتماعی نظام‌های زبانی؛ در بخش دوم مقاله نشان داده می‌شود که خاستگاه زبان از منظر نفس‌شناختی ریشه در اراده و عقل عملی انسان دارد. بر اساس این بحث در نتیجه‌گیری با نقش اراده و نظام زبان اجتماعی در استعمال زبان بازخوانی می‌شود.

ایثار و ازخودگذشتگی از جمله مفاهیم و اصول اساسی در اخلاق اسلامی است که براساس آن، انسان با نادیده انگاشتن منافع شخصی، دیگری را بر خویشتن مقدم می‌کند. دلایل و تبیین‌های مختلفی برای ایثارگری می‌توان بیان کرد.در پژوهش حاضر کوشیده است که با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه به قرآن و حدیث، دلایل هنجاری و وجه ارزشمندی ایثار را تبیین کنیم و به این پرسش بپردازیم که از منظر اخلاق ماثور، چرا انسان باید برای دیگران از منافع شخصی خویش بگذرد. آیا دلایل نتیجه‌گرایانه‌‌ای وجود دارد یا وظایف و فضایلی هستند که انسان را به ایثارگری می‌رسانند در پاسخ به این پرسش؛ بر اساس نظریه‌ها و دسته‌بندی‌های رایج اخلاق هنجاری این مسئله، ارزیابی و تحلیل شده است. ارزیابی‌ و تحلیل آیات و روایات نشان می‌دهد که در اخلاق نقلی، دلیل واحدی برای ایثارگری نیست بلکه دلایل متفاوتی برای ایثارگری وجود دارد. در برخی موارد، ایثارگری به دلایل نتیجه‌گرایانه است.عامل به دنبال کسب منافعی است که این ایثارگری در مواردی از جمله کسب منافع اخروی ارزشمند است. در مواردی نیز ایثارگری به دلایل وظایف‌گرایانه مانند اقتضای امرالهی یا عقل است. در مواردی نیز می‌توان گفت که منش و شخصیت ایثارگرایانه است که فرد ازخودگذشتگی می‌کند و پروای دیگران را دارد.

سکه‌های اسلامی افزون بر کاربرد اقتصادی در دوره‌هایی به ابزاری تبلیغاتی برای گسترش باورهای اسلامی تبدیل شدند و کارکردی تبلیغی- ارشادی پیدا کردند. سکه‌های ضرب شده در ایران و در فاصله سده‌های دوم تا پایان سده هشتم هجری دربردارنده تنوع قابل توجهی از شعارهای دینی-مذهبی است. حکمرانان با انتخاب آیاتی از قرآن و عباراتی با مضامین دینی، باورها و در مواردی دیدگاهی سیاسی گرایش‌های مذهبی خود را به معرض نمایش می‌گذاشتند. در این مقاله تلاش شده به این پرسش پاسخ داده شود که: کدام یک از شعارهای نمود یافته بر سکه‌ها در بازه زمانی سده‌های دوم تا پایان سده هشتم هجری بیانگر گرایش‌های شیعی حکمرانان یا همسویی آنان با جریان‌های شیعی بوده‌است؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد شعارهای شیعی به تفکیک شامل : آیه 23 سوره شوری _علی ولی‌الله_ نام دوازده امام و کلمه «و آله» در ادامه صلوات است. ضرب سکه‌های طراز شیعی در کنار سکه‌هایی با شعارهای سنی، علاوه بر نواحی شمالی ایران در دیگر نواحیِ جغرافیای سیاسی ایران در بازه زمانی مورد بحث تداوم یافت.

پس از وفات پیامبر اکرم (ص) قبایل عرب که پیش از آن به حکومت‌های متمرکز کمتر تمایل داشتند، به مرور زمان به نظام حکومتی متمرکز روی آوردند. موضوع مشروعیت خلافت، به­ویژه در میان شیعیان امامیه به یکی از موضوعات مهم در تاریخ اسلام تبدیل شد. شیعیان امامیه با تأکید بر اصول مشروعیت قدرت در اسلام، نظام معرفتی و اپیستمولوژیکی را پایه‌گذاری کردند که تأثیرات عمیقی بر جامعۀ اسلامی گذاشت. پژوهش حاضر به بررسی این موضوع می‌پردازد که چگونه این نظام معرفتی در مناقشات مشروعیت خلافت عباسیان و علویان تأثیر گذاشته‌ است. با تحلیل متون تاریخی و روایی، مشخص شده است که این باورها نقش بنیادینی در این مناقشات ایفا کرده‌اند. این مناقشات، ریشه در اختلافات اعتقادی و سیاسی میان دو گروه دارد. عباسیان که خود را نسبت به علویان فاقد مشروعیت کافی می‌دیدند، به­دنبال اثبات مشروعیت خویش از طریق استدلال‌های شرعی و سیاسی بودند. در مقابل، علویان با تکیه بر اموری همچون رابطۀ خویش با پیامبر اکرم (ص)، حق وراثت، نسب والا و امامت، خود را به­عنوان وارثان واقعی خاندان پیامبر (ص) وجانشینان بر حق او می‌دانستند. تحلیل نظام معرفتی شیعۀ امامیه در این مناقشات می‌تواند دریچه‌ای تازه به­سوی فهم عمیق‌تر از این تحولات تاریخی و تأثیرات طولانی‌مدت آن بر جهان اسلام باز کند.

شناخت تمایز علوم از یکدیگر اغلب به یکی از شناخت های موضوعی، روشی، مسائلی و غایی ارجاع می یابد.با این حال تمایز علوم در موضوعات دارای اعتبار بیشتری است. جهان بینی اسلامی با رویکرد تعالی گرایانه و توجه به ابعاد مادی و معنوی انسان و نگرش فراطبیعی به حقیقت انسان؛ افعال و انفعالات وی را بر پایه انگیزه ها و نیات که معانی نهفته در ورای رفتار آدمی است، مورد مطالعه قرار می دهد و در عین حال از ساختار مادی رفتار نیز غافل نیست. از اینرو موضوع علوم انسانی_اسلامی را می توان افعال و انفعالات انسان متعالی در نظر گرفت که از روش شناسی خاصی بهره می گیرد و از عقل و شهود و تجربه در کنار داده های وحیانی برای فهم این امور بهره می گیرد.

نشانه‌های زبانی هر اثر با توجه به تجربه‌های عرفانی و شرایط زمانی، مقامی و زیستی عارف می‌تواند بر معانی متعددی دلالت کند. جست‌وجوی این آفاق معنایی و آشکارکردن روند تولید معنا از رویکردها و اهداف دانش‌ نشانه‌شناسی است. امبرتو اکو با احاطه بر روش‌های گوناگون تحلیل در نشانه‌شناسی و ویژگی‌های هر یک از این روش‌ها کوشیده است تا نظریه‌ای ترکیبی و تفسیری در این راه به وجود آورد. هدف پژوهش حاضر آن است که فرایند تولید واقعه و فهم و تفسیر آن را تبیین کند. در نتیجه اگرچه واقعه به‌طورمعمول پیامی برای سالک از عالم معنا در نظر گرفته می‌شود، از دیدگاه نظریۀ «تولید نشانه»‌ واقعه سکه‌ای است که در یک رو مسیر ارتباطی میان سالک با عالم معناست و رویی دیگر پیامی که از عالم معنا به سالک می‌رساند. سالک گیرندۀ پیام است، اما قادر به ادراک معنای پیام نیست، تنها می‌تواند پیام را به نشانه‌های زبانی تبدیل کند. پیر و مراد مفسر واقعه است و اوست که پیام اصلی واقعه را برای سالک آشکار می‌کند. در دیگر سو واقعه خود نشانه‌ای است که کارکردهایی دارد و از آن جمله می‌توان به تکاپو برای یافتن و کارکردهای تعلیمی اشاره کرد.

در فصل بیستم از جلد اولِ «قرآن مورخان»، محمدعلی امیرمعزی رابطۀ تشیّع و قرآن را بررسی کرده و با ارائۀ شواهدی، معتقد است که تشیّع نخستین، به صورت گسترده‌ای قائل به تحریف لفظی قرآن بوده‌‌اند. وی احتمال می‌دهد که نسخۀ رسمی مصحف تا زمان عبدالمک‌بن مروان تثبیت نشده، چرا که همۀ نشانه‌های ویراستاری طولانی مدت نیز در قرآن مشهود است. حاکمیت وقت نیز، آیات مربوط به ولایت امام علی (ع)، اسامیِ اهل‌بیت (ع) و دشمنانشان را حذف کرده است. با توجه به جایگاه ویژه و اهمیت اصالت متن و نقش اثبات آن در حجیّت قرآن، نوشتار حاضر با روش تاریخی- تحلیلی، ادعای نویسنده را که بر بُعد آخرالزّمانیِ پیام‌های آغازین حضرت محمّد (ص)، محوریّت مطلق چهرۀ امام علی (ع) در تشیّع و درگیری‌های داخلی مسلمانان بنا شده، بررسی و در بوتۀ نقد قرار داده است. جستار حاضر ضمن بررسی مسیر پژوهشی و شواهد مورد ادعای امیرمعزی، با تتبع در منابع اسلامی و با ارائۀ شواهدی بر عدم تحریف لفظی قرآن در نگاه تشیّع نخستین، نشان داده است که دلایل امیرمعزی دربارۀ حمایت وسیع تشیّع نخستین از تحریف قرآن کریم و عدم اصالت متن آن ناکافی بوده و تلقی مشهور تشیّع دربارۀ صیانت قرآن از تحریف لفظی به قوت خود باقی است.

از جمله مبانی ملاصدرا حرکت جوهری است. به اعتقاد وی آدمی در پرتو حرکت جوهری یک سیر تکاملی پیش‌رو دارد و تمام مراتب لازم را طی می‌کند تا به حقیقت نهایی دست ‌یابد. از نگاه صدرا هر کس که قادر باشد قوۀ نظری و عملی خود را به کمال نهایی برساند، همچون نبی غرق در شهود جمال حق شده است؛ به‌‌طوری که هیچ چیزی او را از اشتغال به نور الهی باز نمی‌دارد. صدرا شهود را به اقسامی تقسیم می‌کند و آخرین آن را به شهود روحی اختصاص داده است که شخص در این مرحله، روح حقایق را به­حسب استعداد روحی و بدون واسطه دریافت می‌کند. بحث وحی در فلسفۀ ملاصدرا با رویکرد متفاوت فلسفی، کلامی و عرفانی مطرح است. در رویکرد عرفانی کشف و شهود را به میان آورده است و آن را به حقیقت محمدیه مرتبط می‌کند؛ ازاین‌رو نسبت وحی رسالی و شهود عرفانی در نظر ملاصدرا ابتدائاً مبتنی بر منشاء آن است؛ زیرا وحی رسالی در همۀ مراتب از بالا به پایین رخ می‌دهد و شهود عرفانی از پایین به بالا پدید می‌آید.

احسن القصص، ترجمهء فارسیِ کتابی است در باب حضرت یوسف (ع). این متن کهن فارسی، که متعلق به پایان قرن۵ یا آغاز قرن ۶ق است، اخیرا به چاپ رسیده، اما متاسفانه کاستیهایی قابل توجه بدان راه یافته است.در این مقاله برآنیم تا پاره ای از آن کاستیها را نشان دهیم.

چگونگی رابطۀ میان گزاره‌های توصیفی و هنجاری از مسائل شناخته‌شده در فلسفه است. در سنت علمی مسلمانان، منطق‌دانان، اهل بلاغت و اصحاب علم اصول در باب طبیعت این گزاره‌ها بیشتر بحث کرده‌اند. آن‌ها عموماً پذیرفته‌اند تنها گزاره‌های توصیفی صدق و کذب‌پذیر بوده و طبیعتی بازنمودی دارند. از نظر آن‌ها گزاره‌های هنجاری قابلیت اتّصاف به صدق و کذب را ندارند و به تبع، برقراری رابطۀ استنتاجی میان این دو دسته از گزاره‌ها بی‌معناست. در نوشتۀ پیش رو، تلاش نویسنده دفاع از سه مدعا است: اول آنکه گزاره‌های هنجاری نیز صدق و کذب‌پذیر و دارای طبیعی بازنمودی هستند، دوّم آنکه استنتاج هست از باید و باید از هست (استنتاج متقابل گزاره‌های توصیفی و هنجاری از یکدیگر) محظور منطقی ندارد و سوّم آنکه توجه به گزاره‌های هنجاری و استنتاج گزاره‌های توصیفی از آن‌ها در علم اجتماعی اهمیت بیشتری می‌یابد. در انتهای مقاله، نمونه‌هایی از استنتاج‌ها در علم اجتماعی ارائه شده است.