جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

با آن كه سالها از ظهور اسلام به عنوان يك مكتب الهی جريان نيرومند عقيدتی و سياسی می گذرد و گزارشهای متعدد و متنوعی از آن تهيه و در دسترس نسلهای پس از صدر اسلام قرار گرفته است، اما همچنان ابرهای تيره، فضای جريانات مكه و مدينه آن روزگار را پوشانيده است كه البته گستره ای فرونتر از تصور ما را در بر می گيرد. ما بر آن نيستيم كه عوامل اين تيرگی و مجهول ماندن را بررسی كنيم، كه خود، بحث مهم و مستقلی است، بلكه صرفا اشاره ای بر آنچه گذشته است خواهيم داشت. بی ترديد اگر نكات مبهم و ناشناخته تاريخ صدر اسلام و منقولات تاريخی صحيح و سقيم از همه باز شناخته شود، ارزش فراوانی خواهد داشت و فصل جديد را در برخورد با آن گزارشها به روي ما می گشايد. به عنوان نمونه، اگر اطلاعات كاملی از برخورد افراد، اعم از مشركان و مومنان و منافقان، نسبت به دعوت پيامبر اكرم صلی الله عليه و آله و موضع گيری های آنان به دست آوريم و پيروان واقعی آن حضرت را از دشمنانش باز شناسيم، از يك سو، گرايش های فكری و باورهای مذهبی گروههای زيادی از مسلمانان تغيير خواهد كرد و از سوی ديگر، به عنوان تجربه ای گويا فرا راه آينده مسلمانان قرار خواهد گرفت. همگونی حوادث سالهای اخير انقلاب اسلامی در ايران با جريانهای صدر اسلام، بيانگر اهميت دانستن و به كار بستن تجربه های گذشته است و يكی از آن تجربه ها رويارويی با جريان مرموز و خطرناك نفاق است. بنابراين، شناختن ويژگيها، اهداف و خط مشی آنها راهگشای جامعه كنونی خواهد بود.

اهميت پرداختن به تاريخ اسلام و زدودن ابهام ها و روشن نمودن واقعيت ها بر كسى پوشيده نيست. اين پژوهش درباره موضوعى است كه در تاريخ اسلام، به «واقعه ردّه» شهرت يافته و از جمله مسائل مورد اختلاف ميان انديشمندان، به ويژه عالمان شيعه و سنى، مى باشد. اين پژوهش با بررسى دقيق منابع اسلام و به دور از هرگونه تعصب به اين نتيجه رسيده است كه مسلما گروهى از شورشيان عليه خلافت ابوبكر در مدينه از دين برگشته و مرتد شده بودند، اما گروه زيادى داراى انگيزه هاى سياسى و اقتصادى بودند و اسلام و احكام آن را قبول داشتند، به خصوص آن كه عده اى با انديشه شيعى در پى يافتن جانشين واقعى رسول خدا (ص) بودند. ولى متأسفانه ابوبكر بين اين گروه ها هيچ فرقى نگذاشت و همه را به بهانه ارتداد سركوب نمود. اواين كار را جز براى تثبيت حكومت خود و سوق دادن اذهان مسلمانان از بحرانى كه با آن مواجه بودند كه همان بحران جانشينى بود، نكرد.

بی‏شک وجود اختلاف در جوامع بشری واقعیتی غیر قابل انکار است. این اختلاف‏ها می‏توانند بستر مناسبی را برای پدید آمدن تنش، در جامعه فراهم آورند. بروز تنش نیز می‏تواند بر حرکت جامعه به سوی اهداف آن، تأثیر منفی داشته باشد. اگر تعارض و تنش در جامعه مدیریت نشود چه بسا پیامدهای آن بحران را در پی دارد و گاه این امر می‏تواند بنیان‏های جامعه را متزلزل نماید. امروزه علم مدیریت با پرداختن به این امور راه‏کارهایی برای مقابله با تعارض و اختلاف اندیشیده است. اما محدوده این بررسی‏ها محدود به سازمان‏ها می‏شود. از سویی مدیریت تعارض مطرح شده، حاصل پژوهش در جوامع غربی و برآمده از اندیشه‏های آنان است. از راه‏های اسلامی‏سازی و بومی‏سازی علوم انسانی در این زمینه، بهره بردن از سرگذشت جامعه نبوی به رهبری والاترین گوهر انسانی، است. بازخوانی تاریخ و حوادث آن جامعه، الگویی عملی در اختیار ما می‏نهد که با بازشناسی اقدامات رسول‏خدا? در مواجهه با تنش‏های جامعه نبوی، مسیری مناسب فرا روی مدیران جامعه قرار دهیم. بدین منظور با بهره جستن از روش تاریخی به استقراء فعالیت‏های رسول‏خدا? در این وادی پرداخته‏ایم و در ضمن این استقراء، به بسترهای بروز اختلاف و تنش در جامعه نیز توجه شده است. پس از جمع‏آوری اقدامات حضرت? و تحلیل آن‏ها علاوه بر آشنا شدن با تکنیک‏های استفاده شده توسط ایشان، به این نتیجه می‏رسیم که فعالیت‏های ایشان بر پیشگری متمرکز بوده است و سعی بر این بوده است که در حد امکان از بروز تنش جلوگیری به عمل آید. البته در مواقع پدید آمدن تنش و درگیری، حضرت? با قاطعیت به مقابله با آن پرداخته‏اند.

پس از آنکه قریش احساس کرد که روز به روز از قدرت نفوذ او کاسته می‌شود و دیگر جایی برای سلطه بر مسلملنان نمی‌یابد بر فشار‌های خود نسبت به مسلمانان در مکه افزودند به طوری که گفته شد است دیگر سخت‌گیری‌ها به اوج خود رسید و مسلمانان چاره‌ای جز مهاجرت و رها کردن خانه و کاشانه خود ندیدند. هجرتی که به مدینه در سال سیزدهم بعثت و پس از پیمان عقبه دوم رخ داد و نقطه عطف تاریخ اسلامی و مبدا تاریخ مسلمانان گردید و آنان که این راه پر مشقت را به دیده جان پذیرفتند مهاجرین نام گرفتند و در جهت موفقیت پیامبر اسلام فداکاری زیادی نمودند هجرت اینان از موضوعات مهمی است که در آیات الهی بر آن تاکید شده و در موارد بسیار از آن به عنوان ضرورتی اجتناب‌ناپذیر یاد شده است.

این تحقیق به یک مقدمه و پنج فصل تقسیم شده است و در پایان ضمائم و فهرست منابع و ماخذ آورده شده است . در مقدمه طرح مسئله، سوال اصلی، سوالات فرعی و منابع تحقیق را بیان نموده‌ایم . در فصل اول اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شهر مدینه را قبل از هجرت پیامبر اسلام بدان شهر و در زمان ایجاد جامعهء اسلامی مورد بررسی قرار داده‌ایم فصل دوم به سلسله اقدامات رسول اکرم (ص) برای تامین وحدت سیاسی مدینه اختصاص دارد و در فصل سوم به امنیت مدینه و عوامل تهدید کنندهء امنیت مدینه پرداخته شده و در فصل چهارم شیوه‌های برخورد پیامبر با عوامل تهدید کنندهء امنیت مدینه را مورد بررسی قرار داده است فصل پنجم به نتیجه‌گیری اختصاص دارد که شامل سه قسمت است -1 نوشتن ترتیبی نتایج فصول -2 نتیجه‌گیری موضوعی (نتیجهء کلی بحث) -3 نتیجه‌گیری مفهومی . در پایان تحقیق نیز بترتیب ضمائم و فهرست منابع و ماخذ آورده شده است .

اوس و خزرج که در مدینه ساکن بوده اند ریشه جنوبی داشتند واز جمله اعرابی بودند که پس از شکسته شدن سد مارب از یمن به این ناحیه کوچ کردند. این دو قبیله در تاریخ حجاز پیوسته باهم اختلاف و زدو خورد داشتند جنگ بعاث مشهورترین این نبردها می باشد این اختلافات آنهارا مستاصل کرده بود و دنبال نجات دهنده ای می گشتند .تا اینکه در قرن هفتم میلادی با پیام نبی اسلام آشنا شدند و پس از پیمان عقبه دوم پیامبر به همراه یارانشان به این شهر مهاجرت کردند اوس و خزرج پس از ورود پیامبر به شهرشان انصار نامیده شدند و در پذیرش مهاجرین مکی و تثبیت قدرت پیامبر (ص)فداکاری زیادی نمودند .تعالیم اسلام و رهبری پیامبر محیط سیاسی ،اجتماعی ،اقتصادی وفرهنگی مدینه را به کلی متحول کرد و انصار در تمام این تحولات نقش کلیدی داشته اند و خداوند تعالی در آیات قرآن بارها انصار را ستوده است .

هنگام پیدایش اسلام در جزیره العرب نظام قبیله‌ای حاکم بود. با گسترش تدریجی اسلام در مدینه، بعضی از قبایلبا پیامبر هم‌پیمان شدند. اما در هم‌پیمانی خود سستی و ضعف نشان می‌دادند. چون سرزمین‌های این قبایل محل عبور کاروان های تجاری قریش به شام و عراق بود، لذا پیامبر سعی می نمود تا آن قبیله‌ها را از قریش جدا ساخته و با آنها پیمان ببندد. از طرفی حجاز یک موقعیت منحصر به فرد داشت. زیرا میان تمدن یمن در جنوب و تمدن‌های بین النهرین و شام در شمال واقع شده بود. پس تسلط بر این قبایل و معاهد ساختن آنها، موقعیتی مناسب برای رشد و گسترش اسلام به حساب می‌آمد. می‌توان گفت دوحادثه‌ی اساسی تأثیر فراوانی بر این مسئله گذاشت؛ این دو حادثه، صلح حدیبیه و فتح مکه بودند. البته صلح حدیبیه نقش مهم تری را ایفا کرد. در حادثه صلح حدیبیه بخصوص آن ماده که اعلام می‌کرد، قبیله‌ها در هم‌پیمانی با محمد(ص) و یا قریش آزادند، قبایل آزاد شدند و به راحتی می‌توانستند با پیامبر هم‌پیمان شوند. در همان جا قبیله‌ی خزاعه هم‌پیمانی خود را با پیامبر به طور مستقل اعلام کردند. و قبیله‌ی بنی‌بکر هم با قریش عهد بست. همچنین با ممنوعیت ده سال جنگ بین قریش و مسلمانان طبق مفاد پیمان، فرصتی مناسب بود تا پیامبر فعالیت خود را بر قبایل اطراف حجاز که خطری برای اسلام به حساب می‌آمدند، متمرکز کند. با سقوط مکه و تسلیم نهایی قریش، قبایل حجاز ناچار به پذیرش اسلام شدند و همه‌ی قبیله‌های حجاز تا پایان سال نهم هجرت اسلام آوردند. در واقع بعد از قدرت یافتن مسلمانان در جریان فتح مکه، اصولا گرایش به اسلام به طور وسیعی در قبایل مختلف حجاز گسترش پیدا کرد. تحقیق حاضر بر آن است تا با رویکردی توصیفی تحلیلی قبایل معاهد اطراف حجاز را معرفی کرده و زمینه‌های هم‌پیمانی آنها را با پیامبر بررسی کند.

تاریخ صدر اسلام با زندگی کنونی مسلمانان پیوند و ارتباط محکمی دارد و رخدادهای آن اساس بسیاری از هویت‌های کنونی جوامع اسلامی را تشکیل می‌دهد. سنگ بها و ارزش تاریخ در ترازوی قرآن، عبرتی برای اولی‌الالباب است. در شرایط حاضر که جامعه‌ی شیعه می‌کوشید تا ارتباط بیشتری با دنیای اسلام داشته باشد و نقش جدی‌تری در دنیای اسلام برعهده بگیرد لازم است تا توجه بیشتری به تاریخ کرده و از تجربه‌های مثبت و منفی آن بهره‌مند شد.بی‌شک موفقیت یک رسالت مرهون عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و ... است. پس با عنایت به این واقعیت، این پایان‌نامه به بررسی دلایل اجتماعی توفیق پیامبر در محدوده‌ی شبه جزیره‌ی عربستان پرداخته است.پیشینه‌ی عرب جاهلی و روحیات و صفات مردم و محیط زندگی آنها را که مقدمه و علتی برای شناخت این توفیق است مورد بررسی قرار داده است و سپس به بررسی تحلیلی از مسایل مهم این موفقیت نظیر نقش شهرهایی چون مکه و مدینه، قبیله قریش و حمایت بنی‌هاشم، پیمان‌هایی که پیامبر در ایام حج و غیر آن با قبایل مختلف می‌بستند، شیوه‌های تبلیغ و گسترش دین اسلام بنا بر پذیرش اجتماع و وظیفه‌ی مهم و خطیر خدیجه همسر پیامبر و رویکرد اجتماعی دیگر همسران پیامبر پرداخته شده است.مستندات، پایه و بنیاد معرفت تاریخی است و در بررسی تحلیلی تاریخ، امکان گسترده‌ای برای ارایه مستندات وجود دارد. این پایان‌نامه به قصد شناخت تحلیلی از مسایل اجتماعی توفیق پیامبر در محدوده‌ی شبه جزیره عربستان فراهم شده است. در این نوشتار سعی بر آن بوده که با استفاده از منابع معتبر و مآخذ گوناگون و کارآمد به بررسی این دلایل از جنبه‌ی اجتماعی پرداخته شود تا امکان ارزیابی رهیافت‌ها به آسانی فراهم شود.

پيامبر9 از همان زمان آغاز نزول قرآن، به عنوان اوّلين معلم قرآن به تبيين و تفصيل آيات قرآن پرداخت و در همین راستا نیز به تبیین و ارائه راه حل‌هایی برای مسلمانان پرداخت تا مردم را به حق و حقيقت رهنمون سازد.حال با توجه به اهمیت زیاد اسلام به بررسی مسائل اجتماعی و تبیین و تحلیل آنها به گونه‌ای که در سایر ادیان برای آن نظیری نتوان یافت در اين پژوهش كوشيده‌ايم با استناد به آیات قرآن و تفاسیر مشکلات و معضلات اجتماعی را شناسایی و راهکارهای مقابله با آن را باز یابیم. پيامبر گرامى اسلام با هجرت خود از مكه به مدينه از يک محيط محدود و خفقان آور به يک محيط آزاد و پویا قدم گذارد و همين «هجرت» تاريخ ساز بود كه زمينه را براى تشكيل حكومت اسلامى و در نتيجه رساندن پيام اسلام به گوش مردم جهان آماده ساخت. لذا هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) بود که سرآغاز فصل نوینی در تاریخ اسلام و سرچشمه برکات فراوانی در طول تاریخ گشت و جامعۀ اسلامی پس از هجرت پیامبر سازمان یافت و تبدیل به امت شد اختلاف نژادی و طبقاتی و مزایای اشراف و قبایل و مزیت وابستگی به قبایل مختلف از بین رفت و تمام مسلمانان از حیث تفوق مساوی شدند.با هجرت پیامبر به مدینه مسألۀ ایجاد وحدت میان مسلمانان که از قبایل مختلف بودند از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود که مسئله مؤاخات با انسجام بخشیدن به اجتماع مسلمانان موجب ثبات سیاسی در مدینه شد و تأثیر زیادی در همبستگی سیاسی مسلمانان داشت به گونه‌ای که بتوانند در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی مقاومت کنند و با نگاهی به سریه‌‌ها و غزوه‌های پیامبر در سالهای نخستین هجرت اهمیت این عقد به خوبی روشن می‌شود.بحث نفاق و منافقان که دارای بعد اجتماعی، سیاسی بوده و تأثیر به سزایی در حاکمیت سیاسی صدر اسلام در قرآن از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است تا جایی که در بیش از سیزده سوره قرآن به این بحث پرداخته است. لذا قرآن به عنوان مهم‌ترین منبع در زمینه شناخت منافق به حساب می‌آید. با مطالعه قرآن و تحلیل آیات نفاق یک پدیده اجتماعی است که به صورت هدفمند و مخفیانه در میان مسلمانان رسوخ کرده و سعی داشته با ایجاد تفرقه و فتنه انگیزی، تشتت و دودستگی را در میان مسلمانان ایجاد کند و حکومت اسلامی را منهدم گرداند. راهکار پیامبر (ص) در این باره ابتدا معرفی و شناخت این افراد برای مسلمانان بوده است که متناسب با سختی هایی که برای آنان ایجاد می شده چهره‌شان بیش از پیش آشکار ‌شده است و اعراض و بی اعتنایی به آنان، دومین مرحله برخورد پیامبر با آنان بوده که شاید بتوان گفت که سیره پیامبر9 در برخورد با اینان کاملاً فرهنگی بوده است و در طول عمر شریف پیامبر گزارشی مبنی بر برخورد فیزیکی با منافقان نشده است.و اما نبرد سرنوشت ساز بدر که مسلمانها با این پیروزی خارق العاده، که با تحقق خواست و مشیت الهی و نصرتهای الهی همراه بود، اعتماد به نفس و روحیۀ والایی پیدا کردند و محقق شدن خواسته و فرمودۀ پیغمبر خدا9، یعنی آزاد کردن قبله را محتمل و امکان‌پذیر دانستند. از سوی دیگر آنان با به دست آوردن غنائم و اموال فراوانی که از مشرکین گرفته بودند، به یک تحول قابل توجه اقتصادی دست یافتند.

هدف کلی این تحقیق بررسی مهمترین ویژگیهای اجتماعی مدینه قبل از ورود اسلام به این شهر و تاثیر آن در گسترش اسلام است؛ که با تاکید بر اختلافات داخلی بین قبایل یثرب جاهلی و نقشی که وجود این اختلافات در پذیرش اسلام در این منطقه داشته ، صورت گرفته است. روش مورد استفاده در تحقیق حاضر تاریخی – جامعه‌شناختی با تکیه بر نقد تاریخی متون است. برای بررسی عوامل طبیعی موثر بر قبایل و مناسباتشان با یکدیگر و روشن شدن عرصه بحث، نخست جغرافیای طبیعی، جمعیتی و سیاسی یثرب بررسی شد. برای شناسایی بافت اجتماعی یثرب و تاثیر آن در گسترش دین مبین اسلام در این شهر ، طوایف و قبایل ساکن یثرب شناسایی شده و با ردیابی منابع تاریخی، اطلاعات مورد نیاز از دوره قبل از ورود اسلام به این شهر استخراج و روابط و مناسبات شکل گرفته میان طوایف گوناگون یثرب مشخص گردید. در ادامه پس از شناسایی بافت اجتماعی یثرب، تاثیر آن بر گسترش دین اسلام در این شهر مشخص شد. از بررسی اوضاع و احوال جغرافیایی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جزیره العرب پیش از بعثت پیامبر (ص) به وضوح پیداست که برخی از شرایط آمده فوق یا به کلی در عربستان وجود نداشت و یا به حدی ضعیف بود که امکان ایجاد تمدن در آن فراهم نبود. در عصر جاهلیت جزیره العرب فاقد دولت مرکزی بود و هرج و مرج و بی نظمی آن را فرا گرفته بود. تنها سازمان سیاسی اجتماعی در آن قبیله بود و هر قبیله فرهنگ، آداب و رسوم خاص خود را داشت و جنگ های بین قبایلی به دلیل واگرایی حاکم بر این جامعه بصورت مستمر ادامه داشت. ویژگی‌های جمعیتی یثرب نیز قبل از ورود پیامبر اسلام (ص) به این منطقه و پذیرش اسلام توسط یثربیان از ویژگی‌های جمعیتی سایر مناطق عربستان جاهلی پیروی می‌کرد. یکی از نزاعهای ساختاری جامعه یثرب دعوای سافله و عالیه بود که عمدتا میان قبایل اوسی و خزرجی صورت می‌گرفت که معروفترین آنها هم جنگ بعاث بود که با پیروزی اوسی‌ها بر خزرجی‌ها به پایان رسید و عمق اختلافات قبیله‌ای را در این منطقه به حداکثر خود رساند. از سوی دیگر استقلال قبایل یثرب، به طور ساختاری بر دو رکن اساسی استوار بود: اُطم و رَبعه. این دو مفهوم آگاهی‎ های سودمندی نسبت به شرایط تاریخی و الزامات ساختاری دولت پیامبر(ص) ارائه می‌کردند. قبایل یثرب، با حفظ استقلال داخلی از حیث ربعه (آداب و رسوم) و محلّه / اُطم (قلعه)، بنا به ضرورت‎ های جغرافیایی (موقعیت محلّه‎ ها) و اجتماعی (مناسبات قومی) وارد پیمان‎ های بین قبایلی می‌شدند و بدین ترتیب، همواره سبکه‎ای از پیمان‎ های هر چند نااستوار در میان اعراب، یا اعراب و یهود شکل می‌گرفت. در حقیقت، عامل بوجود آمدن این گونه پیمان ‎های نااستوار از هم گسیختگی درونی یهودیان و جداشدن عرب‎ های یثرب از یکدیگر بوده است. این دوری و جدایی ‎ها، که روز به روز بر دامنه آن افزوده می‌شد، تأثیر فراوانی در از میان رفتن موازنه سیاسی آن دوران و گسترش بیم و هراس و از میان رفتن امنیت قبایل داشته است. با توجه به این اشارات،مشخص گردید که یثربیان اسلام را برای بهبود اوضاع داخلی خود، امنیت اجتماعی و آرامش روحی پذیرفتند؛ چیزی که سرشت عرب یثرب نیازمند آن بود.