جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر، مجموعه مقالاتی است که به بررسی آثار علمی و فلسفی «ابوعلی سینا» می‌پردازد. نیمی از مقالات مندرج در این کتاب متن سخنرانی‌های همایش بین‌المللی «بوعلی سینا» است که از اول تا سوم شهریور سال 1383 در همدان برگزار گردید. مابقی نیز مقالاتی است که سفارش ترجمه و یا نگارش آن‌ها به مترجمین و نویسندگان داده شده تا مجموعه‌ای منسجم درباره آثار این فیلسوف در دسترس خوانندگان قرار بگیرد. در ویرایش مقاله‌های فارسی و انگلیسی زحمات زیادی کشیده شده است تا خوانندگان در درک مطالب آن‌ها دچار ابهام نشوند.

کتاب حاضر مشتمل بر شش مقاله است که خواننده با مطالعه آن‌ها با روش‌شناسی و پاره‌ای از آرای «محمد عابد الجابری» در زمینه فلسفه آشنا می‌شود. مقاله اول به‌مثابه درآمدی روش‌شناختی است که «جابری» در پی آن به سبک و سیاق یک کارگاه آموزشی روش پژوهشی خود را توضیح می‌دهد. مقاله دوم نقد پرمایه و راهگشایی است در تاریخ‌نگاری فلسفه اسلامی در دوران جدید. مقالات بعدی متضمن نقد احوال و آثار و افکار سه شخصیتی است که به عقیده نویسنده تأسیس و تکمیل و احیاناً تخریب فلسفه اسلامی به دست آن‌ها صورت گرفته است (فارابی، ابن سینا، غزالی). جابری کتاب خود را در پنج بخش تالیف کرده است. در بخش نخست به «بازخوانی امروزین میراث، روش‌شناسی و چند نمونه» و در بخش دوم نیز «خاورشناسی و فلسفه اسلامی؛ روش و نگرش» را بررسی کرده است. خوانندگان در ادامه مطالعه کتاب «بازخوانی تاریخ فلسفه در شرق اسلامی» با «ابن‌سینا و فلسفه مشرقی» در بخش سوم آشنا می‌شوند. «عناصر سازنده و تناقضات اندیشه غزالی» عنوان بخش پایانی این کتاب است. کتاب حاضر دارای پیوستی با عنوان «جابری و پروژه نقد عقل عربی - اسلامی» است.

این رساله مشتمل بر هشت فصل است . در فصل اول، تقسیم بندی علوم و تعیین جایگاه سیاست شرح داده شده‌است . درفصل دوم، اخلاق و ارتباط آن با سیاست مورد بحث قرار گرفته. در فصل سوم، تدبیر منزل و ارتباط آن با سیاست بررسی گردیده . در فصل چهارم، تعریف‌سیاست و سیاست از دید فلاسفه یونان مدنظر بوده . در فصل پنجم، سیاست از نظر فارابی تشریح گردیده‌است . در فصل ششم، آراء سیاسی شیخ‌الرئیس ابن سینا تشریح گردیده، در فصل هفتم، سیاست از دیدگاه خواجه نصیرالدین بررسی شده و در فصل هشتم، مشورت از دیدگاه‌شیخ‌الرئیس و مقایسه آن با آراء خواجه نصیر توضیح داده شده‌است .

استدلال پارمنیدس و زنون در انکار وجود حرکت اولین بار این مسئله را از شکل ظاهراً بدیهی خود به‌صورتِ مسئله‌ای نظری درآورد. ارسطو، با طرح نظریۀ قوه، امکان وجود حرکت را نشان داد ولی استدلالی بر اثبات وجود حرکت به‌عنوانِ امری متصل و تدریجی ارائه نداد، زیرا برای او وجود طبیعت و، به‌دنبالِ آن، وجود حرکت امری بدیهی محسوب می‌شد. بسیاری از فیلسوفانِ پس از او نیز وجود حرکت را بدیهی انگاشته‌اند. ابن‌سینا نه‌تنها وجود طبیعت، بلکه وجود حرکت را نیازمند استدلال دانسته است. او استدلال بر عینیت خارجی حرکت را مانند وجود طبیعت به مابعدالطبیعه مربوط دانسته است. البته گویا ابن‌سینا تلاشی برای اثبات وجود خارجی حرکت نکرده است. بااین‌حال، می‌توانیم از مجموع آثار و نظرات او استدلال‌هایی را برای اثبات عینیت حرکت به دست آوریم. در این مقاله ابتدا مسئلۀ اثبات وجود حرکت بررسی شده و سپس از نظریۀ فیض برای استدلال بر عینیت حرکت استفاده شده است. از نظر ابن‌سینا، ازآنجاکه فیض دوام فعل الهی است و طفره در سلسلۀ علل محال است، حدوث تدریجی در سلسلۀ پیوستۀ عللِ مُعده برای حدوث اشیا همان حرکت است. به‌عبارتِ‌دیگر، استمرار و دوام فیض الهی چیزی جز حرکت نیست. این حرکت خود را در تکامل اشیای مادی به ظهور رسانده است. همچنین دیدگاه او دربارۀ غایت طبیعت به‌مثابۀ استدلال دیگری برای اثبات خارجیت حرکت ارائه شده است. اتصال و تدریجی بودن طبیعت نیز با انطباق بر وجود زمان تأمین می‌شود.

: یکی از مسائل بسیار اساسی در فلسفۀ ابن‌سینا امکان شناخت حقیقت موجودات ازطریقِ تعریف ماهوی به حدّ تام است. تعریف در نظام حکمت سینوی مبتنی بر پذیرش ذاتیات و انطباق معلوم بالذات با معلوم بالعرض است و مسئلۀ انطباق نیز از فروعات علم حصولی است. ابن‌سینا در برخی عبارت‌های خود وقوف به حقایق اشیا را خارج از قدرت بشر دانسته و تعریف به حد را متعسّر و بلکه متعذّر می‌داند. مسئله‌ای که اینجا مطرح می‌شود این است امتناع معرفت حقیقی به اشیا با الزام بر ذکر ذاتیات در تعریف ناسازگار است. زیرا ذکر ذاتیات در تعریف مبتنی بر وقوف بر آن‌هاست. چرایی این ناسازگاری در دیدگاه شیخ و یافتن پاسخ آن کاری است که این مقاله به آن پرداخته است. برآیند تحلیلی این مقاله این است که ابن‌سینا اساساً از دوگونه مواجهۀ انسان با حقیقت اشیا برای کسب معرفت سخن می‌گوید و، بنابراین، تناقضی میان دو دیدگاه شیخ وجود ندارد. نخست مواجهه انسانی است که در عادت به ادراک حسیّات گرفتار است و، بنابراین، محروم از دریافت حقیقت اشیاست و جز به برخی لوازم حقیقت شیء دست نخواهد یافت. ابن‌سینا چنین معرفتی را البته مطابقت مِن‌وَجهٍ می‌داند. دریافت حقیقت برای چنین شخصی البته معتذر و متعسر است. درمقابل، انسانی است که با عبور از تعلّقات حسی قابلیت دریافت حقایق اشیا را به دست می‌آورد. ابن‌سینا این معرفت را مطابقت کامل می‌داند.

صورت نوعی چیست؟ و آیا آن جوهر است یا عرض؟ یکی از پرسش‌های اساسی فلسفه‌های باستان و اسلامی است و پاسخ به آن، یکی از مهم‌ترین و اولین دغدغه‌های فیلسوفان بوده و هست. در میان فیلسوفان دیدگاه ابن‌سینا (به پیروی از ارسطو) و سهروردی جالب‌تر از دیگر فیلسوفان است. ابن‌سینا صورت نوعی و جوهر بودن آن و کارسازی آن در جوهر و بی‌نیازی جوهر به عرض و نیازمندی عرض به جوهر را پذیرفته و با چند استدلال سخن خود را مدلل کرده است. در برابر سهروردی دیدگاه ارسطویی - ابن‌سینایی را به چالش می‌کشد و کنار می‌گذارد و شناختی نو از جهان خارج ارائه می‌کند. در این مقاله، این دو دیدگاه با روشی تحلیلی و با هدف شناخت درست واقعیت، تبیین، تحلیل و ارزیابی شده است.

مهمترین مساله در تقسیم‌بندی انواع حکمت -یکی از مهم‌ترین مباحث مطرح در فلسفه اسلامی-، دلیلی است که حکمای اسلامی بویژه ابن‌سینا برای حصر اقسام حکمت نظری اقامه کرده‌اند. دلیل حصر اقسام حکمت نظری، با یک تقسیم ثنایی دائر بین نفی و اثبات، اقسام را به چهار قسم (که البته قسم چهارم آن محال است) تقسیم می‌کند. این حصر عقلی، اموری که به اراده و اختیار انسان نمی‌باشد یعنی حکمت نظری را به اموری تقسیم می‌کند که: تصور آنها بطور ذهنی و خارجی بی‌نیاز از ماده است که اصطلاحا فلسفه اولی است، یا در ذهن بی‌نیاز از ماده است ولی در خارج محتاج به ماده است که این قسم هم ریاضیات است و یا اموری هستند که چه در ذهن و چه در خارج محتاج به ماده هستند که این قسم را طبیعیات می‌نامند. قسم چهارمی هم در تقسیم قابل فرض است که در ذهن محتاج به ماده باشد ولی در خارج غیرمحتاج به ماده که این قسم صرف یک فرض است و تحقق خارجی ندارد. در این مقاله نشان داده خواهد شد که این حصر موارد نقض متعددی داشته و قابل دفاع نیست. برخی از علوم مانند علم منطق، که از نظر این فلاسفه از اقسام علوم نظری هم هست خارج از این حصر بوده و این حصر معقولات ثانیه منطقی را پوشش نمی‌دهد. همچنین الهیات بالمعنی الاخص و مجردات مثالی نیز با تقسیم فوق قابل تبیین نخواهند بود.

نگارنده در خصوص انتقادات ابوالبرکات بغدادی بر آرای فلسفی ابن سینا و بررسی آن، این موضوعات را مطرح می‌سازد :حقیقت جسم، حرکت، مکان، خلا، حیز، زمان و آن، علم و ادراک، عقل و مراتب آن، جوهر و عرض، ذاتی و عرضی، قدم و حدوث، علت و معلول، توحید باری تعالی، علم باری تعالی، بدایت خلق، و قضا و قدر .وی ضمن تشریح عقاید فلسفی ابوالبرکات درباره مسائل یاد شده، عقاید ابوالبرکات را با عقاید ابن سینا مقایسه نموده سپس موارد اختلاف آن دو را بر شمرده همچنین نظر خود را درباره اشکالات و اعتراضات ابوالبرکات بیان کرده است .مطالب کتاب در چهارده بخش نوشته شده است : 1 در بیان حقیقت جسم، 2 حرکت، 3 در بیان وجود حرکت، 4 در بیان معنی مکان و خلا، 5 در بیان معنی زمان و آن، 6 در بیان معنی علم و ادراک، 7 عقل و مراتب آن، 8 در بیان معنی و اقسام جوهر و عرض، 9 در بیان معنی ذاتی و عرضی و اقسام آن، 10 در بیان قدم و حدوث عالم، 11 در بیان معنی علت و معلول و اقسام آن، 12 در بیان وحدت و بساطت ذات حق، 13 درباره چگونگی علم باری تعالی، 14 در بیان چگونگی صدور کثرت از وحدت، 15 در بیان معنی قضا و قدر و بخت و اتفاق .