جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف:هدف این نوشتار، تطبیق و بررسی نسبت عقل و دین از دیدگاه آیت‌الله جوادی ‌آملی و برتراند راسل بود و با تکیه بر آرای آیت‌الله جوادی آملی دیدگاههای راسل نقد و ارزیابی شد. روش: روش این مقاله، کتابخانه‌ای بود و با تحلیل داده‌ها از آثار استاد جوادی ‌آملی و راسل انجام شد. یافته‌ها: راسل عقل را متعارض با دین معرفی کرد و نگاهی تاریخ‌گرایانه در رابطه عقل و دین داشت؛ اما آیت‌الله جوادی ‌آملی عقل و دین را هماهنگ و در تعامل با یکدیگر می‌دانند. نتیجه‌گیری: با وجود تفاوت آشکار در دیدگاه این دو فیلسوف در نسبت‌سنجی عقل و دین، شباهتها‌یی نیز از جمله: قائل بودن به ‌محدودیت عقل، پذیرش عقل به عنوان راهی برای رسیدن به کمال و... ملاحظه می‌شود. همچنین سرچشمه‌ی بسیاری از ایرادات راسل در نسبت عقل و دین، غفلت از دین اسلام و توجه وی به دین مسیحیت بوده است.

یکی از ویژگی‌های هرمنوتیک فلسفی گادامر، ارائۀ رویکردی جدید در قرائت متون با تکیه بر گفتگوی توافقی میان مفسّر و متن است. اگرچه این رویکرد به نام گادامر ثبت شده است، اما می‌توان چنین رویکردی را از قرآن و روایات نیز به دست آورد. بر اساس این رویکرد، نقش متن و مفسّر در فرآیند معنایابی و فهم، کاملاً برابر است به گونه‌ای که هر دو به یک اندازه در حصول آن نقش دارند. بر این اساس می‌توان از موضع برابر میان عقل و دین به تحلیل و تبیین آراء اندیشمندان مختلف از جمله ملاصدرا پرداخت و این پرسش را مطرح کرد که «آیا ملاصدرا در آراء ویژۀ خود، رویکرد گفتگوی توافقی میان عقل و دین را اتخاذ نموده است؟» با بررسی آراء ویژۀ ملاصدرا به ویژه در سه مسئلۀ «حقیقت علم»، «حقیقت علیّت» و «حرکت جوهری» می‌توان به این نتیجه دست یافت که وی چنین رویکردی داشته است، بنابراین فیلسوفی ترکیبی و گفتگویی به شمار می‌آید. نویسنده در این مقاله با روش پژوهشی «تحلیل عقلی» و همچنین روش «نقلی» به بررسی و اثبات این مسئله می‌پردازد.

دین اسلام به واسطه وحی به پیامبر اسلام (ص) ابلاغ شد و سایر انسانها از طریق آیات و روایات معصومان (ع،) به آن دسترسی دارند؛ بنابراین به علل مختلف از جمله: خطاپذیری عقل بشری و تأثیر امور غیربدیهی بر تفکر انسانها، امکان ورود ناخالصی و تحریفهای گوناگون در دین وجود دارد. بر این اساس ضرورت دارد که نقش عقل در حفظ خلوص دین با تأکید بر آیات و روایات مورد بررسی بیشتری قرار گیرد. در این پایان نامه با روش کتابخانهای و تجزیه و تحلیل مطال ِب استخراج شده، سعی شده است با تبیین و تحلیل ماهیت، جایگاه و قلمرو عقل در گستره دین نشان دهیم که عقل نه تنها با دین تعارضی ندارد بلکه در فهم دین خالص، نقش اساسی دارد و گسترە وسیعی از شناخت مبانی، معارف و احکام دینی، نیازمند استفاده از عقل و تعقل در سطوح مختلف آن است. همچنین ثابت کردهایم که روش تفکر برهانی و مطابق با واقع، رابطە مستقیمی با تبیین اسلام خالص دارد؛ تا جایی که در گسترە نگاه فقهی و انتظار حداکثری از دین نیز اثرگذار است؛ زیرا بسیاری از مسائل مرتبط با حوزە دین، بدون تفکر مبتنی بر برهان، به صورت ناقص دریافت میشوند و حتی غیرقابل فهم هستند. با این همه، عقل دارای محدودیتهایی نیز است. محدودیتهای عقل و اعتبارات عقل در مواردی است که شناخت مبدأ و مقصد مطلوب، به طور کامل میسر نباشد و در این موارد تنها راه حل، تعبد به شرع است. مواردی مثل بدعت، تفسیر به رأی، التقاطگرایی و محدود ساختن دین به ارتباط خالق و مخلوق از جمله انحرافات و ناخالصیهای معرفتی به شمار میروند؛ همچنانکه خرافه- پرستی، تعصبات بیجا و عادات غلط باعث ناخالصیهای فرهنگی فراوانی شده است و نقش عقل در تشخیص و دفع و رفع آنها بسیار مهم است.

موضوع کارکرد «عقل و دین در زندگی بشر و نسبت میان آن دو» از بحث‌های ضروری جامعه بشری است.‌ آنچه در این رساله به بررسی آن پرداخته می‌شود کارکرد عقل و دین در زندگی بشر و نسبت میان آن دو از دیدگاه ملاصدراست تا بدین ترتیب مشخص گردد که علاوه بر عقل، دین و آموزه‌های وحیانی نیز در عرصه‌های مختلف زندگی انسان اعم از دنیوی و اخروی تأثیرگذار است. در این راستا با استناد به آثار ملاصدرا و سپس تحلیل عقلی به تبیین و بررسی موضوع پرداختیم. با توجه به تصریحاتی که از عبارات ملاصدرا در باب هماهنگی عقل و دین موجود است و با توجه به روش فلسفی وی که سعی در تلفیق سه منبع معرفتی در فهم حقایق دارد، باید اذعان کرد که رابطه عقل و دین از نظر وی یک رابطه تعاملی و از نوع مکملیّت است.

این پژوهش به واکاوی نظرات فخررازی و ملاصدرا درمورد رابطه عقل و دین می‌پردازدکه: آیا می توان تمام گزاره های دینی را عقل پذیر نمود؟ تعارضات میان دستاوردهای عقل فلسفی و فرآورده های دینی، واقعی است یا ظاهری؟ راه رفع تعارض چیست؟ لذا به روش توصیفی تحلیلی نظرات آندو تبیین وبا ذکر نمونه‌های عینی نظیرشش مسأله کلامی، (تاویل، حدوث عالم؛ رویت حق تعالی، علم خداوند به جزئیات، مساله صفات و اسماء، معاد جسمانی)، بررسی و مقایسه شده است. فخررازی، منقولات را درپرتو معقولات معتبر می داند"فخرمتاخر" با گرایش به شیوه عرفانی-قرآنی به ایمان گرای خردپیشه مبدل شده است. ملاصدرا بر هماهنگی عقل و دین تاکید داشته ونسبت گزاره‌ها رابه سه شکل بیان می کند: عقل پذیر، عقل ستیز، عقل‌گریز.که معارف خردستیزوجود ندارد ومعارف عقل‌گریز خارج از محدوده عقل انسانی هستند.وی حکم قطعی در موردگزاره های فرا عقلی را منوط به عواملی همچون قطعیت در حکم عقل و فهم دقیق ونه ظاهری ازآیات می داند.

بررسی تاریخی نسبت «عقل و دین» و تعامل بین داده‌های دینی و یافته‌های بشری و تبیین حوزه هر یک از این دو مقوله، از دیر زمان توجه فیلسوفان و متالهان ادیان را به خود جلب نموده است. به‌گونه‌ای که پهنه تاریخ ادیان را می‌توان صحنه گفت‌وگوهای مستمر عقل و دین قلمداد کرد که سابقه چهره جدید آن تحت عنوان «علم و دین» به اواسط قرون وسطی می‌رسد. علم به معنای وسیع کلمه، مجموعه‌ای منظم از دانسته‌ها و معارف بشری پیرامون واقعیت‌های طبیعی است که به روش تجربه و مشاهده حاصل می‌شود. دین مجموعه آموزه‌هایی است که از منبع وحى الهى جهت هدایت انسان‌ها به پیامبران نازل شده است. با توجه به تفاوت در روش، موضوع و غایت علم و دین، همواره این سؤال بین فیلسوفان و متالهان مطرح بوده است که چه نسبت و رابطه‌ای می‌توان بین آن دو فرض کرد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی در صدد تبیین رویکرد جامع قرآنی در خصوص نسبت عقل و ایمان و سپس نوسازی مفهوم علم و دین در پرتو این رویکرد قرآنی است. یافته‌ها پژوهش نشان داد که با توجه به فطری بودن دانش دینی در هر دو بعد طبیعی و الهی، کار دانشمند تجربی و نبی یک چیز است و آن تعیین دانش دینی فطری انسان در دو بعد طبیعی و الهی با روش مناسب خود: که طبیعتاً مناسب‌ترین روش برای دانشمند تجربی در تعیین دانش دینی فطری طبیعی، مشاهده مستقیم حقایق طبیعت با ابزار حس و تجربه همراه با سنجش عقلی است و مناسب‌ترین روش برای نبی یا رسول در تعیین دانش دینی فطری الهی، کشف حقایق ورای طبیعت در پرتو وحی همراه با سنجش عقلی است.

درسگفتار فوق از استاد ملکیان در زمینه، معرفت شناسی، فرامعرفت شناسی، ایمان، تعقل، رابطه ایمان و تعقل، شکاکیت، دوره روشنگری و... به بحث پرداخته است.