جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫برهان صديقين مبتني بر تأمل در خود "وجود" براي اثبات "وجوب" آن مي‌باشد. در اين برهان که از ابتکارات ابن‌سينا مي‌باشد، هيچ يک از افعال و مخلوقات خدا، واسطه در اثبات نيست؛ بلکه بعد از نفي سفسطه و پذيرش اين‌که واقعيتي هست، با يک تقسيم عقلي که موجود يا واجب و يا ممکن است، و در صورتي که ممکن باشد مستلزم واجب خواهد بود، وجود خدا اثبات مي‌شود. شيخ اشراق نيز با تقسيم اشياء به نور و ظلمت، و با تکيه بر اين که ظلمت، منشأ آثار نيست، ثابت مي‌کند که منشأ آثار فقط نور است، و اين نور اگر واجب‌الوجوب باشد مطلوب ثابت است، و الا مستلزم واجب است. ابن‌سينا و شيخ اشراق براي اثبات واجب در برهان خود از ماهيت استفاده کرده‌اند، و به‌همين دليل، صدرالمتألهين چنين تقريري را شايسته عنوان صديقين ندانسته، و تقرير جديدي ارايه کرده است. از نظر ملاصدرا، حقيقت هستي عين موجوديت است، و اين موجوديت، هيچ قيدي ندارد؛ از سوي ديگر، کمال و عظمت و استغنا و فضيلت از خود وجود برخاسته، و جز وجود حقيقتي ندارد. پس هستي در ذات خود مساوي با نامشروط بودن و وجوب ذاتي و ازلي است. پس از صدرالمتألهين، حکيم سبزواري براي کوتاه کردن مقدمات اين برهان چنين استدلال کرد که حقيقت وجود، حقيقتي است صرف، که واحد است و ثاني و غير براي آن متصور نيست. اگر اين حقيقت واجب باشد، همان مطلوب ماست، و اگر ممکن باشد لازم مي‌آيد که به ديگري وابسته باشد، و اين مستلزم حقيقتي ديگر است در حالي که صرف يک حقيقت قابل تعدد نيست. علامه طباطبايي اين برهان را به‌عنوان اولين مسأله فلسفي چنين تقرير مي‌کند: واقعيت مطلق، زوال‌پذير نيست و چيزي که زوال‌پذير نباشد و زوال آن ممتنع بالذات باشد، وجود آن واجب ازلي است. پس اصل واقعيت واجب، ازلي است، آن‌گاه واقعيت‌هاي زوال‌پذير و موجودات محدود به آن تکيه مي‌کنند.

برهان صدیقین, یعنی برهانی که برای اثبات واجب کمترین مقدمات را لازم داشته باشد همیشه خواست و غایت حکمای اسلامی بوده و هر یک کوشیده‌اند تا از مقدمات براهین اثبات واجب بکاهند. در این میان علامة طباطبائی از طریق ضروری و ازلی دانستن واقعیتی که مؤدای اصل واقعیت است برهانی را عرضه داشت که چنان بی‌نیاز از مقدمات است که بداهت و اولی بودن وجود واجب از آن نتیجه شده است. نویسنده در این مقاله با کنکاش در ریشه‌های معرفتی اصل واقعیت و بیان تقریرهای مختلف آن بر آن است که اصل واقعیت تنها ضرورتی معرفت شناسانه بوده و نمیتواند به اثبات ضرورت ازلی واقعیت انجامد.

به باور برخی، برهانی که علامة طباطبایی در حاشیة اسفار برای اثبات وجود خداوند مطرح کرده است، بر هیچ اصل یا مسئلة فلسفی مبتنی نیست. در این نوشتار نشان می دهیم که این گفته نادرست است و برهان علامه، بدون بهره گیری از دو نظریة فلسفی، یعنی نظریة حداکثری مطابقت با عالم وجود و نظریة تعمیم یافتة وحدت شخصی وجود به سرانجام مطلوب نمی رسد. نوشتار حاضر به شرح و بسط برخی نکات مطرح شده در مقالة پیشین نگارنده با نام «تأملی در برهان صدیقین به تقریر علامة طباطبایی[1]»، می پردازد و تلاش دارد به انتقاداتی که بر آن مقاله ایراد شده است، پاسخ گوید.

راههای رسیدن به خدا فراوان است، چرا که «او» دارای کمالات و جهات بینهایت است. هر کسی هم راه و روشی دارد که از آن بسوی خدا روی میآورد. ربانیین، صدیقین و سالکین از یک حقیقت سخن میگویند، منتها بزبانها، واژگان، براهین و دلایل مختلف. بلحاظ استحکام و اتقان، شریفترین همه براهین اثبات وجود خدا، برهانی است که در آن حد وسط، چیزی جز خود او نباشد و در نتیجه مقصد و مقصود یکی باشد، این همان راه و روش صدیقین است که با خود واجب بر واجب استدلال و استشهاد میکنند. ویژگی منحصر بفرد «برهان صدیقین» در اینست که در آن چیزی برای اثبات ذات واجب الوجود، واسطه قرار نگرفته است. اصطلاح برهان صدیقین را نخستین بار ابنسینا بکار برد، لیکن این صدرالمتالهین (ره) بود که بر اساس مبانی و اصول حکمت متعالیه آنرا بنحو ابتکاری و بمحکمترین صورت تبیین نمود. تقریر و تبیین صدرا از جهاتی بر تقریر ابن سینا و دیگران امتیاز و برتری دارد. این برهان بعد از ملاصدرا بصورتهای گوناگون تقریر و ارائه شده، ولی بنظر نگارنده، بلحاظ مقدمات فلسفی تقریر حیکم سبزواری کوتاهترین طرح، و تقریر علامه طباطبایی بلحاظ نظر به واقعیت عینی و بینیاز بودن از مقدمات فلسفی، مستقیمترین است. تقاریر معروف به براهین اهل معرفت و کلام، دارای اشکالات صوری و محتوایند، و غالب مباحث اینها بازگشت به اصول، مبانی و نتایج بوعلی و شیخ اشراق است. این تقاریر تحولی اساسی در ارائه برهان برای اثبات واجب الوجود ایجاد نکردند. بنابرین، تقریر خود صدرالمتألهین رساترین، محکمترین و بیعیبترین برهان در اثبات وجود خداوند است. در این مقاله دو کار صورت گرفته است: 1ـ مطالعه، تحقیق و بررسی تقاریر مختلف برهان صدیقین. 2ـ مقایسه، تطبیق و نقد و بررسی آنها از جهت استحکام،رسا بودن و اثبات ذات و اجب الوجود و صفات او.

مسئله اثبات واجب الوجود در فلسفه اسلامی ، فصل ویژه ای را به خود اختصاص می دهد و در این میان، برهان صدیقین از براهین پرسابقه و مشهور به شمار می رود.در تاریخ فلسفه اسلامی تقریرهای متفاوتی از این برهان به چشم می خورد که هر یک دارای نقاط قوت خاصی می باشد. این نوشتار به بیان تقریر این برهان در نظام فلسفی ابن سینا و ملاصدرا اشاره دارد و به تبیین تفاوتها و پیامدهای آنها، همت می گمارد. بیان علامه طباطبایی از برهان صدیقین از خلاصه ترین بیانات است که البته همانگونه که در این مقاله خواهد آمد، ریشه و مبنای این تقریر ، به خوبی در تبیین سینوی و صدرایی برهان مشهود است.از آنجا که این برهان در عرصه روایات نیز مورد توجه واقع شده، نگارنده از نظرگاه روایات نیز به روشن ساختن این تفاوتها پرداخته است.

آنچه از معنای علیّت مرتکز در ذهن است، علیّت خارجی است و، به دنبال آن، معمولاً شناخت از علیّتِ حد وسط در برهان لمّ به گونۀ علیت خارجی است. از این رو، برخی همچون علامه طباطبایی بر این باورند که در فلسفه اولی به دلیل اینکه موضوع آن «موجود بما هو موجود» است و، بنابراین، چیزی بیرون از این موضوع نیست تا علت آن باشد، برهان لمّ که حد وسط در آن علت خارجی نتیجه است راه ندارد. این نوشتار بر آن است که در نقد این دیدگاه، افزون بر اشاره به پاسخ های دیگر، بر این پاسخ تمرکز کند که علیّت، اعم از خارجی و تحلیلی است تکیه کلام بر سخنان برخی اندیشمندان است که ماهیت علیّت تحلیلی را آشکار کرده، نشان می دهد که علیّت حد وسط در برهان لمّ می تواند به گونه تحلیلی باشد و براهین لمِّ به کاررفته در فلسفه اولی این گونه اند.

در فصل اول؛ رساله با عنوان کلیات؛ به بررسی براهین خداشناسی (حرکت، حدوث، وجوب و امکان) پرداخته و ذکر شده که به دلیل ضعف براهین؛ فیلسوفان مسلمان از این براهین عدول کرده و برهان دیگری که از استحکام و توانایی افزون برخوردار بوده بنیان نهادند. در ادامه به تاریخچه برهان صدیقین و جایگاه این برهان در میان مجموعه براهین اشاره شده است. فصل دوم؛ به بررسی برهان صدیقین در حکمت مشاه پرداخته است. نخست حکمت مشا معرفی شده است و سپس مقدمات برهان صدیقین ابن سیا و تقریر وی از برهانش بیان شده است. در ادامه اشکالات وارده بر این برهان ذکر شده و برهان وی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. و نیز دراین فصل تقریرات نوزده گانه حکیم آشتیانی ترجمه شده و تقریر سهروردی نیز بیان شده است. فصل سوم؛ با معرفی حکمت متعالیه آغاز شده و در آن ابتکارات فلسفی ملاصدرا بیان شده است. طرح مقدمات برهان ملاصدرا نیز از دیگر مباحث این فصل می باشد که پس از اثبات آنها تقریر صدرالمتالهین بیان شده، و مورد بررسی قرار گرفته است. مباحث پایانی فصل سوم اختصاص به تقریر حکیم سبزواری و علامه طباطبایی از برهان صدیقین دارد. در فصل چهارم؛ برهان وجودی در فلسفه غرب مورد بررسی قرار گرفته است. نخست تاریخچه برهان و پس از آن تقریر آنسلم و تقریر دکارت بیان شده است. در ضمن مطالب این فصل، نقادی های وارده بر این برهان نیز ذکر شده است. در پایان این فصل هم برهان صدیقین با برهان وجودی مقایسه شده است. فصل پنجم؛ نیز به مقایسه برهان صدیقین در حکمت مشا و متعالیه پرداخته و در این فصل نیز تقریر برهان ابن سیا و صدرالمتالهین به روش منطقی ریاضی اثبات شده است. در پایان امیداست این پایان نامه که به هدایت و راهنمایی دکتر میرباقری و دکتر رسولی پور به انجام رسیده، بتواند به هدفهای اصلی رساله دست یابد و در شناخت و شناساندن برهان صدیقین از طریق بررسیهای مبتنی بر تحقیق علمی و استدلالهای روشن موثر افتد و مفید واقع شود.

برهان غایت شناسی در فلسفه دین معاصر دارای جایگاه ویژه ای است و یکی از براهینی است که برای اثبات وجود خدا اقامه شده است. این برهان را برای اولین باربه صورت مدون توماس آکویناس مطرح کرد.درقرن جدید این جریان فکری به جای تمسک به اموری مثل خالق موجودات و زیبایی ها، خداوند را به سازنده یا مخترع ماشینهای دقیق و پیچیده تشبیه می کرد. متفکرین این دوره تسلط خداوند بر طبیعت را با این اعتقاد که پدیده های دنیایی، بنیادی ماشینی دارد و خداوند را به عنوان مهندس یا طراح ماهر این پدیده ها می شناختند.این برهان مورد انتقاد، مخصوصا هیوم و طبیعت گرایان قرار گرفت و نتوانست از خود دفاع کند.ولی برخی از مدافعان معاصر برهان غایت شناسی بیان کردند که می توان مصادیق نظم[ناشی از تناسب اجزاء وغایات] را بر حسب اصول تکاملی فهم کرد.سویین برن یکی از مدافعان معاصر برهان غایت شناسی می باشدکه در برهان غایت شناسی از مدل کلی نظم جهانی می پردازد. جهانی که در آن زندگی می کنیم واجد خصوصیات و ویژگی هایی است که بر اساس آنها می توان به وجود خداوند استناد کرد. وی به دو گونه نظم مفروض درجهان اشاره می کند:1-نظم مکانمند: حاکی از آن نظم و نسق هایی است که در هستی های جهان بدون فرض توالی و تعاقب آن ها تصور می شود. 2- نظم زمانمند: یکسری قواعدی در جهان قابل ادراک و دریافت است که نسبت به اجزا هستی مورد نظر دارای توالی و تعاقب است. توجه عمده سویین برن به قواعد نوع اخیر است.تاکید عمده به نظم ها و قواعدی است که میان اجزا یک پیکره مشخص وجود دارد. اجزا موجود دارای ارتباط درونی هستند و هریک از نظمی پیروی می کنند که در انتها ایشان را به هدف مورد نظر نائل می کند.ما به عنوان انسان شاهد چنین نظم ها و قواعدی هستیم.و از مشاهده چنین نظمی دچار حیرت می شویم و این حیرت بر آمده از نوعی قیاس درونی است که میان نظامهای ساخته بشری و نظامهای طبیعی می شود. در این حالت انسان به وجود ناظم ذی شعور پی می برد که با قدرت و آگاهی به سامان دادن چنین نظمی پرداخته است.برهان غایت شناسی سویین برن هم مورد انتقاد فیلسوفانی مانند مکی، داوکینز....قرار می گیرد.