جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مساله شر از قدیمی‌ترین مسائلی است که از دیرباز، نه تنها ذهن متفکران بلکه ذهن انسان‌های عادی را به خود مشغول داشته است. همه انسان‌ها در طول زندگی خود، با انواع شرور مواجه می‌شوند. لذا پرسش‌هایی در ذهن افراد شکل گرفته است از جمله: آیا امکان نداشت که جهان فقط مملو از زیبایی و خیر بود و هیچ شرّی در آن وجود نداشت؟ علّت شرور چیست؟ در این میان، دغدغه خداباوران بسیار بیشتر است چراکه از خداوند مهربان، قادر و عالم محض، آفرینش و جایز دانستن شرور انتظار نمی‌رود. متکلمان مسلمان با الهام گرفتن از آیات و روایات، شرور را تحت عنوان آلام مطرح کرده‌اند. از دید آنها یک دسته از شرور، آلامی هستند که پیامد قوانین طبیعت و مستند به خداوند می‌باشند. مثلا زلزله‌ای که انسان‌ها در صورت وقوع آن جان خود را از دست می‌دهند یا دچار جراحات و آلامی می‌شوند؛ مستند به خداوند است. در این قسم از شرور طبق حکمت عدلیه، اعطای عوض بر خداوند واجب است. در این تحقیق مطالب به روش کتابخانه‌ای گردآوری و با روش تحلیلی و توصیفی بررسی می‌شوند و تلاش می‌شود تا کارکرد نظریه عوض از منظر متکلمان در حل مساله شر بررسی شده و طبق این نظریه تلاش می‌شود راه‌حلی مناسب برای همه یا حداقل برخی اقسام شرور ارائه شود. در این راستا برای مطرح شدن مساله از زوایای مختلف، راه‌حل‌های فیلسوفان مسلمان و غربی برای معضل شر و همچنین راه‌حل متکلمان معتزله، اشاعره و امامیه بیان و بررسی می‌گردد و سپس تحلیل می‌شود که راه‌‌حل‌های آن‌ها تا چه حد در حل مشکل انواع شرور موفق هستند. با وجود راه‌حل‌های متعددی که برای حل مساله شر ارائه شده است، به نظر می‌رسد "نظریه عوض" دارای کارکرد خاص خود در این زمینه است.

درد و رنج کشیدن حیوانات در صحنه طبیعت، واقعیتی است که‌ با وجدان و عقل فهمیده می‌شود. وجود این واقعیت زمینه‌ساز شبهه‌ای شده که ذیل مساله «شر» قرار می‌گیرد و ملحدین، آن‌را شاهدی بر وجود شرور گزاف می‌دانند‌ که با وجود خداوند، یا اوصاف او ناسازگار است. حل این ناسازگاری همواره برای خداباوران مورد توجه بوده است، لذا عده‌ای با چند خدا‌انگاری آن را حل می‌کردند. اما ادیان ابراهیمی به سبب پافشاری بر توحید و انتساب اوصاف مطلق «عالم»، «قادر» و «خیرخواه محض» برای خداوند با مشکل جدی‌تری در حل این ناسازگاری مواجه‌اند. ریشه‌داشتن تبیین‌های غیردینی از قوای ادراکی حیوانات در فهم آنها، همچنین روشن نبودن حکمت و عاقبت زندگی پر از درد و رنج حیوانات در متون دینی، حل این ناسازگاری را برای اندیشمندان ادیان ابراهیمی پیچیده‌تر کرده است. با تفحصی کتابخانه‌ای، أهم رهیافت‌های داده شده در این مساله عبارتند از؛ عدمی خواندن درد و رنج و یا انکار ادراک «رنج» در حیوانات که قدیمی‌ترین روش پاسخگویی به این مساله است. روش دیگر، بازنگری در مفهوم اوصاف مطلق خداوند است، که هر دو روش برخلاف فهم اکثر متدینین از متن دین است. در این بین، جبران آلام حیوانات، پاسخی است که در فضای اسلامی ریشه دارد که البته سیر تاریخی ابتدا و انتهایش در کیفیت پاسخگویی متفاوت است. به نظر می‌رسد پاسخ به این مساله باید از متن خود دین باشد چون اشکال هم متوجه خود متن دین است. کتاب مقدس در این مساله نارساست و غالب آنچه الاهی‌دانان مسیحی می‌گویند برگرفته از تفکر فلسفی آباء کلیساست. نهایتا از کتاب مقدس به دست می‌آید که فرشتگان مطرود در ایجاد این درد و رنج‌ مقصرند؛ اما به نظر می‌رسد در قرآن و سیره اهل‌بیت، حیوانات ولو در سطحی ضعیف‌تر، مُدرک، مختار و مکلف بوده و آلام آنها نیز همانند انسان با عوض‌دهی در معاد و پرورش روح توجیه می‌شود.

یکی از مسائل کلام اسلامی «مسئله شرور» ‌است که مورد توجه بسیاری از متفکران واقع شده‌ است. در این مطالعه به روش کتابخانه‌ای راه‌حل­های محّمد بن محمد غزالی (۴۵۰-۵۰۵ق.)؛ از متکلمان مسلمان اشعری مذهب را استخراج و توصیف می‌کنیم تا به تحلیل مناسبی از نسبت عقل و ایمان در میان پاسخ‌های او دست یابیم. وی در آثار خود نه به‌طور مستقل، اما به مناسبت موضوع مورد بحث، به مسئله شرور هم ورود کرده و هم به پاسخ‌های ایمان‌گرایانه اقدام می‌نماید و هم در راستای معقول ساختن وجود شرور گام بر‌می‌دارد؛ هم به خدمت گرفتن عقل را می‌ستاید و هم سرسپردن به اراده الهی را توصیه می‌کند. از همین روست که نمی‌توان وی را به‌طور مطلق به یکی از این دو رویکرد منتسب کرد، بلکه می‌توان گفت در راه‌حل او در مسئله شرور، عقل و ایمان هر دو ظهور دارند و تعامل و تعاون آنها، غزالی را از درافتادن به ورطه افراط در هر یک از این دو رویکرد باز‌داشته است.

جهان سرای رخدادهای مختلفی است که برخی از آن رودیدادها شرور نام دارند. انسان‏ها ناگزیز با این رویدادهای ناگوار مواجه‏اند. برخی از این رویدادها به خودی خود آفت نیستند؛ اما تصادم انسان‏ها با آنها به آسیب می انجامد. برخی از آن رویدادها در شمار آفات و آفت زاها می‏باشند. برخی دیگر که از حیث قوانین اخلاق شدیدترین رویدادهای شرآمیزند که از شرارت ها بشری به حساب می‎آیند. اکنون این دو پرسش در پیش نهاده می‏شود: نخست، جایگاه این شرور در نظام هستی چیست و کدام است؟ دوم، روش مواجه‎شدن با این گونه رویدادهای آسیب‎رسان چیست و کدام است؟ در پاسخ به پرسش نخست باید نظام احسن را تشریح و وجود خیر و شر را در آن بررسی کرد؛ نظامی که دو بخش دارد: یکم، بخش فراگیر و عام که در تمامیت خویش واجد امکانات اشرف ترتیبی است. دوم، بخش خاص که شرور در آن بخش برابر جهات خیر و نیک جهان واقع می‏شوند. شرور در دو رده می گنجد: نخست، شرور تکوینی و دوم، شرور اختیاری. در پاسخ به پرسش دوم دو مرحله خواهیم داشت: نخست، مرحلۀ پیشاشرور و دوم مرحلۀ پساشرور. در مرحلۀ نخست سه عامل کردار سنجیده و پسندیده، گزینش‎گری روش و فرجام نیک و درخواست از خدا سعادت را نتیجه خواهد داد. در مرحلۀ دوم اصل های اخلاق و اصل های سلوک پاکیزه می‏باید فرا راه انسان واقع شود.

آدمی در برخورد با امور ناخوشایندی همچون درد، رنج، اندوه، بیماری و مرگ و انواع بلایا متوجه می­شود که دنیا و هستی پیش رویش آکنده از ناملایماتی است که می­تواند اندیشه او را هم مانند جسمش تحت تأثیر قرار دهد. فیلسوفان در برخورد با این امور ناخوشایند بوده که به اندیشه در باب شرور توجیه عقلانی آن برآمدند. در این زمینه آراء فراوانی از متفکران غربی و اسلامی وجود دارد، لیکن ما لازم دیدیم که به جست‌وجوی این مهم در اندیشه حضرت امیر المؤمنین(ع) در نهج البلاغه بپردازیم تا دریابیم مسأله شر که به عنوان یکی از دستاویزهای ملحدان از زبان بزرگان دینی همچون اسلام چه جایگاه و چه توجیهی دارد؟ در بادی امر باید توجه نمود که ایشان منکر وجود شرور طبیعی و مابعدالطبیعی نیستند بلکه آن را از اقتضائات دنیای مادی دانسته و به علاوه هیچ وجهی برای شرور اخلاقی قائل نمی‌باشند. در مورد شرور طبیعی و مابعدالطبیعی؛ باید گفت که بر اساس حکمت الهی وجود این شرور در عالم نیز، برای وصول به اهدافی است که از جمله آن می­توان به امتحانات و آزمایش­های الهی و پاک شدن از گناه اشاره کرد. تا بهتر بتواند خود را برای دنیای برقرار و جاوید آماده کند و بهشت را که عاری از زوال و اقسام شرور است برای خود برگزیند.

مترجم: به هر کجای جهان که بنگریم مردمی را می‌بینیم که در رنج به سر می‌برند؛ رنجی که به درازنای تاریخ بشر وجود داشته است. وجود شر در جهان ما انکارناپذیر است. مسئله شر از دغدغه‌های بشر و از مناقشه‌انگیزترین مسائل در الهیات است. متفکران خداناباور، وجود شر و شرور را دست‌مایه‌ای بسیار قوی علیه خداباوران و اعتقادات دینی آنها قرار داده‌اند و معتقدند وجود شر با مدعیات دینی درباره خداوند ناسازگار است و باید کنار گذاشته شوند. پروفسور ناگاساوا، در این مقاله خواندنی و مهم، مسئله شر را وارونه می‌کند و آن را نه چالشی علیه خداباوری بلکه برعکس، چالشی برای خداناباوران می‌داند.

درسگفتار فوق درباب الهیات نقلی مسیحی به بحث پرداخته است، به علاوه مباحثی نظیرعلم کلام، دین مسیحیت و اسلام، عدل، شر و... را نیز مطرح می کند.

جان لسلی مکی (۱۹۱۷. ۱۹۸۱) فیلسوف استرالیایی بود که به اخلاق و فلسفه دین می‌اندیشید. وی را یک شک‌گرای اخلاقی نامیده‌اند. او معتقد بود که هیچ ارزش عینی در عالم وجود ندارد. به اعتقاد او، اخلاقیات و اموری ازاین‌دست، همگی باید اختراع شوند به‌جای آنکه کشف گردند. وی با رویکرد شک‌گرایانه‌ای که داشت، به مسئله شر نیز توجه کرده بود. به باور او، وجود شر در عالم نمی‌تواند با وجود آفریننده‌ای حکیم و توانا، منطبق باشد. وی به همین جهت بود که بر دین‌داران خُرده وارد می‌کرد.

در بررسی رابطة کودکان بی‌گناه و شرور اخلاقی، توجه به احسن بودن نظام آفرینش با همة نقایصش و هدف از آفرینش انسان و راه دستیابی به آن اهمیت زیادی دارد. هدف، رسیدن به ‌کمال است و راه دستیابی به آن داشتن اختیار. شروری که کودکان بی‌گناه با آن مواجه‌اند، لازمة وجود این اختیار است. اختیاری که هم سبب تکامل است و هم سبب سقوط. خداوند با مجازات ظالمان، تقاص خواهد کرد. از سوی دیگر، سرانجام کودکان در پیشگاه خداوند، سرانجامی نیکو و همراه با آسایش است. ازآنجاکه کودکان در ستم‌های خود اختیاری ندارند، خداوند رحمان و رحیم، با دادن عوض به‌ کودکان، این ستم‌ها را جبران می‌کند. دنیا و همة آنچه در آن وجود دارد، سبب تکامل انسان‌هاست و کودکان از این قاعده مستثنا نیستند و به تکامل خواهند رسید. این مسئله، با رویکرد تحلیلی ـ توصیفی و از دو منظر کلامی ـ فلسفی بررسی خواهد شد.