جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شرح الفصول النصيرية، به قلم عبدالوهاب بن علی استرآبادی، از جمله شروح عربی بر «الفصول النصيرية» خواجه نصیرالدین طوسى (متوفی 672ق) است. اصل این کتاب، رساله مختصری در اصول دین است که خواجه نصیرالدین طوسی آن را به شیوه کلامی نوشته و آن را بر چهار فصل توحید، نبوت، امامت و معاد مرتب کرده است. خواجه نصیرالدین طوسی، معروف به نگارش مباحث عمیق در موضوعات گوناگون معرفتی است؛ لذا شروح و تعلیقات فراوانی بر تألیفات وی نوشته شده است. از جمله تألیفات وی «الفصول النصيرية» است که شروح بسیاری بر آن نوشته شده است. برخی از این شروح، مزجی یا مقطعی و عربی یا غیر عربی است. محققین در مقدمه به اسامی هشت شرح اشاره کرده‎اند که از مهم‎ترین آنها شرح فاضل مقداد سیوری (متوفی 866ق) است

تفسير مقاتل بن سليمان، معروف به تفسير كبير مقاتل از مهم‌ترين آثار قرآنى مقاتل و كهن‌ترين تفسير كامل قرآن است كه به ما رسيده است. نویسنده پيوسته در آن به جمع عقل و نقل (يا به تعبيرى ديگر، روايت و درايت) پرداخته است؛ بدين جهت، آن را پيشگام تفاسير جامع و كامل شمرده‌اند و به تعبير شافعى «بقيه مفسرين ريزه‌خوار اويند» و از روز نخست، مورد توجه همگان قرار گرفته و يگانه منبع سرشار تفسيرى شناخته شده است. آثار فروزان عقل در آن مشاهده مى‌شود و از نوعى ابداع و اعمال فنّ تأليفى ويژه‌اى برخوردار است. بيشتر به اهداف و مقاصد عاليه قرآن نظر دارد. جمع موضوعى آيات و تطبيق ميان آيات به‌ظاهر متعارض، از ويژگى‌هاى اين تفسير است. مقاتل، تنها به گردآورى آراى سابقين بسنده نكرده، بلكه آنها را مورد نقد و بررسى قرار داده و آنچه به نظرش درست آمده، برگزيده است و تفسير خود را بر اين اساس، در كمال وجازت و رسايى عبارت و جامعيت، تأليف نموده است. دكتر شحاته مى‌نويسد: «آنچه به‌عنوان يك مفسر توانمند، جلب توجه مى‌كند، جنبه تفسير هر آيه با انديشه آزاد و خرد تابناك اوست» و نيز مى‌نويسد: «ويژگى تفسير مقاتل در ساده و رسا بودن عبارت‌هاى آن است، علاوه بر احاطه بر معانى و واژه‌هاى قرآنى و بيان شبيه و نظاير آن، كه در جاى‌جاى قرآن و سنت آمده است، كه آن را به‌صورت «سهل و ممتنع» درآورده... از ديدگاه من، تفسير مقاتل در حوزه‌هاى تفسيرى، بى‌نظير است و به‌رغم گذشت بيش از دوازده قرن، هنوز اين تفسير، در انسان اين احساس را به وجود مى‌آورد كه گويى، اين تفسير، با چنين شيوه شيوا، براى امروز نوشته شده است. در نقل آرا و نقد و ترجيح، راه كوتاه را پيموده و چندان وارد مباحث جدلى نگرديده است. از لحاظ احاطه بر معانى قرآن، در عين جامعيّت، فشرده بيان كرده است و در عين ايجاز، رعايت ايفا (رسا بودن) به‌طور شايسته شده است و ديگر مزاياى اين تفسير كه در حجم كم، ولى محتوايى بسيار به جهان علم تقديم داشته است». از ويژگى‌هاى ديگر اين تفسير در ديدگاه دكتر شحاته، شيوه تفسيرى قرآن به قرآن است كه مقاتل، به‌واسطه احاطه و تسلط بر كليات قرآن، در زيباترين وجه آن را پياده نموده است. از ويژگى‌هاى ديگر آن در ديدگاه وى، ايجاد تلائم و هماهنگى و وحدت بين آياتى است كه در ظاهر موهم تناقض باشند؛ مانند آيه 7 سوره هود در خلق عرش و خلق آسمان و زمين و آيه 54 سوره اعراف به‌همراه آيه 11 سوره فصلت و آيه 30 سوره نازعات؛ در سوره هود مى‌فهماند، خلق عرش قبل از خلق آسمان و زمين است. از آيه سوره اعراف فهميده مى‌شود، خلق عرش بعد از خلق آسمان و زمين است و آيه 11 سوره فصلت مى‌فرمايد: خلق آسمان بعد از خلق زمين است و سوره نازعات عكس آن را مى‌رساند. مقاتل در جمع بين آنها بيان مى‌دارد كه: خلق عرش قبل از خلق آسمان و زمين است و خلق آسمان قبل از آفرينش زمين است، پس از آن آيات ديگر را به بيانى ديگر تأويل مى‌دارد. و نيز جمع عقل‌پسند مراحل خلقت انسان، از تراب، طين، حمأ مسنون، طين لازب، صلصال كالفخار، من عجل و من ماء مهين، ذيل آيه 30 سوره بقره را ارائه مى‌نمايد. دكتر شحاته در بيان ويژگى ديگر تفسير مقاتل مى‌نويسد: «اختلاط و در هم آميختن عقل و نقل به شكل واضحى در تفسير او نمايان است. از جهت نقل، آيات مربوط به يك موضوع واحد را جمع نموده و روايات متعلق به آنها را بعد از حذف اسانيد بيان مى‌دارد؛ اما در جانب عقل، ظهور آن واضح‌تر است؛ هر صفحه از صفحات تفسير مملو از تلاش عقلى اوست. ذكاوت خدادادى و هوش فوق‌العاده وى علاوه بر جمع نمودن كليه علومى كه مفسر نياز دارد، دو عامل يارى‌دهنده وى در تلاش عقلى اوست». در ديدگاه دكتر شحاته، مقاتل، معرفت فراوانى نسبت به لغت، مفردات و تركيب آنها، دلالت‌ها و تطور آنها، الفاظ مشترك، مترادف و نيز دانش وسيع نسبت به معانى و بديع و بيان و آگاهى نسبت به اجمال و تبيين، عموم و خصوص، اطلاق و تقييد و دلالت امر و نهى و نيز دانايى نسبت به عقايد و الهيات و نبوات و احكام آنها و اشراف نسبت به قرائات و تجويد و نحو و شعر قديم داشته است و اين عوامل، سبب شده در تفسير، خوش بدرخشد و... تحقيق تفسير مقاتل، توسط محقق ارجمند دكتر عبدالله محمود شحاته انجام گرفته است. وى مقدمه‌اى بر هر سوره، شامل خلاصه و مضمون و وصاياى آن سوره نگاشته است. از ديگر مراحل تحقيق، شماره‌گذارى سور و آيات و مشخص نمودن آياتى است كه در متن تفسير به آنها استشهاد شده است و نيز جدا كردن نص قرآنى بين دو پرانتز. تصحيح غلطهاى نسخه‌ها از ديگر موارد تحقيق ايشان مى‌باشد. علاوه بر تحقيق شكلى، شحاته، جلد پنجم را تماما به مقاتل و تفسير و اعتقادات او اختصاص داده است. در قسم اول جلد پنجم، به حيات مقاتل، مقاتل و علم حديث، مقاتل و علم تفسير، مقاتل و علم كلام در چهار باب پرداخته است. در قسم دوم، متعرض روش مقاتل در تفسير گشته و در 8 باب ديدگاه‌هاى مختلف مقاتل را بيان نموده است. ايشان در ابتداى جلد 5، مقدمه‌اى در سير تفسير قبل از مقاتل، ارائه داده كه به تفسير عصر صحابه، عصر تابعين و عصر تابعين تابعين و خصوصيات تفسيرى هر عصر و مفسران مشهور آن، پرداخته است. فهرستى بر اساس سوره‌ها در آخر هر جلد از اين تفسير، نمايان‌گر مطالب آن مى‌باشد. در جلد پنجم، بعد از فهرست مطالب آن، فهرست‌هاى گوناگون (از قبيل: 1. فهرست مطالب مجلدات چهارگانه بر اساس سوره‌ها؛ 2. فهرست منابع و مراجع كتاب بر اساس نام مؤلفين آنها؛ 3. فهرست شواهد آيات قرآنى و اشعار؛ 4. فهرست اعلام؛ 5. فهرست قبائل و اقوام؛ 6. فهرست اماكن؛ 7. فهرست ايام و غزوات)، تهيه و ارائه شده است.

کتاب «تفسير اولي النهي لقوله تعالي الرحمن علي العرش استوي» اثر یکی از علمای اسلام به نام شیخ سلیم علوان است که در رد عقیده تکفیری ها در مورد صفات خداوند به رشته تحریر درآمده است. در این کتاب آیه مبارکه (الرحمن علی العرش استوی) مورد کنکاش علمی قرار گرفته است که آیا دلیل بر جسمانیت خداوند متعال هست یا نه؟ این کتاب به بسیاری از شبهات در این باره پاسخ داده است که به برخی از موضوعات و عناوین موجود در کتاب اشاره می شود. ائمه اربعه متفق بر تنزیه خداوند از استوا هستند معنای استوای در لغت و اصطلاح مسلک علما در تاویل آیه شریفه معنای گفته مالک بن انس در مورد آیه مذکور بیان معنای (ان الله بائن من خلقه) وهابیون می گویند صفات خداوند مخلوق هستند نقد و بررسی نوزده شبهه وهابیت در این موضوع

اعتقادات حقه شیعه دوازده امامی در این کتاب به روشی ساده و استدلالی با استناد به آیات،‌ روایات، مطالب عقلی و نقلی بیان شده است. اعتقاد شیعه درباره خداوند، پیامبران، امامت ائمه اثنی عشر معاد (بهشت و دوزخ) و غیره در این کتاب به روشی درس گونه ارائه شده است.

کتاب التجسیم و المجسمة و حقیقة عقیدة السلف فی الصفات الإلهیة توسط عبدالفتاح بن صالح قدیش الیافعی به رشته تحریر در آمده است. در امت اسلامی از قدیم و همچنین در حال حاضر عده ای قائل به تجسیم در حق خداوند متعال هستند و با این عقیده قدر و منزلت خداوند متعال را کوچک می‌شمارند. مؤلف اثر حاضر در صدد است تا به بیان حقیقت عقیده سلف صالح در صفات خداوند متعال، مخصوصا در مسئله تجسیم و لوازم آن بپردازد و آنچه را که تابع آن از مسائل در تجسیم می باشد را بیان دارد. و عقیده سلف در تنزیه خداوند متعال از جسمیت و لوازم آن را به اثبات برساند. این کتاب شامل مقدمه و تمهیدیه ای است که به تعریف معنای جسم از لحاظ لغوی و اصطلاحی و تحریر محل بحث پرداخته و پس از آن شش فصل، یک خلاصه و ختام آورده است. در فصل اول به ذکر اقوال ائمه اهل سنت در منزه دانستن خدا از جسمیت و لوازم جسمیت پرداخته است. فصل دوم به عقیده تجسیم در ادله سلف از نظر نقلی و عقلی می پردازد. فصل سوم اقوال بین عقیده تجسیم و تفویض و تأویل با نصوص وهمی و خیالی تجسیم را بررسی کرده است. فصل چهارم به ذکر چگونگی ورود عقیده تجسیم بر عقائد امت اسلامی می پردازد. فصل پنجم ذکر بعضی از مجسمه و بعضی از کسانی که در زمره معتقدین به تجسیم هستند می باشد. فصل ششم در حکم تجسیم و مجسمه است. مؤلف پس از بررسی مسئله تجسیم و مجسمه به این نتیجه رسیده که خداوند متعال منزه از چنین اوصاف واهی و خرافی می باشد و حقیقت عقیده سلف صالح در صدر اسلام اینچنین نبوده که آنان قائل به عقیده تجسیم نسبت به ساحت باری تعالی باشند و آنان ساحت مقدس ربوی را از چنین اوصافی منزه می دانستند هر چند سلفیون معاصر معتقد به تجسیم که خود را از اتباع سلف صالح صدر اسلام می‌دانند در رابطه با آنان این ادعا را می‌کنند.

کتاب صفعات البرهان علی صفحات العدوان توسط محمد زاهد الکوثری به رشته تحریر در آمده است و حسن بن علی سقاف تعلیقه بر آن زده است. رویکرد کلی کتاب توسط مصنف و تبع او شارح کتاب به سمت اعلام موضع و مخالفت با صاحبان افکار متحجرانه و تندروان عرصه تضارب آراء می باشد و به صورت پراکنده برخی از عقائد سلفیه و سائر فرق منحرفه را نقد می کند. این کتاب شامل مقدمه و موضوعاتی می باشد.در بخش های ابتدائی مطالبی از علامه کوثری بیان می شود. در ادامه نقل اقوالی از علمای حدیث در باب فهم راویان و محدثین روایات می پردازد.در پایان به بیان دارقطنی نسبت به ابن قتیبه در عقائد انحرافی اش اختصاص یافته است. و همچنین در این کتاب به بسیاری از مطالب دیگر پرداخته شده است.

کتاب فتح المعین بنقد کتاب الاربعین و یلیه بینی و بین الشیخ بکر تالیف عبدالله بن محمد الصدیق الغماری است. او کتاب خود را در پاسخ به دیدگاه های ابواسماعیل هروی درباره تجسیم و تشبیه که در کتاب الاربعین او آمده است، نگاشته است. کتاب مذکور مشتمل بر یک مقدمه و بیست و دو نقد و یک خاتمه است. نقد اول در باب ایجاب قبول صفت باری تعالی است. نقد دوم در نقد کسانی است که کتمان کنندگان صفات باری تعالی را مورد نقد رد و طرد قرار می دهند. نقد سوم در رد کسانی است که خداوند را شی‌ء ای از اشیاء می داند. نقد چهارم در رد کسانی است کع خداوند متعال را شخص می دانند. نقد پنجم در نقد کسانی است که برای خداوند نفس ثابت می کنند. نقد ششم در نقد کسانی است که خداوند باری تعالی را در آسمان می دانند و بر این مطلب دلیل می آورند. نقد هفتم بر کسانی است که برای خداوند کرسی در نظر می گیرند. نقد هشتم بر کسانی است که برای خداوند تعالی اثبات حدّ می کنند. نقد نهم عبارت است از نقد کسانی که برای خداوند جهت در نظر می گیرند. نقد دهم در نقد صورت برای خداوند است. نقد یازدهم در رد کسانی است برای خداوند چشم در نظر می گیرند. نقد دوازدهم در رد کسانی است که برای خداوند دو دست فرض میکنند. نقد سیزدهم در رد کسانی است که قائلند خداوند با دست خود بهشت را آفرید. نقد چهاردهم در رد و نقد کسانی است که برای خدا خط در نظر می گیرند. نقد پانزدهم، در نقد این دیدگاه است که خداوند صدقه مومن را خود اخذ می کند. نقد شانزدهم در رد کسانی است که برای خداوند انگشتان در نظر می گیرند. نقد هفدهم، هیجدهم و نوزدهم در رد کسانی است که برای خداوند خنده و قدم در نظر می گیرند و قدم را به معنای پا می گیرند. نقد بیستم در رد این دیدگاه است که خداوند هروله( دویدن آرام) دارد. نقد بیست و یکم و بیست و دوم در د اثبات نزول خداوند به سوی آسمان دنیا و دیدن خداوند در بهشت است.

کتاب تنزیه الحق المعبود عن حیز والحدود توسط عبدالعزیز عبدالجبار الحاضری به رشته تحریر در آمده است. بحث در امور عقیده ای کاری بسیار سخت می باشد ولکن بعد از مشاهده برخی کج فهمی ها و بستن افتریات به ذات اقدس الهی هر مسلمان آگاهی را بر آن میدارد تا گامی در دفاع از حقیقت بردارد. نویسنده در این کتاب برآن است تا مسئله توحید و تنزیه باری تعالی از شباهت به مخلوق را، به زبانی عالمانه اما ساده وقابل فهم برای همگان از دیدگاه علمای اسلام بیان نماید. این کتاب جامع بعد از تعریفات متعدد از مولف وکتابش توسط تنی چند از علما و صاحب نظران با مقدمه ای آغاز و بعد از آن بحث کتاب را با بیان عقیده الطحاوی و مراد ایشان آغاز میشود در بخش بعدی نظرات ائمه حنفیه را در تنزیه خداوند از حدود وجهت بیان شده است که در ادامه نویسنده حدود سی نمونه از نصوص ایشان را بیان می کند بیان عقیده ابن تیمیه پیرامون حدود الهی رادر ان مواردبیان می نماید .بعد از آن تحریف بعضی از معاصرین همجون بن باز در کلام الطحاوی گوشزد شده و سپس به بیان عقاید سایرین همچون ماتردیه و اشعری پیرامون تنزیه الهی پرداخته شده است در این فصل نیز قریب نود نمونه بیان شده است.بعد از آن دو شبهه که تحت عنوان پرسش از مکان خداوند بیان شده است توضیح و پاسخ گفته شده است کتاب بایک ملحق در بیان عقاید ابن تیمیه و یک خاتمه به پایان رسیده است. نویسنده در ان کتاب نظرات عالمانه و مدقانه علمای مذهب اهل تسنن را به خوبی بیان و آنها را از عقاید وهابیت تمییز داده است.