جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قول مشهور در میان مسلمانان این است که سحر به بازۀ پایانی شب گفته می‌شود؛ بازه‌ای که با طلوع فجر صادق پایان می‌پذیرد. همۀ کاربردهای تعبیر در آیات و روایات نیز براساس همین درک از مفهوم سحر تفسیر شده‌اند. ازسوی‌دیگر، مطالعات معاصر نشان می‌دهد که این تعبیر در نمونه‌هایی از کاربردهای سدۀ نخست هجری،‌ بر طلوع صبح و بعد از آن و نه زمانی پیش‌تر دلالت داشته است. براساس این مطالعات، سحر احتمالاً در فرهنگ عربی سدۀ نخست هجری به‌معنای صبح بوده و از دوره‌ای نامعلوم و بر اثر تحولی تدریجی، بر پایان شب اطلاق شده است. این مطالعات بر مرور نمونه‌هایی محدود از آیات و روایات و گزارش‌های تاریخی بنا شده و به‌ویژه، نمونه‌های ناهمسو با این فرضیه را نادیده گرفته‌اند. ازاین‌رو، سنجش فرضیۀ یادشده بنابر استقصای شواهد و نمونه‌ها و تفسیر و تحلیل محتوای همۀ آن‌ها ضروری است. هدف جستار حاضر آن است که احتمال وقوع چنین تحولی در معنای سحر و زمان و علل و اسباب احتمالی وقوع آن بازشناخته شود. فرضیۀ مطالعۀ کنونی آن است که معنای سحر به‌تدریج از نیمه‌های سدۀ نخست هجری دچار تحول شده و در نتیجۀ این تحول، تعبیر سحر که پیش‌تر بر بازۀ آغازین صبح (یعنی از طلوع فجر کاذب تا طلوع خورشید) دلالت می‌کرده، بر بخش پایانی شب (یعنی از اواخر شب تا طلوع فجر صادق) دلالت یافته است و احتمالاً اصلی‌ترین علت این تحول نیز رواج تدریجی آداب روزه‌داری اسلامی و استلزامات آن بوده است.

مفهوم‌شناسی اصطلاحات دینی، ازجمله مسائل مهم پژوهشی است که دستیابی به نتایج دقیق تحقیق در گروِ درستی و اعتبار آن‌هاست. یکی از واژگان پرتکرار به‌کاررفته در احادیث شیعه، اصطلاح «سیره» است. این اصطلاح از جهات متعددی نظیر ماهیت، گستره، ساختار، کارکرد و ترادف، دارای ابهام و پوشیدگی است. نوشتار حاضر می‌کوشد تا با بهره‌گیری از مدل «شباهت خانوادگی» و تطبیق آن بر کاربرد واژهٔ سیره در متون روایی شیعه، برخی از ویژگی‌‌هایی را که سبب نمایاندن ابعاد مختلف مفهوم سیره می‌‌شود، معرفی کند. حاصل آنکه، چهار ویژگی در تمایز مفهومی سیره از دیگر واژگان مشابه و نیز شناخت مصادیق و نمونه‌های عینی آن به دست می‌آید که عبارت‌اند از: فعل‌بودن، اجتماعی‌بودن، روشمندی و استمرار، اصلی‌ترین اوصاف سیره در احادیث.

عناصر زبرزنجیری شامل آن دسته از نشانه‌هایی است که فراتر از الفاظ ‌می‌تواند در معنای مراد گوینده از میان چند معنا یا تشخیص و کشف معنای صحیح، مؤثر باشد. همان‎گونه که از معنا می‎توان عناصر زبرزنجیری را دریافت، خود معنا نیز با به‌کارگیری این عناصر بهتر القا می‎شود. گرچه قرآن به صورت متن در اختیار ما قرار گرفته، ازآن‌رو که کلامی قصدگراست، معانی آن یقیناً می‎تواند در بازیابی عناصر زبرزنجیری آیات مؤثر باشد؛ متقابلاً درک و بهره‎گیری از این عناصر می‎تواند در تعیین معنای مراد مؤثر باشد. این پژوهش کتابخانه‎ای به‌روش توصیفی‌تحلیلی با تکیه بر مختصات سه عنصر زبرزنجیری؛ شامل تکیه و آهنگ و درنگ، نسبت به تطبیق آن‌ها با نمونه‎هایی از آیات قرآن کریم در سطح جمله پرداخته و به این نتیجه دست یافته است که می‌توان باتوجه‌به محل تکیه در سطح جملات، آهنگ کلام و محل وقف و سکت، معنای صحیح را از دو معنای محتمل به دست آورد و باتوجه‌به معنای آیه دریافت که محل تکیه در سطح جملات کجاست، آهنگ کلام به چه صورت و محل وقف و سکت در کدام موضع است. اهمیت این جستار ازاین‌روست که تاکنون در هیچ نظر تفسیری یا پژوهشی، عناصر زبرزنجیری برای تشخیص معنای آیه بررسی یا پیشنهاد نشده است.

از مهم‌ترین مبانی انسان‌شناختیِ روان‌شناسی مثبت‌نگر، پذیرش نگاه مثبت به انسان است. در پی تبیین چیستی چنین نگاهی به انسان می‌توان آن را مشتمل بر دو مؤلفه دانست: یکی پذیرش منش و ویژگی‌های مثبت صفت‌گونه در انسان و دیگری اصالت توأمان توانمندی‌ها و ضعف‌ها در انسان. از نگاه قرآن کریم، طبق برداشت بسیاری از مفسران، شاکله به‌معنای منش است و پذیرش تحولات قلب، تأکید بر ظهور ویژگی‌های اخلاقی در ظرف آخرت و تکرار زیاد عباراتی مانند «بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» نشان از پذیرش ویژگی‌های صفت‌گونه است. ازسوی‌دیگر، قرآن کریم نیز نه‌تنها ویژگی‌های مثبت صفت‌گونه را می‌پذیرد؛ بلکه مفسران بر این باورند که قرآن کریم گرایش‌های دوگانه‌ای را درون انسان می‌پذیرد که با هم تقابل ندارند و مفسران برای جمع میان آن‌ها از تعابیر مختلفی بهره برده‌اند. در مجموع به نظر می‌رسد که نگاه مثبت به انسان در روان‌شناسی مثبت با قرآن کریم همسویی فراوانی دارد.

بررسی تک‌نگارانۀ آیات متشابه و مبهم قرآن و بازکاویِ گونه‌شناسانۀ نگره‌های تفسیریِ مربوط به آن، ازجمله پژوهش‌های مهم و بایستۀ عرصهٔ تفسیر قرآن محسوب می‌شود که ثمرۀ آن در روشن‌ساختن مفاهیم و مدالیل آیات انکارناپذیر است. براین‌اساس، جستارِ حاضر با توصیف و تحلیل داده‌ها به بررسی آیهٔ 17 سورهٔ مبارکهٔ انفال -آیهٔ الرمی- پرداخته و نگره‌های بارز تفسیری مربوط به آن را ذیل پنج‌گونه عنوان کرده است که عبارت‌اند از: 1. نفی مطلق تأثیر، علیت و فاعلیت از مخلوق؛ 2. استقلال‌انگاری در تأثیر فعل؛ 3. نقش‌آفرینی امدادهای غیبی در تحقق پیروزی مسلمانان؛ 4. دلالت بر توحید وجودی؛ 5. جمع میان وحدت و کثرت؛ 6. دیدگاه فلسفی. از میان نگره‌های مزبور، نگرهٔ نخست را نمی‌توان نگره‌ای صائب تلقی کرد، گرچه سایر موارد هرکدام به‌نوبهٔ خود وجهی برای مقبولیت دارد اما از منظر نگارنده، شواهدِ دلالت آیه بر تأثیر امدادهای غیبی در پیروزی مسلمانان در غزوهٔ بدر فزون‌تر و مقبول‌تر است.

مفسران فریقین آیۀ «ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلى» را با مسئلۀ تأخیر در نزول وحی مرتبط دانسته‌‌اند. ارتباط این آیه با مسئلۀ «تأخیر در نزول وحی» براساس روایات اسباب نزول مطرح شده است. جعفر مرتضی عاملی در کتاب تفسیر سورة الضّحی با بررسی این روایات، نااستواری و ضعف آن‌ها را نمایان ساخته است. این پرسش مطرح می‌شود که اگر این آیه با مسئلۀ تأخیر در نزول وحی مرتبط نباشد، چه عاملی زمینه‌ساز نزول آن شده است؟ پژوهش حاضر براساس انسجام سورۀ ضحی و بازخوانی این آیه در بستر این سوره و باتوجه‌به پیوند این سوره با سورۀ انشراح وبا بررسی معنای طردشدگی و خشم و طرح‌وارهٔ ‌شناختیِ مربوط به طردشدگی و خشم در گفتمانِ پرستش در عصر نزول وحی انجام شده است و نشان می‌دهد که آیهٔ مزبور به‌دلیل دشواری‌ در «دریافت وحی» نازل نشده است، بلکه نزول آن با مشکلات راه تبلیغ و انجام رسالت پیوند دارد و ناظر به طعنه‌هایی است که مخالفان، به‌سبب ایمان نیاودن افراد سرشناس و گرایش قشرِ پایین اجتماعی مطرح می‌کردند.

تصرف و تعویض و تصحیح سندی، ازجمله روش‌های مقبول در راستای ترمیم اسناد ضعیف روایات به شمار می‌روند. از مهم‌ترین زمینه‌های اجرای روش مذکور، تصحیح اسناد ضعیف «مشیخة التهذیبین» با اسناد معتبر «الفهرست» است که بسیاری از رجال‌پژوهان با بهره‌گیری از آن بر شمار اسناد و طرق معتبر «المشیخه» افزوده‌اند؛ هرچند در نحوۀ به‌کارگیری این قاعده و فرایند آن تفاوت‌هایی به چشم می‌خورد. آنچه در تصحیح اسناد ضعیف «المشیخه» مبنای اکثر رجال‌پژوهان قرار گرفته، واگذاری برخی طرق به الفهرست ازسوی شیخ طوسی است. آصف محسنی، از رجال‌پژوهان معاصری است که تصحیح سندی را با ارائۀ شواهدی از خود الفهرست دشوار دانسته و از اِعمال چنین روشی در تصحیح اسناد فاصله می‌گیرد. مهم‌ترین دلیل وی، استفادۀ فراوان شیخ طوسی از عبارت «اخبرنا» در الفهرست است که به نظر وی، مفادی فراتر از آگاهی از «اسامی» کتاب‌ها و اصل‌ها به‌دنبال نداشته و بر دیگر روش‌های تحمل (روایت و کتاب) چون سماع، قرائت و... دلالتی ندارد. آصف محسنی برخی از دلایل استبعادی را نیز در رد تصحیح مذکور مطرح کرده است که نسبت به دیگر دلایل وی از پشتوانۀ محکم نظری برخوردار نیست.

این نوشتار به‌روش توصیفی‌تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که انواع معرفت، معرفت شهودی و اقسام کشف از دیدگاه نجم رازی باتوجه‌به تفسیر عرفانی التأویلات النجمیة چیست؟ حاصل آنکه، نجم رازی همچون سایر عرفای اسلامی به مباحث معرفتی پرداخته است که البته در این تفسیر به‌صورت کاملاً پراکنده بیان شده است. وی اساس معرفت را الهی و نتیجهٔ حرکت حبّی در اصل آفرینش می‌داند و مقصود خلقت را اساساً کسب معرفت توسط آدمی می‌نامد. او باتوجه‌به تقسیم دوگانهٔ ظاهر و باطن در همهٔ هستی، معرفت را نیز ظاهری و باطنی و دارای ابزارهای حسی پنج‌گانهٔ ظاهری و باطنی عنوان می‌کند. معرفت شهودی را از سایر معرفت‌های دیگری که نام می‌برد (معرفت عقلی و نظری) باارزش‌تر می‌داند و گرچه معرفت عقلی را می‌پذیرد؛ اما آن را به‌تنهایی و به‌دور از نور وحی، راهزن و کفربالمأل می‌خواند و فلسفه و فیلسوفان را تخطئه می‌کند. او کشف را به مراتبی از این دست تقسیم می‌کند: کشف نظری، کشف قلبی، کشف سرّی، کشف روحی، کشف خفی، کشف صفاتی و کشف ذاتی. این تقسیم به یکی از تقسیم‌بندی‌های ابن‌عربی از مراتب کشف، شباهت فراوانی دارد.

ازجمله موارد اختلاف در میان مفسران فریقین، مفهوم «کلمة باقیة» در آیۀ «وَ جَعَلَها کَلِمَةً باقِیةً فی‏ عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ یرْجِعُونَ» است. نوشتار حاضر به‌روش توصیفی‌تحلیلی و با هدف کشف معنای کلمة باقیة، آرای این مفسران را احصا، دسته‌بندی و تحلیل کرده است. حاصل آنکه، مفسران با استدلال‌های گوناگون، سه معنای «اسلام» و «توحید» و «امامت» را در تفسیر کلمة باقیة ذکر کرده‌اند و براساس استدلال‌ها و شواهد قرآنی، روایی و ادبی، تفاسیر «اسلام» و «توحید» ناتمام بوده است. در مقابل، تفسیر کلمة باقیة به «امامت» با اِعمال اصلاحات لازم در استدلال‌های موجود، به‌عنوان تفسیر ارجح شناخته شد. آیات هم‌سیاق با آیهٔ مورد بحث، به‌روشنی گواهی می‌دهند که منظور از کلمة باقیة ، امامت است، چنان‌که روایات متعدد واردشده در تفسیر آیه نیز به‌صراحت مراد از «کلمة باقیة» را مشخص می‌کنند.

: اگرچه در ادبیات قرآنی امت عیسی(ع) نزدیکترین مردمان در دوستى با امت محمد(ص) توصیف شده‌اند ولی فقدان رویکرد هم‌آهنگ در میان ایشان نسبت به مسیح(ع) و نیزکمرنگ‌بودن جایگاه ویژه‌ی وی در نظرگاه مسلمانان سبب شده تا آنچنان که باید این انس و قرابت در اجتماعات مشترک آنها احساس نگردد. با نظر به چنین آسیبی تحقیق پیش‌رو ضمن بهره‌گیری از ابزار گردآوری اسنادی‌ـ‌کتابخانه‌ای و روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی تلاش کرده است تا با استفاده از منابع روایی اسلام شیعی منزلت بلند عیسی(ع) را به تفصیل منعکس سازد و در انتها به بررسی دلیل احتمالی غیبت نام وی در برخی از اخبار بپردازد. یافته‌ها حاکی از آنست که اولاً ویژگی‌های شخصیتی فرزند مریم(س) به زیست فردی و قلمرو شخصی او محدود نشده و بایستی بخش چشمگیر و شایان‌توجهی از آن را در خلال گزارش‌های مربوط به تعاملش با دیگر موجودات عالم شهود و حتی جهان غیب جستجو و فهم کرد. ثانیاً یادکرد مکرر مسیح(ع) به اندک مناسبتی از جانب پیامبر خاتم(ص) و اوصیای او خبر از عمق محبت و ارادت ایشان نسبت به عیسی(ع) می دهد؛ با این همه اما به سبب فرجام متفاوت مسیح(ع) و اختلاف در طبیعت و هویتش، روایاتی در شمار پیغمبران شاخص و طراز از بردن نام وی استنکاف ورزیده‌ و معدود دیگری از اخبار هم بدون دلیلی پیدا از این شیوه تبعیت کرده‌اند.

یکی از مهم‌ترین مسائلی که در جهان معاصر با آنها مواجه‌ایم، مقوله نابرابری است. پرسش اصلی این مقاله آن است که علل نابرابری کدام است و راه‌های رفع نابرابری‌ها کدام است؟ یکی از مهم‌ترین متفکرانی که در این زمینه تأمل کرده است، تامس نیگل است. او علل نابرابری را به چهار مقوله مهم تقسیم کرده است: تبعیض، طبقه، استعداد و کوشش. در گام اول این چهار علت به‌دقت تحلیل شده است. در گام دوم برای اساس نظریه عدالت رالز برای هر کدام از این علل، راه‌های رفع پیشنهاد شده است. اصل آزادی‌های اساسی برابر برای رفع نابرابری حاصل از تبعیض و اصل برابری فرصت برای رفع نابرابری‌های حاصل از طبقه و اصل تفاوت برای رفع نابرابری‌های حاصل از استعداد و کوشش پیشنهاد شده است. البته با نگاه به اندیشه‌های اسلامی به‌ویژه اندیشه آیت‌اله مطهری سعی شده است نقد و زاویه نگاه دیگری نیز در کنار دیدگاه‌های این متفکران آورده شود؛ لذا شهید مطهری ضمن اشاره به تفاوت‌های طبیعی و تفاوت آن با نابرابری‌های اجتماعی، ایجاد یک مساوات مطلق را رد و برای نابرابری‌های اجتماعی توزیع مجدد مواهب و مضرات را پیشنهاد می‌کند.