جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الگوی عقل‌گرایی اقتضا می‌کند تمام انتخاب‌ها بر پایه دلایل معتبر استوار شود. در صورت وجود چنین دلایلی باید از برترین آنها پیروی کرد. اما اگر چنین نشد و دلایل در اثبات‌گری به تکافؤ رسیدند، تکلیف ندانم‌گرایی است. اما ندانم‌گرایی حداقل در بسیاری از موقعیت‌های عملی امکان‌پذیر نیست و فرد ناچار از انتخاب یک دیدگاه در عمل است. سبک زندگی عملی از جمله این موارد است که هر فرد آگاهانه یا غیرآگاهانه گونه‌ای از آن را برگزیده است. نگارنده بر آن است در چنین موقعیتی معقول‌ترین اقدام برگزیدن سبک زندگی دینی است. پشتوانه اثبات‌کننده این ادعا استدلالی است که بر پایه دلیل معقولیت و تقریری از استدلال شرطیه پاسکال با عنوان سود مورد انتظار برتر سامان یافته است. طبق این استدلال مجموع سود انتخاب سبک زندگی دینی نسبت به غیر آن بیشتر است؛ از این رو در عمل باید آن‌ را برگزید. این دلیل با شرطیه پاسکال در برخی پیش‌فرض‌ها و کارکردها متفاوت است. کارکرد آن ترجیح سبک زندگی دینی در عمل است و در آن به محدودیت‌های این سبک زندگی توجه شده و انتخاب‌کنندگان غیر آن هم به صورت کامل از بهره‌های اخروی محروم نگردیده‌اند. این استدلال با اشکالاتی درون‌دینی روبه‌روست؛ مانند فقدان شرط لازم برای رستگاری، نبود قصد قربت به عنوان شرط عبادت، ناسازگاری با اصل برائت، ناسازگاری با قاعده «جُبّ» و بی‌ارزشی یا کم‌ارزشی دین‌داری برآمده از آن. در این مقاله پس از معرفی و تبیین استدلال به این اشکالات پاسخ داده شده است.

ویژگی بنیادین اندیشۀ گنوسی نگرش ضد کیهانی آن و دوگانگی شدید بین خدا و جهان مادی است. این اندیشه مستلزم الوهیت زدایی از کیهان و درنظر گرفتن دست اندرکاران شیطانی و متخاصمی است که بر جهان، جسم و نفس انسان سیطره دارند که غیر از آن خداوند مطلقاً متعالی است که در فراسوی این نظام قرار دارد. در اندیشۀ گنوسی این قوای کیهانی عمدتاً حاکمان سیارات آسمانی (آرخون‌ها) هستند و انسان برای رسیدن به رستگاری باید از سیطرۀ حکومت این آرخون ها رها شود و این نجات بدون مداخلۀ خروش خداوند از بیرون نظام کیهانی ممکن نیست. در عین حال، اندیشه‌های مشابهی در متون به‌دینی مزدیسنی و همچنین در فلسفه و عرفان اسلامی بدون اینکه منافاتی با اصول اساسی آن‌ها پیدا کند راه یافته است. این اندیشه‌های ضدکیهانی از طریق نقش ارواح اختری در جریان کیهان‌زایی و حوادث ابتدای آفرینش و موقعیت وجودی انسان نسبت به این حوادث، طنین ویژه و منحصر به فردی نیز در شعر حافظ یافته است که نجات شناسی حافظ را با اندیشۀ «شکافتن سقف فلک» همراه کرده است. این پژوهش با مقایسۀ متون، اساطیر و اندیشه‌های بنیادین گنوسی با اندیشه‌ها، مضامین و نمادپردازی‌های راه یافته در شعر حافظ، بن‌مایه‌های گنوسی شعر حافظ و نسبت آن‌ها با جهان‌بینی و هستی‌شناسی او را نمایان می‌کند.

از کلان‌مسائل فلسفه دین، علم دینی است. در این زمینه مسائل مختلفی مطرح است؛ از جمله اینکه: علم دینی به چه معناست؟ معیار دینی‌بودن هر علم چیست؟ آیا علم دینی امکان دارد؟ چه علومی ظرفیت دینی‌شدن دارند؟ ملاک و معیار دینی‌بودن علوم چیست؟ این علوم باید واجد چه اوصاف و ویژگی‌هایی باشند تا بتوان آنها را دینی دانست؟ این ویژگی‌ها را در چه عوامل و مؤلفه‌هایی می‌توان جست‌وجوکرد؟ این مسائل از سنخ مسائل فراعلمی است. در این زمینه، دیدگاه‌ها و نظریه‌های مختلفی شکل گرفته است که از جمله آن، دیدگاه «علم توحیدمحور» است. این دیدگاه هم به علمیت علم اهتمام دارد و هم به دینی‌بودن آن. مقاله حاضر سعی دارد با روش تبیینی و عقلی، ضمن بیان چارچوب نظری و مفهومی بحث، معیار دینی‌بودن علم و همچنین مبانی مختلف آن را توضیح دهد. یافته‌های مقاله عبارت‌اند از: وحدت معیار و تکثر عوامل و مؤلفه‌ها به مثابه شاخصه‌ها، تشکیکی‌بودن معیار هر علم به حسب ماهیت و قابلیت‌های آن ظرفیت دیدگاه در تولید، تهذیب و تکمیل علوم.

"از جمله راه‌های مناسب درک و فهم بهتر ادیان، بررسی تأثیروتأثر ادیان نسبت به یکدیگر است. در این میان به نظر می‌رسد که دین مسیحیت در طول حیات دینی خود دستخوش تأثیرپذیری از برخی ادیان و آیین‌های دینی بوده است. از جمله آیین‌های تأثیرگذار بر دین مسیحیت آیین میترائی است. این مقاله با روش تبیینی - تحلیلی به بررسی چگونگی تأثیر آموزه ها، مناسک و نمادهای میترائی بر مسیحیت پرداخته و نشان داده است که دین مسیحیت از آیین میترا تأثیر پذیرفته است. یافته‌ها و دستاوردهای این پژوهش نشان می‌دهد که گویی مسیحیت بعد از تلاقی با آئین میترا و باتوجه‌به قدرت و نفوذ این آئین، در برخی آموزه‌ها نظیر رابطه خالقیت و مخلوقیت، تثلیث و الوهیت و مسأله رستاخیز، همچنین در برخی مناسک نظیر غسل تعمید، تعطیلی روز یکشنبه، افروختن شمع در کلیساها، نواختن ناقوس، صلیب، همینطور در برخی نمادها مانند ظرف آب متبرک در کلیسا، حوضچه درون مهرابه و ماهی در آن، رنگ قرمز بر شنل حضرت مریم (س) و عیسی (ع)، رنگ طلایی و استفاده از طلا و فلزات طلایی در معماری مسیحی، از آیین میترا تأثیر پذیرفته است و با ایجاد دخل و تصرف در برخی آموزه‌ها، مناسک و نمادها، آنها را وارد مسیحیت کرده است."

انسان آرمانی مهم‌ترین آموزه انسان‌شناسانه­ای است که محور آرا و اندیشه‌های ادیان و مکاتب مختلف قرار گرفته است. در اسلام عارف بزرگ قرن ششم قمری، جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولوی، انسان آرمانی را دارای ویژگی‌هایی می‌داند که در دوره‌های بعد در میان بسیاری از جریان‌های معنوی امتداد یافت. مولوی انسان آرمانی را کیمیای کمیابی می‌داند که واسطه حق و خلق و مظهر تام حق، دارای قلب وسیع، سخاوت‌مند، عاقبت‌اندیش، برخوردار از ظرفیت پذیرش اسرار نهان، عشق به حق، سایه یزدان، محرم اسرار و فارغ از تعلقات دنیوی است. این در حالی است که آرانا کاستانیِدا معروف به کاستاندا به عنوان یکی از عناصر گفتمان‌ساز معنویت در جهان، با نگرش‌های آمیزه‌ای از ادیان مختلف، انسان آرمانی را برخوردار از ویژگی‌هایی چون عقل‌ستیزی، جنگجویی و استفاده از مواد روان‌گردان و بی­اهمیت‌دانستن همه چیز می­داند که نتیجه آن انسانی بدون تعبد از فرامین خدا و رسولان الهی است؛ انسان آرمانی کاستاندا انسانی طبیعت‌گرا و دارای مشخصه­های سرخ‌پوستی است که خودکامگی، اتحاد با روح جهان، پوچ‌انگاری و... از مهم‌ترین شاخصه‌های اوست؛ اما انسان آرمانی مولوی انسانی است که صبغه ملکوتی دارد، واسطه فیض است، عقل را مهم می‌شمرد، حق‌مدار است و به حق‌تعالی عشق می‌ورزد.

علم سکولار مبانی فلسفی متعددی دارد. از جمله مبانی هستی­شناختی آن، نفی علت غایی و غلبه رویکرد مکانیکی نسبت به انسان و جهان است. مسئله اصلی این مقاله آن است که تأثیر این مبنا را در فرایند سکولارشدن علوم جدید بررسی کند. این مقاله که با روش توصیفی-تحلیلی سامان یافته است، نشان می­دهد کنارنهادن علت غایی، مهم­ترین تأثیر را در علم سکولار داشته است. با آنکه بسیاری از دانشمندان مدرن نقش خداوند به عنوان علت فاعلی را پذیرفتند، انکار خدا به مثابه علت غایی جهان، تأثیر جدی در کنارنهادن مفاهیم داشت. نفی علت غایی از سویی تحت تأثیر جایگزینی نگرش فرانسیس بیکن در تعیین هدف علم، اصالت ریاضیات و تفسیر نادرست از علیّت است؛ از سوی دیگر زمینه­ساز دئیسم، جبرگرایی، پوچ­گرایی، تضعیف ارزش­های اخلاقی و باورهای الهیاتی می­شود که هر کدام از این پیامدها به شکلی در سکولارسازی علوم نقش جدی دارند. اشکالات منطقی و معرفت‌شناختی نفی علت غایی از دیگر دغدغه‌های این مقاله است.

دین هرچند از نظر غایت فردگراست، از حیث وسایل و ابزار و از جهت نظری جامع‎ نگر است. قرآن تلاش انسان برای اصلاح اجتماع را منشأ بالندگی فردی خود انسان می‎داند. دین علاوه بر داشتن نظام اخلاقی، از دستورالعمل‎ها و نظام‎های حقوقی و اجتماعی که انسان را به سوی هدف غایی خلقت یعنی سعادت و فلاح برساند، برخوردار است. فیلسوفان ‎دین، افعال الهی را دارای هدف‎های تشکیکی مقدماتی، میانی و غایی می‎دانند و تفکیک‌نشدن آنها را سبب خلط دین‌شناسی می‎دانند. این مقال به مثابه یک مبنا در معرفت دینی ارزیابی می‌شود که در معناشناسی قرآن کاربرد دارد. روش تحقیق آن اسنادی و تجزیه و تحلیل در آن به شیوۀ تحلیل محتواست. دستاورد تحقیق، کشف حقیقت‎ و غایت‎ دین است ‌که‎ جهت‌بخش ارزش‌ها و انگیزه‌ها و رفتار دینی در شریعت محمدی (ص) و بستر رستگاری موحدان قرآن‌باور است. بنابراین ‎پژوهش ‎حاضر، قرائتی نو از غایات دین و قلمرو رسالت پیامبر اکرم (ص) را شرح می‎دهد.

منجی باوری آنقدر در میان آدمیان با هر قومیت و دین و مذهبی به اسم‌ها و رسم‌های مختلف دیده می‌شود که گزاف نیست اگر بگوییم به مانند خداباوری و جاودانگی، به ادبیات دینی، یکی از «فطریات» و تنیده با خمیره‌ی همه آدمیان و به بیان اجتماعی، یک آرزوی دیرینه است. بدان معنا که همه‌ی بشریت آرزوی آمدن فردی یا رسیدن دوره‌ای را دارند که در آن عدالت اجتماعی در پهنای زمین فراهم شود. مهدی (ع)، ماشیح، پاراقلیطا، سوشیانت، میتریه و. . . همه اسم‌هایی از یک حقیقت موعود باورانه در درون نهاد بشر هستند. فرهنگ مردمان اندونزی و جاوه نیز از این قاعده مستثنا نیست. آنها معتقدند رنج‌های بشری به واسطه «راتو عادل» التیام خواهد یافت. برای آمدن او علائم و هم شرایطی را قائلند. بارها آن را با شخصیت‌های تاریخی یا اسطوره‌ای کشورشان تطبیق داده‌اند و طرفه آنکه شاید جزو معدود آیین‌هایی هستند که بعضی از مصادیق منجی آنان به نام «راتو عادل» زن نیز بوده است. مردمان عمدتاً روستانشین اندونزی و جزایر جاوایی، که همیشه منتظر نوعی نگاه عدالت محورانه از سوی حکومت مرکزی بوده‌اند، از مهمترین مسائلی که در خصوص راتو عادل قائلند همین است که او عدالت و رفاه اجتماعی را به گونه‌ای نوین بازسازی می‌کند. این پژوهش با ادبیات توصیفی در خصوص منجی جزایر جاوایی سخن به میان آورده و عمدتاً از منابع زبان اندونزیایی بهره برده تا این موعود آیینی را به محققان فارسی زبان حوزه عرفان و ادیان به خصوص پژوهشگران حوزه ادیان خاور دور بشناساند.

تأویل یکی از ستونهای اصلی اندیشه در فرهنگ اسلامی است که در آثار اندیشمندان مسلمان از فلاسفه تا متکلمان و عرفا حضور آشکار دارد. تمرکز بر باطن و گرایش به-تأویل از مهم‌ترین ویژگی‌های عرفان اسلامی است و بخش قابل توجهی از میراث بازمانده از آن را به‌خود اختصاص داده‌است. دراین پژوهش توصیفی تحلیلی، به‌مقایسه روش‌های شاخصِ تأویل آیات قرآن کریم در دو کتاب فصوص الحکم ابن عربی و مثنوی مولوی پرداخته‌ایم. بدین منظور، نخست مقصود از تأویل و روش تأویل را مشخص کرده‌ایم. سپس با مقایسه‌ رویکردهای تأویلی دو عارف بزرگ معلوم داشته‌ایم که اسلوب غالب تأویل نزد ابن عربی ریشه‌شناختی است بدین معنی که تأویل‌های او با ریشه‌شناسی‌های اغلب نامستند صورت پذیرفته؛ و از آنِ مولوی، بلاغی است و با استفاده از امکانات علم بلاغت، مخصوصاً استعاره و کنایه تحقق یافته است. در ادامه از علت ناگزیر بودن ابن عربی از اتّخاذ رویکرد ریشه‌شناختی و دست‌اندازی به بنیانهای زبانی (مخصوصاً در مشهورترین تأویلات او که در آیات مربوط به قوم نوح و هود و بت پرستان نمود یافته است) سخن گفته‌ایم و بنیان‌های عرفانی تمایلات پلورالیستی او را تبیین کرده‌ایم. سپس دلیل بی‌نیازی مولوی از انتخاب روش‌های ساختارشکنانه را نیز که در وفاداری وی به‌اصول مکتب اشعری نهفته‌است معلوم داشته‌ایم.

. انسان معاصر که به دلایلی در عصر مدرنیته دچار بحران روحی شده است. در جستجوی دست یابی به نقطه آرامش است. این نیازمندی، موجب ظهور عرفان هایی در این راستا شده است. یکی از چهره های تاریخ معاصرکه در آثار عرفانی خود آموزه های سلوکی و معنوی را ارائه نموده «کارلوس کاستاندا » ( ق 20 م) چهره شاخص عرفان سرخپوستی است. از سویی در عرصه عرفان اسلامی، فرید الدین، عطّار نیشابوری، چهره ی بلندآوازه‌ (قرن 7 هج ق) نیز اصول و دستور العمل هایی در مسائل سلوکی دارد. «عقاب» در آثار کاستاندا و «سیمرغ» در برنامه های سلوکی عطار در قالبی نمادین با هدف ترسیم نقطه اوج شخصیت انسانی به وضوح به چشم می خورد. هدف این تحقیق که با روش توصیفی، تحلیلی انجام شده است. بررسی وجوه مشابهت و تمایز میان اندیشه آنها ست. یافته ها نشان می دهد. که هر دو شخصیت در نگاه کلی در عرصه هستی شناسی به «گونه ای از وحدت وجود» معتقدند. کما اینکه در مسائلی مانند«کمال گرایی و کمال جویی انسان، نقش معرفت در سلوک، تمثیل پرنده به عنوان نماد حرکت صعودی، رهایی از دلبستگی ها در فرایند سلوکی» باور دارند. اما از سویی در ویژگی هایی مانند «رویکرد الهیاتی توحیدی، عنصر عشق، نگاه به حیات و...» تفاوت هایی دارند. که در متن مقاله به تفصیل بیان شده است.

انواع معنویت‌گرایی های جدید و نوظهوری مبتنی بر اندیشه‌ها و افکار برای تحصیل آرامش ایجاد شده است. این پژوهش با بهره‌گیری از روش تحلیل تطبیقی، به بررسی مولفه و ویژگی‌های آرامش در معنویت‌های نوظهور پرداخته و این پرسش را مطرح می‌کند که آیا آرامش و شادی ارائه‌شده در این معنویت‌ها که اغلب نوعی آرامش سلبی و به معنای فقدان اضطراب تفسیر می‌شود، با مفهوم آرامش الهی که بمعنای آرامش پایدار است، تطابق و همخوانی دارد یا خیر؟ هدف این مقاله، شناسایی و تحلیل عوامل موثر بر آرامش در معنویت‌گرایی‌های نوظهور و مقایسه آن با آموزه‌های عرفان شیعه امامیه است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که آموزه‌های عرفان‌های نوظهور، که گاهی رویکردی سکولار دارند، در زمینه روش‌های کسب آرامش به یکی از سه دسته زیر تقسیم می‌شوند: 1.تأیید ضعیف و محدود برخی راه‌های آرامش‌یابی در آموزه‌های اسلامی. 2.مجموعه‌ای از ادعاهای بی‌اساس که نه تنها به آرامش نمی‌انجامند، بلکه ممکن است منجر به اختلالات روانی شوند.3.ارائه دستورات متافیزیکی، که از دیدگاه اسلامی، تنها در شرایطی خاص می‌تواند به آرامش پایدار منتهی شود. از منظر اسلامی، آرامش همواره و در هر شرایطی شاخص سلامت معنوی یا روانی محسوب نمی‌شود. بلکه آرامش به عنوان شاخص سلامت معنوی باید ویژگی پایداری داشته باشد. پایداری یا ناپایداری آرامش به منشأ و موضوع آن بستگی دارد.