جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سنت پیامبر و امامان معصوم(ع) یکی از منابع اصلی برای دستیابی به آموزه‌های دین است که بدون آن، رسیدن به آموزه‌های دین وحیانی اسلام امکان‌پذیر نیست. از سوی دیگر، با توجه به جامعیت دین اسلام در هدایت انسان، استنباط آموزه‌های دینی مربوط به علوم انسانی، ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است که امروزه فرایند آن با عنوان «اسلامی‌سازی علوم انسانی» دغدغه پژوهشگران شده است. این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی نقش سنت پیامبر و امامان معصوم(ع) در اسلامی‌سازی علوم انسانی با تأکید بر اندیشه‌های متفکر بزرگ جهان اسلام، علامه مصباح یزدی را وجهۀ همت خود قرار داده است. اگرچه همگان بر منبع بودن سنت برای دستیابی به آموزه‌های دینی تأکید دارند، اما ادلۀ حجیت و نیز دامنۀ سنت از مسائلی است که نیازمند تأمل جدی است، ضمن آنکه به لحاظ روش‌شناسی استناد به سنت برای اسلامی‌سازی علوم انسانی از دشواری‌های خاص خود برخوردار است که در این مقاله به آنها اشاره شده است.

یکی از عوامل مؤثر در تعیین موضع وقف و وصل عبارات قرآنی هنگام قرائت، موضوع «فرش الحروف» در قرائات است. فرش الحروف به موارد جزئی اختلاف در قرائات کلمات قرآنی اشاره دارد که قاعده‌مند نیستند و تلفظ آن‌ها تابع قاعده‌ای مشخص و معین نمی‌شود. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی گونه‌های تأثیر فرش الحروف قرائات بر مواضع وقف و وصل در آیات قرآن کریم و نقش آن در فهم و تفسیر آیات می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که فرش الحروف قرائات به طرق مختلفی، از جمله ۱. التفات، ۲. تغییر اعراب، و ۳. کم یا اضافه شدن حروف، بر مواضع وقف و وصل آیات تأثیر می‌گذارد. این تأثیرات در چند مثال قابل مشاهده است. به عنوان نمونه، در آیه ۳۷ سوره غافر، قرائت «صَدّ» با فتح صاد منجر به ایجاد التفات و چالش کلامی درباره اضلال اجباری فرعون می‌شود که با توجه به آیات مرتبط، گمراهی از سوی خداوند بدون مقدمه نیست و نتیجه انتخاب‌های اختیاری و مجازات آدمیان است. در آیه ۴۰ سوره توبه، تغییر اعراب با مسائل کلامی مرتبط می‌شود. در قرائتی که تاء مرفوع است، کلمه الله اساساً برتر دانسته می‌شود و اهل سنت آن را به قدمت کلمه الله نسبت می‌دهند. در مقابل، قرائت با نصب نشان‌دهنده برتری کلمه الله به جعل الهی است که معتزله از آن حدوث کلمه الله را استنباط می‌کنند. این بررسی‌ها نشان‌دهنده تأثیر جدی قرائات بر مواضع وقف و وصل با توجه به اختلاف دیدگاه‌های کلامی است.

ملاصدرا دربارة جاودانگی یا خلود عذاب دوزخیان نظریة خاصی ارائه داده و درصدد استدلال و استناد به روایات برآمده است. پیش از وی این روایات مورد استناد ابن‌عربی و غیر او بوده و ملاصدرا در این زمینه از وی تأثیر پذیرفته است. پژوهش حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» درصدد تحلیل انتقادی ادلة روایی ملاصدرا در پایان‌پذیری عذاب مخلَّدان دوزخ است. مطابق یافته‌های تحقیق، روایات در دو محور نقد بیرونی و نقد درونی ارزیابی گردیدند. در محور نقد بیرونی روشن شد که روایات از نظر منبع و سند در نهایت ضعف قرار دارند. در محور نقد درونی با عرضة روایات به سه دسته دلیل (آیات، روایات و عقل) روشن گردید روایاتی که بر انقطاع عذاب و نفی خلود از همگان دلالت دارند، به سبب مخالفت با آیات خلود مردودند. دو دسته روایت (روایات عام و روایات خاص) معارض ادلة روایی ملاصدرا هستند. با چند دلیل عقلی نیز روایات نقد گردیدند.

کلام اجتماعی به‌مثابه یکی از حوزه‌های کلامی، به تبیین و دفاع از آموزه‌ها و مسائل اجتماعی اسلام، به‌ویژه در مواجهه با مسائل اجتماعی معاصر می‌پردازد. این مقاله کوشیده است تا با توجه به اصول، مفاهیم، و روش‌های علم کلام، ظرفیت‌های آن را برای بسط کلام اجتماعی فراهم سازد. بررسی ابعاد مربوط به ظرفیت‌های اجتماعی علم کلام، در حوزه‌های گوناگونی قابل بررسی است؛ از قبیل استدلال‌های اجتماعی در موضوعات کلامی (مانند ضرورت امامت و حسن تکلیف)، طرح موضوعاتی در حوزة فرهنگ (مانند باورها و ارزش‌های فرهنگی)، و همچنین ایجاد گفتمان‌های مهم اجتماعی (همچون گفتمان توحیدگرایی در علوم اجتماعی، گفتمان امامت و جامعه‌سازی، گفتمان عدالت اجتماعی و گفتمان وحدت و تقریب اسلامی). بدیهی است که این تحقیق با روش اسنادی و مراجع به متون کلامی و نیز با تحلیل نظری آن برای پاسخ به سؤال از ظرفیت‌های کلام اجتماعی معاصر مقدور خواهد بود. با نظر به اندک بودن آثار مربوط به کلام اجتماعی، ضرورت این تحقیق از این نظر مضاعف می‌شود که برخی از روشنفکرنمایان عرفی‌گرا سخن از پایان علم کلام و تفکر الهیاتی در عصر جدید دارند و این مهم در حوزة مسائل اجتماعی و سیاسی بیشتر خود را می‌نمایاند. ازاین‌رو هدف اصلی این مقاله بسط کلام اجتماعی از طریق برجسته‌سازی ظرفیت‌های معاصر آن است.

در زمینه قراءت قرآن به‌صورت غناء آراء مختلفی از سوی فقهاء، مفسران و صاحب‌نظران علوم قرآنی ابراز شده است. در این تحقیق قراءت غنائی در اندیشه امام خامنه‌ای به‌عنوان فقیهی نواندیش که در عصر حاضر با نگاهی عمیق و دقیق به مسائل موسیقی و غناء پرداخته‌اند، مسئله موردبحث است (مسئله پژوهش)، که با روش تحلیلی- نقلی فقهی قرآنی صورت می‌گیرد (روش تحقیق). یافته این تحقیق عبارت است از: تقسیم غناء به دو قسم عام و خاص و نیز حلال و حرام. گونه‌شناسی سه‌گانه صوت انسان. دلالت نداشتن روایات بر حرمت مطلق غناء. پذیرش داوری عرف در تشخیص مصداق غناء. دخیل نبودن اهل فسق، آلات موسیقی، مواد صوت و طرب در تحقق مفهوم غناء. حرمت قراءت غنائی به شکل غناء محرم. جواز تغنّی در قراءت قرآن به معنی متعارف بدون صدق غناء حرام. خروج تخصصی قراءت غنائی از حکم حرمت، نه تخصیص آن (نتیجه پژوهش).

داستان‌‌سرایی قدمتی به اندازه حیات فکری بشر دارد و طرح مسائل دینی، فلسفی، اخلاقی و اجتماعی و حتی روانی به‌ویژه در مقوله «بازگشت به خویشتن» در کهن‌ترین آثار اساطیری - داستانی مشاهده می‌شود. منطق ‌الطیر عطار نیشابوری (6 - 7 ق/ 12 - 13 م) با روایتی منظوم درباره سفر درونی گروهی از مرغان در طلب سیمرغ و گذر از هفت وادی سلوک، شاهکاری عرفانی به شمار می‌آید که مؤلفه‌های آن با دستاوردهای روان‌شناسی مدرن قابل تحلیل و تبیین است. درحقیقت پرندگان سالک برای رسیدن به «خودشکوفایی» و کمال، همان شاخصه‌های بنیادین دیدگاه‌های روان‌شناسان انسان‌گرا را در خود متبلور می‌کنند و مقام وحدت «سی‌مرغ» و «سیمرغ» تداعی‌کننده همان «کهن‌الگوی خویشتن» در نظریه یونگ است. این مقاله در پی بررسی و یافتن تناظرهای میان شخصیت‌پردازی و مراتب سفر معنوی مرغان در این داستان تمثیلی با دسته‌بندی الگوهای شخصیتی و فرایند کمال انسان‌ها در دیدگاه‌های روان‌شناسان برجسته‌ای چون کارل راجرز، آبراهام مزلو و گوستاو یونگ برآمده است که خود گویای پیوند میان ادبیات عرفانی و سلوک معنوی با دانش روان‌شناسی است.

اعداد بخش مهمی از الهیات مانوی هستند، با دو اصل (خوب / بد و نور و تاریکی) سه زمان (آغاز / خلقت، میانه / ترکیب نور و ظلمت و پایان)، چهارگوهر پدربزرگی (الوهیت، حکمت، قدرت و نور) اعداد همچنین نقش مهمی در اسطوره مانوی ایفا می‌کنند؛ اما پدربزرگی در نقش یگانه پادشاه نور در ابتدای خلقت (پیشا کیهانی) است و درواقع او پذیرنده نور نجات بافته در پایان جهان خواهد بود. علاوه بر این، عدد سه بازتاب‌دهنده سه تجلی است: نخست ایزدان عمدتاً جنگجو، دوم ایزدان عمدتاً خالق و محافظ و سوم ایزدان نجات‌بخش. یکی از مهم‌ترین اعداد، عدد پنج است. عدد پنج همه اعداد دیگر را در اساطیر مانوی می‌پوشاند؛ بنابراین می‌خواهم ابتدا در تحلیل اهمیت عدد پنج ‌در دو حوزه کیهانی و ساختاری سخن بگویم. هدف این مقاله طرح عدد پنج و دوازده است، دیگر اعداد را در بخش بعدی این پژوهش مطرح خواهیم کرد. در سطح فضایی، در قلمرو نور بهشت ابدی و جاودان کیهانی، پنج عظمت دارد: نخست پدر نور ، دوم دوازده ائون یا دوازده ملک ، سوم بی‌نهایت ائون یا مکان‌های مبارک، چهارم هوای زنده ، پنجم زمین روشن و یک روح متعال ، دمنده نفس زندگی به همه پنج بزرگی.

«الهیات تطبیقی» بر خلاف «دین‌شناسی تطبیقی»، رشته‌ای هنجاری است که بر اساس حقانیت دین استوار شده است و به کشف یا پیشبرد «حقیقت» الهیاتی متعهد است. الهیات‌ورزیِ تطبیقی چیزی «بیش از» صِرف ممارست فکری است و تعمیق و پُربارکردن دین خودی را از راه ورود به آموزه‌ها و رسوم عملی دیگر ادیان مطلوب دانسته است، به نتایج آشکار یا دقیق و جزئیِ هنجاری می‌اندیشد. رویکردهای گوناگونی به این رشته وجود دارد که هر کدام می‌تواند زیرشاخه‌ای مستقل به شمار آید. رویکرد پسااستعماری یا دیالکتیکی به‌ دنبال افشای دوگانگی‌های دروغین بین ادیان است. رویکرد اعترافی (شهادت‌دهنده به آیین خویش) در پی آموختن از دیگر ادیان و بهره‌گیری از آن برای پررنگ‌‌کردن حقیقتی در دین خود یا بازیابی جنبه‌های ازیادرفته یا فروگذاردۀ آیین خویش به‌ واسطۀ واکنش‌افزاییِ آیین دیگر است. رویکرد فرااعترافی یا فرادینی هیچ نشانۀ آشکاری از هم‌ذات‌پنداری با هیچ دین خاصی ندارد و به ‌جای بهره‌گیری از ثمره‌های مواجهه با دیگر ادیان در دین خودی، حتی از محدودۀ پذیرفتنیِ سنت خودی فراتر می‌رود و از راه بررسی کل منابع معنوی نوع بشر، الهیاتی جهان‌شمول را می‌جوید که بی‌آنکه ریشه در سنت دینی خاصی داشته باشد، معقول و متفکرانه به نظر برسد. رویکرد بین‌دینی اما در میانۀ اعتراف و فرااعتراف جای دارد و پُربارسازی و روشن‌کردن دوسویۀ دو سنت دینی را مطلوب می‌داند. این رویکرد می‌تواند در یک سوی طیف، به آمیخته‌تباری دینی یا تعلق دینیِ دو یا چندگانه بینجامد و در دیگر‌سو، حالت تبشیری به خود بگیرد.

پیوریتن‌ها (پاک‌دینان) عنوانی است که از سال ۱۵۶۴ برای گروهی از پروتستان‌ها در کلیسای اصلاح‌شده (کالونی) در انگلیس سده‌های شانزدهم و هفدهم میلادی به کار برده می‌شد. این گروه در پی ازمیان‌برداشتن بقایای مذهب کاتولیک رم در مراسم کلیسایی و جانشینی نظام پرسبیتری (مشایخی) به جای نظام اسقفی بودند. پیوریتن‌ها برای نشر اندیشه‌های خود، فعالانه جزوه‌هایی علیه کلیسای کاتولیک منتشر می‌کردند. پیوریتن‌ها باور داشتند انسان گناهکار است و خشم خداوند را برانگیخته است. آنها در زندگی روزمره بسیار ساده‌زیست و سخت‌کوش بودند. کتاب‌ مقدس نزد پیوریتن‌ها، ارزشمندتر از زندگی‌شان بود و اعتقاد داشتند انسان باید در طول زندگی طبق آموزه‌های این کتاب عمل کند و همواره رفتار خود را اصلاح نماید تا همیشه موجب جلال خدا شود. پیوریتن‌ها با تأکید بر نور، شعایرگریزی و تبلیغ زندگی معنوی و کمک در امور خیریه و منع اعمال گناه‌آلودی همچون نوشیدن مشروبات الکلی، قمار، رقص، فوتبال، بازیگری تئاتر در پی اصلاح جامعه بودند و حتی از برگزاری مراسم کریسمس ممانعت می‌کردند. این فرقه و بسیاری از اسقف‌های کلیسای انگلستان خواستار تبلیغات مذهبی بیشتری بودند؛ اما الیزابت ملکه انگلیس، از آن بیم داشت که این تبلیغات به گسترش افکار مخاطره‌آمیز منجر شود؛ به همین دلیل دستور برچیدن کلاس‌های تعلیم انجیل را صادر کرد و حتی در سال ۱۵۸۳ سه نفر از پیوریتن‌ها که به الیزابت اتهام‌هایی وارد کرده بودند، اعدام شدند.[i] جنبش‌های اصلاح مسیحیت در قرن‌های پانزدهم و شانزدهم به اصلاحات انقلابی و رادیکال در آلمان و سوئیس محدود نبودند؛ همچنین اصلاحات مهمی در کلیسای انگلستان انجام شد که از دل آن انگلیکانیسم و پیوریتن‌ها پدید آمدند. اصلاحات اساسی نیز در کلیسای کاتولیک رم اتفاق افتاد؛ بعضی از این اصلاحات در پاسخ به اعتراض‌های پروتستان‌ها بودند و برخی از آنها ارتباطی با جنبش اصلاحات پروتستان نداشتند. از طریق جنبش‌های مختلف اصلاح‌طلب، کلیسای مسیحی در سراسر اروپا پیشرفت ‌کرد و بار دیگر این گسستگی باعث ایجاد فرقه‌های مختلفی ‌شد که در سراسر جهان غرب پراکنده شدند.

اخبار و روایات به‌مثابه یکی از ارکان ثقلین در استنباط، تبیین و اثبات آموزه‌های اعتقادی و دفاع از آنها نقش انکارناپذیری دارند. با این ‌حال برخی از این اخبار ممکن است در تعارض با اخبار دیگر و یا با داده‌های رخنه‌ناپذیر عقلانی قرار گیرند. پژوهش حاضر بنا دارد نشان دهد تلاش‌های علامه ابوالحسن شعرانی در ارائة پیشنهادهایی برای رفع تعارض‌های بدوی میان اخبار اعتقادی با یکدیگر و یا با رهیافت‌های عقلی، تا چه مقدار مقرون به صواب است؟ برای نیل به این پاسخ، مقالة حاضر با روش «توصیفی ـ تحلیلی» و در موافقت یا مخالفت با این پاسخ به روش «انتقادی» بر اندیشه‌های علامه طباطبائی تکیه کرده ‌است. در نگاه اجمالی می‌توان پیشنهادهای علامه ‌شعرانی برای رفع تعارض‌های مزبور را این‌چنین برشمرد: ترجیح جانب موافق با صراحت عقل یا قرآن، حمل یکی از متعارضان بر تقیه، عدم توجه به خبر واحد در صورت تعارض با خبر متواتر، رعایت ملاحظات ادبی، اتخاذ تأویل، التفات به غرض (برای برقراری وفاق)، تقیید و تخصیص. علامه طباطبائی با شماری از پیشنهادهای علامه شعرانی موافق است و در شماری دیگر با او همراهی ندارد.

شهر مقدس قم به برکت وجود بارگاه ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (س) و 444 امام‌زاده، بعد از مشهد مقدس، دومین قطب گردشگری مذهبی و زیارتی کشور شناخته می‌شود؛ به همین دلیل معرفی امام زادگان شهر قم ضرورت دارد تا علاقمندان به زیارت با شناخت و معرفت بیشتری در اماکن زیارتی حضور پیدا کنند. در این پژوهش، پس از معرفی سومین قطب زیارتی و گردشگری مذهبی قم، یعنی امام‌زادگان چهل‌اختران و به‌ویژه امام‌زاده موسی مبرقع - فرزند بلافصل حضرت امام جواد (ع) - می‌کوشیم به روش توصیفی - تحلیلی و انتقادی علل پویانبودن صنعت گردشگری در استان قم را تبیین کنیم و به این پرسش پاسخ دهیم که با وجود امام‌زادگان متعدد در شهر قم و با حضور بیش از 18 تا 19 میلیون زائر در طول سال، چرا مشکلات اقتصادی، اشتغال و بیکاری این شهرستان همچنان حل‌نشده باقی مانده است؟ و چرا مدت اقامت زائران در این شهر بسیار کوتاه است؟ به‌یقین نبود سیاست‌گذاری مناسب، نبود برنامه‌ریزی صحیح، کمبود امکانات رفاهی و تفریحی و ضعف در جذب سرمایه‌گذاران از دلایلی است که با وجود داشتن ظرفیت و امام‌زادگان و حضور دانشجویان و طلاب خارجی و روستاهای هدف گردشگری، این شهر به رشد چشمگیری دست نیافته است.