جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

لیئوارد استریکلند، استاد فلسفه و مطالعات عقلی دانشگاه منچستر، اعتقاد دارد که غربی‌ها با خلط فلسفه با فلسفه غربی، از تفکر امری نژادی و جغرافیایی ساخته‌اند. از این‌روست که این ایده که فلسفه از یونان آغاز می‌شود به سکه رایج و بی‌حرف و حدیث تمام اهل فلسفه تبدیل و باور شد که هرچه خارج از این میدان باشد، شایسته عنوان فلسفه را ندارد.

این قولِ کانت که «فاهمه بدون شهود بی‌محتوی است و شهود بدون فاهمه کور است» عبارتی کلیدی در فلسفه اوست. کانت در شرح این عبارت به گونه­ای سخن گفته است که عده‌ای از محققان معاصر مانند استراوسن، وارنوک، یوئینگ و ... او را پیشرو فلسفه­هایی چون پوزیتیویسم منطقی و فلسفه زبان متعارف- که در آنها مابعدالطبیعه متعالی به‌عنوان مجموعه­ای از تعبیرهای مهمل، طرد می­شود- دانسته­اند. در این مقاله کوشش خواهد شد اولاً نشان داده شود که در فلسفه کانت، عبارات کلیدی دیگری چون "متعلق ایمان بودن" ایده‌های عقل و "اندیشیدنی بودن" آنها و همچنین "قابلیت استفاده تنظیمی" از این ایده‌ها و نیز قول به معنای استعلایی مقولات وجود دارد که می­توان معناداری مابعدالطبیعه متعالی را به‌عنوان لازمه­ای از آنها بیرون کشید و ثانیاً نشان داده می­شود که با فرض قبول این گفته که "فاهمه بدون شهود بی محتوی است"، همچنان می­توان به معناداری مابعدالطبیعه متعالی باور داشت.

رویکرد پیشینی و جهان­شهریِ کانت در پیدایش نظریه‌های حکومت و صلح جهانی و نیز شکل­گیری نهادهای جهانی با رویکردِ حاکمیت بین‌المللی قانون مانند سازمان ملل، موثر واقع شده است. دیدگاه وی پیرامون صلح جهانی در معرفت شناسی، فلسفه اخلاق و حقوق او ریشه دارد. به باور کانت، قانون عادلانه در شرایطی محقق می­شود که همه اعضای جامعه جهانی، واجد حداکثر آزادی از انقیاد در مواجهه با اراده دیگران باشند. در سطح بین­المللی، قانون توسط دولت­های آزاد مشروعیت پیدا کرده و تمدن حقیقی جز با کنار گذاشتن اندیشه جنگ امکان­پذیر نمی­باشد. بنابراین حاکمیت قانون، ابزاری در جهت حفظ صلح و امنیت بین‌المللی و ترویج و اعتلای حقوق بشر است. در نظر کانت، تحول از حالت طبیعی جنگ به حالت صلح در میان انسان­ها ضمن مراحلی رخ می­دهد. برای تحقق صلح ابدی در بین ملت­ها، ضرورت دارد تا لوازم مقدماتیِ چندگانه، فراهم گردد که از آن جمله است، لغو پیمان­های سری دولت­ها. در این صورت، زمینهِ تحققِ طرح سه مرحله­ای صلح جهانی در سایه حاکمیت بین‌المللی قانون، ایجاد خواهد شد. در این نوشتار، مفهوم صلح در کنار پیش­زمینه­ها، شرایط وچگونگی رسیدن به آن از طریق حاکمیت بین­المللی قانون و موانع موجود در این راه با محوریت اندیشه کانت، مورد‌‌ بررسی قرار گرفته و چالشهای فراروی تحقق صلح کانتی مورد ارزیابی قرار‌ می‌‌‌گیرد.

رساله « نقد و بررسی تحلیلی و مقارن اصالت ماهیت در نظر میرداماد و کانت» در نظر دارد بین میرداماد به عنوان یک فیلسوف اسلامی که فلسفه مشاء را به اوج خود رسانده و امانوئل کانت به عنوان موسس فلسفه تعالی گرایی آلمانی، یک بررسی مقارن در موضوع «اصالت ماهیت» به عنوان یکی از مسائل اندیشه فلسفی، انجام دهد. در این رساله اثبات خواهد شد که میرداماد نیز مانند سایر حکمای مشاء و اشراق سابق خود به اصالت ماهیت قائل می باشد. در این بین کلمات وأدله ای که طبق مبنای خویش استفاده نموده، مورد بررسی قرار خواهند گرفت. ادله ایشان را نیز به دوقسمت ادله مستقیم و غیر مستقیم تقسیم نموده ایم و در ضمن بحث به بعضی از مقدمات و مبادی که سبب انتخاب این قول توسط ایشان گشته است نیز اشاره خواهیم نمود. همچنین به نتایج قبول اصالت ماهیت و برخی مباحث مهم دیگر نیز خواهیم پرداخت. از طرف دیگر این رساله در صدد اثبات این مطلب می باشد که کانت نیز به اصالت ماهیت معتقد بود. البته در این قسمت شاهد تفاوت هایی در تدوین خواهیم بود؛ چرا که کانت به صراحت به این موضوع اشاره نکرده است و لذا لازم است تا کلمات او مورد بررسی و بازخوانی قرار گیرد تا شواهد لازم برای اثبات مدعای خویش را ارائه نماییم و سخن کسانی که درباره نظرات او سخن گفته اند نیز مورد بررسی قرار گیرد تا به رای او در مساله اصالت ماهیت دست یابیم. همچنین درباره «مفاهیم محض فاهمه» نزد کانت و فرق آن با «مقولات» ارسطو سخن خواهیم گفت. بعد از اتمام این مراحل بررسی مقارن بین این این دو فیلسوف به پایان خواهد رسید و سپس وارد بیان وجوه تشابه و تمایز و امتیاز هر یک از ایشان در مساله اصالت ماهیت و اصول و مبادی مورد اتکا ایشان خواهیم شد. نتایج مهم این بحث: هر دو فیلسوف قائل به اصالت ماهیت و اعتباری بودن وجود گشته اند و معتقدند که آنچه در خارج تحقق یافته است همان ماهیت اصیل است و آثار خارجی به آن برمی گردد و مفهوم وجود نیز از آن منتزع شده است و نیز می پذیرند که ارتباط بین ماهیت و وجود به دلیل ذهنی بودن یکی از آنها، ذهنی می باشد و حمل یکی بر دیگری از نوع اتحاد موضوع و محمول می باشد. با این تفاوت که این اتحاد در نزد کانت صدق محمول بر موضوع است ولی در نزد میرداماد عبارت است از عینیت محمول و موضوع؛ هر چند که در حیثیت و اعتبار با هم تغایر دارند. همچنین این رساله شامل نتایجی غیر از موارد فوق نیز می باشد.

مساله اراده آزاد از حدود 2000 سال پیش به عنوان یک عامل تعیین کننده برای داشتن نوعی کنترل بر اعمال خویش وجود داشته است. به نظر می رسد برای اینکه دریابیم که این نوع کنترل که اراده آزاد شامل آن است چیست می بایست درباره مسایلی همچون علیت، قوانین طبیعت، زمان، ماده و ماهیت انگیزه و نیز شخص انسان را به دقت بیندیشیم.(Stanford encyclopedia, free will, O'connor, 2018, 1) در باب این موضوع از دیرزمان فیلسوفان زیادی اندیشه نموده و نظریات ارزشمند خود را ارایه کرده اند. این موضوع در دوره مدرن در علومی همچون ژنتیک، روانشناسی، علوم زیست شناسی و اعصاب، و بسیاری از رشته های دیگر مورد تحقیق قرار گرفته است. یکی از این محققین، عصب شناس آمریکایی بنجامین لیبت می باشد که آزمایش معروف او موضوع بحث های بسیاری بوده است. آزمایش او نشان داد که در حدود 550 میلی ثانیه قبل از انجام عمل، تغییرات الکتریکی خاصی در مغز صورت گرفته و شخص 200 میلی ثانیه قبل از انجام عمل نسبت به آن آگاهی پیدا می کند. این آگاهی که 200 میلی ثانیه قبل از عمل صورت می گیرد می تواند در انجام شدن یا نشدن آن عمل توسط فاعل مداخله کرده و نتیجه را تغییر دهد. به این ترتیب طبق نتایج لیبت و همکاران )1983(، ذهن ما به صورت ناخودآگاه عمل را برنامه ریزی نموده و اما اجازه انجام یا عدم انجام عمل را هم واگذار می کند.(Libet, 1999:4) برخی محققان و اندیشمندان همچون رابرت کین از بعضی از دیدگاه های لیبت حمایت نموده و برخی همچون آلفرد مل اراده آزاد مورد جستجوی لیبت را ناصحیح و نتایج تحقیق او را نامربوط دانسته اند. درحقیقت کار لیبت ترتیب و اجرای آزمایشی عصب شناسی و ارائه نتایج آن بوده و البته نتایج ارزشمندی را در پی داشته است. در این تحقیق نویسنده سعی دارد پس از درک طرح آزمایش لیبت و تفاسیر او و چگونگی دست‌یابی او به نتایج مربوطه, به دقت به مطالعه ی تفاسیر و تعابیر فیلسوفانی که مخالف و موافق تعابیر او در رابطه با این آزمایش و اراده آزاد نظر داده اند بپردازد. در این میان عمدتا نظر بر این است که تحلیل دو فیلسوف مورد بررسی قرار گرفته و مقایسه شوند. آلفرد مل با بیان نکات روانشناختی پایه ای و تعاریف دقیقی از عمل و قصد، تعبیر لیبت را رد نموده و آزمایش لیبت و نتایج حاصل از آن را برای اثبات عدم وجود اراده آزاد به هیچ عنوان کافی نمی داند. رابرت کین فیلسوف دیگری ست که موافق تعبیرات لیبت بوده و بیان می دارد ادعای سازگار گرایان مبنی بر اینکه اراده آزاد بتواند به وجود آورنده غایی اهداف ما باشد درواقع بی معنی خواهد بود، چراکه مسائل مبهمی را به وجود آورده و با تصویر مدرن از انسان در علوم طبیعی و اجتماعی سازواری ندارد. این دو فیلسوف از آن جهت انتخاب شده اند که هر دو مطالعه جدی تری نسبت به آزمایش لیبت داشته و نظرات دقیقی را ارائه داده اند.

این پایان نامه در سدد ازمایش ادعا و ادله ی شکاکیت و نسبیت، با توجه ویژه بر ادعای آنها که عقل انسانی نمی تواند به علم فراگیر و غیر نسبی برسد، خصوصا در مورد حقیقت خارجی. در این بررسی، تاکید بیشتری داده شده بر تبیید نظریه گانت بخاطر اهمیت فلسفه ی او دارد بر مسیر فلسفه غرب بعد از ایشان. تا اینکه تاریخی بودن این شبهات خوب روشن شود، ادله ی فلسوفان یونان باستان هم آورده شدند و مورد بررسی قرار گرفتند. با توجه به تاکید این پایان نامه بر گانت، فلسفه هیوم هم بررسی شده بخاطر تاثیرات که داشته بر شکل گیری تفکر کانت. انتقادات بر این ادعا و ادله که در آثار فلسوفان غربی پیدا می شوند آورده شدند، اما نقد اصلی از دیدگاه فلسفه و معرفت شناسی اسلامی می باشد. این بررسی منتهی می شود بر نشان دادن که ادعا و ادله هم شکاکیت و هم نسبیت بیشتر اوقات خودشکن و خودمتناقض هستند. در میان فرایند این بررسی، بعضی از نکات اساسی از دیدگاه فلسفه اسلامی بر معرفت شناسی آورده شدند.

یکی از نکات مهم فلسفی، که پیگیری آن برای دانش آموزان فلسفی، ضروری است، شناخت زمینه‌سازان اندیشه‌ها و مکاتب فلسفی اصلی جهان است. از این طریق، تدبیر دقیقی در بررسی و نقد این مکاتب می‌توان داشت. به همین جهت، این نوشتار متمرکز بر بررسی اندیشه‌های کانت شده است؛ مدعای اصلی این نوشتار آن است که اندیشه-های کانت، نقش پنهان در تأسیس و ترویج نظامات فلسفی مادی و شک گرایانه نوین دارد. کانت فلسفه‌ی خویش را متمرکز بر شناخت نمود، و عقل نظری را مورد نقد قرار داد و بر این اساس، ناکام گذاردن مبادی عقلی متافیزیکی از اثبات مسائل فلسفه اولی به حد اعلای خود رسید. در این نوشتار به این مطلوب دست یافتیم که کانت معتقد است عقل نظری صرفا به حکم به ظواهر اشیاء می‌کند و به خود آنها دسترسی ندارد، و مقولات عبارت دیگری از بنیان‌های ذهن هستند که ارتباطی با حقائق اشیاء ندارند و مقدم بر هر گونه شناخت تجربی، در ذهن حضور دارند. همچنانکه کانت قانون علیت را در ذیل قالب‌های ذهنی قرار داد، و بدین ترتیب، این قانون ارتباطی با وعاء خارجی ندارد، و نیز، مختص محسوسات است. همچنین، کانت نظام عقل را بر اساس دو صورت زمان و مکان قرار داد که سلبا و ایجابا حاکم بر عقل محض هستند، و بدین ترتیب، دانش فلسفه بطور کامل از ماورائ طبیعت تخلیه می‌شود، و دیگر نمی‌توان با ادله‌ی فلسفی به اثبات واجب بالذات پرداخت، و این نیست مگر به دلیل بنیان‌های معرفتی که کانت از خلال نقد عقل نظری بدانها راه یافت. کانت ادله وجود واجب بالذات در سه قسم منحصر نموده است، که این حصر، خالی از اشکال نیست؛ لکن برهان وجودی، سبک‌های مختلفی دارد، و اشکالات کانت صرفاً بر سبک دکارتی آن وارد می‌شود؛ فلذا نمی‌توان به نقد وی به دلیل آنتولوژیک اعتباری قائل شد، مگر اینکه جمیع سبکها را مرور نماییم. اما اینکه کانت دلیل امکان و وجوب را به برهان وجودی برمی‌گرداند که به صفات واجب می‌پردازد، سخنی نادرست است؛ چرا که این برهان درصدد شناخت اوصاف واجب بالذات نیست، مگربدین بیان که هر بالعرضی باید به بالذات بازگردد. بر این بنیانها، کانت تفکیک دین و عقل نظری نموده است، و جمع میان آنها را مضرّ به دین وایمان دانسته است؛ این نیز، رویکرد نادرستی است، چرا که استدلال عقلی، زمینه ساز تحقق ایمان راسخ است. در نتیجه، می‌توان چنین گفت که کانت منهج حسی و تجربی را به سبک شریفی تأسیس نموده است، و عقل نظری را از ریاست در شناخت واقع، نازل نموده است؛ بر این اساس، هیچ قضیه‌ی متافیزیکی را نمی‌توان اثبات یا نقد نمود؛ همچنین، علم به معنای هر آن گزاره‌ای می‌شود که متمرکز بر حس و تجربه است؛ این رویکرد سهم وافری در تشکیل منظومه اندیشه مادی و احیاء اندیشه شک گرایی نوین دارد، که امروزه جهان را به خود آلوده نموده است.

ازجمله نکات مشترک زیبایی‌شناسی هیوم و کانت، ذهنی‌بودن آن است که با قوۀ ذوق ادراک می‌شود؛ اما در بررسی نظر آنها نوعی پارادوکس یا تعارض مشاهده می‌شود. بدین‌صورت که ازسویی احکام ذوق ذهنی، شخصی و وابسته به سلیقۀ فرد هستند و می‌توان گفت ادراک هر کسی معتبر است. ازسوی دیگر، فهم مشترکی از احکام آن در میان مردم وجود دارد و همگان تا حد زیادی در خصوص زیبایی یا زشتی توافق دارند؛ بنابراین، تمامی احکام ذوق کلی‌اند؛ درحالی‌که هیوم می‌کوشد با توسل به روش تجربی خود، با استفاده از احساس داوران راستین به‌عنوانِ معیار ذوق، این تعارض را برطرف کند، کانت با استفاده از آموزۀ فلسفه خود، یعنی ایدئالیسم استعلایی و توسل به مبنای فوق‌محسوس راه‌حلی برای این تعارض ارائه می‌دهد. این پژوهش درصدد است ضمن بررسی این تعارض و راه‌حل آن ازنظر هر دو فیلسوف، نشان دهد کانت در نظریۀ تعارض ذوق خود متأثر از هیوم است.

ایمان لازمه ارسال و نزول ادیان است و عنصر محوری آن را تشکیل می‌دهد. پرداختن به ماهیت ایمان و ابعاد آن از اصلی‌ترین مباحث کلامی در میان متکلمان ادیان بوده است. در این نوشته ماهیت و ابعاد ایمان از منظر آیت‌الله سبحانی و پل تیلیش بررسی می‌شود. هر دو شخصیت از متکلمان به نام هستند با این تفاوت که یکی در جهان اسلام و دیگری در مسیحیت به بررسی ایمان پرداخته‌اند. از آن حیث که نظریات تیلیش مبنای بسیاری از مکاتب فلسفی کلامی جدید غربی و حتی برخی روشنفکران اسلامی نیز است، شناخت صحیح آراء ایشان در باب ایمان کمک شایانی به شناخت این مکاتب و آراء برخی از روشنفکران دینی می‌نماید. استاد سبحانی ایمان را تصدیق نفس می‌داند؛ در مقابل تیلیش ایمان را حالت دلبستگی نهایی برمی‌شمارد. استاد سبحانی ایمان را امری صرفاً یقینی دانسته و وجود شک در ایمان را نفی می‌کند، لکن در نگاه تیلیش شک و یقین توأمان در ایمان وجود دارند. زبان دین را سبحانی واقعی و قابل‌فهم عموم می‌داند، در مقابل تیلیش قائل به سمبلیک و نمادین بودن زبان دین است؛ و اشتراکات دیدگاه این دوعالم در بحث ایمان این است که هر دو متکلم اطلاق معرفت به ایمان و برقراری رابطه تساوی میان این دو را، تحریف معنای ایمان می‌دانند؛ و بااینکه تفاسیر متفاوتی از عقل ارائه می‌کنند قائل به عدم تعارض میان ایمان و عقل هستند؛ و هر دو به ارادی بودن ایمان و عینی و خارجی بودن متعلق ایمان اذعان دارند.