جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محور سخن همان گونه که از عنوان پایان‌نامه بر می آید بررسی براهین اثبات خدا، از نگاه هیوم و کانت است. هدف این تحقیق مقایسه و نقد آراء این دو فیلسوف که از نخستین فلاسفه‌ایی می باشند که با شیوه‌ای نو و برون‌دینی مفاهیم و انگیزه‌های خداشناسی را بر محور عقلانیت بررسی کردند، بوده است. برای دستیابی به این مهم ضمن نگاه به آثار خود هیوم و کانت، کتابهای بعضی از منتقدین را نیز می نگریم و این پرسش را پی خواهیم گرفت که آیا با توجه به مبانی فلسفی این دو فیلسوف امکان خداشناسی نظری از نگاه ایشان وجود دارد؟ این پایان‌نامه سه بخش اصلی دارد که در پاره‌ی نخست به بررسی آراء هیوم می پردازد. این بررسی را با کتاب تاریخ طبیعی دین، و سپس با نگاه به کتاب گفتگوهایی درباره دین، درباره دین طبیعی و پژوهش در بنیان‌های فهم بشر، سنجش‌های فلسفی هیوم درباره‌ی برهان نظم و کیهان‌شناختی بررسی می‌شوند. در آغاز پاره‌ی دوم، خداشناسی کانت، و بینش او درباره‌ی براهین اثبات خدا و فلسفه‌ی اخلاق و بیان ویژگی‌های خرد عملی کانتی بررسی می گردد و سپس، تفکر خداشناسی او تحلیل می گردد. در پاره‌ی سوم، به صورتی گذرا و اجمالی برخی همانندی‌ها و ناهمانندی‌های این دو بیان می شوند. همان‌گونه که در روند نوشتار مشاهده خواهد شد، شناخت نظری مفاهیم و اثبات عقلانی برهانهای اثبات خدا، و گزاره‌های فراطبیعی با توجه به مبانی هیوم و کانت ناممکن می نماید و این دو نمی‌توانند سخن از شناخت مفاهیم دینی بزنند. البته با این تفاوت که کانت با جدایی بود از نمود، گونه‌ای دین طبیعی برای خود می سازد که غایتی کاملاً اخلاقی دارد. این رساله تنها آغاز راه بررسی و مقایسه آراء این فیلسوفان است و هنوز مسایل و پرسش‌های فراوانی بی پاسخ می ماند که باید در آینده (البته با نگاه به این رساله) بدان پرداخت.

خوانش مفهوم خدا نزد علامه حلی براساس دو مفهوم «وجوب‌وجود» و «کمال» است و این دو مفهوم مبنا برای تبیین معناشناسی صفات قرار می‌گیرد. مفهوم «وجوب‌وجود» مفهومی فلسفی است که از فلسفه مشاء وارد بحث کلامی متکلمان مدرسه «حله» شده است و مفهوم «کمال» بااینکه پیش‌فرض بحث از صفات و حتی اثبات وجود خداست؛ اما در کلام اسلامی کمتر به آن پرداخته شده است. نسبت این دو مفهوم در خداشناسی و تبیین صفات خدا نزد علامه حلی مسأله نوشتار حاضر است و پرسش این است: نسبت «وجوب‌وجود» با «کامل مطلق» چیست؟ آیا این دو مفهوم قابل تحویل به یکدیگر هستند یا به‌صورت دو مفهوم مستقل مبنای صفات قرار می‌گیرند؟ مفهوم کمال برای علامه حلی، با تمام و فوق‌تمام بودن بیان شده است و در تحلیل معناشناسی صفات اعم از صفات ایجابی و سلبی مفهوم «کمال» پیش‌زمینه و پیش‌فرض است؛ اما مفهوم «وجوب‌وجود» مبنا در تحلیل معناشناسی بعضی از صفات سلبی و ایجابی است. براین اساس در این نوشتار با تبیین معناشناسی مفهوم کمال و وجوب‌وجود، و بررسی معنایی صفات براساس آن دو مفهوم، از جهاتی به رابطه تساوق میان دو مفهوم وجوب‌وجود و کمال می‌رسیم؛ به‌این‌معنا که باسلبِ کمال، وجوب‌وجود بی‌معنا و با سلبِ وجوب‌وجود، کمال نسبی خواهد شد. ازآنجاکه این مسئله بحث نظری و مفهومی است، روش آن نیز توصیفی و تحلیلی است؛ با تحلیل مفهومی صفات قرآنی و تبیین فلسفی آنها مبتنی‌بر «کمال»، فایده عملی نیز بدست می‌آید.

اعتقاد به وحدت مفهومی وجود اعتقادی فراگیر و مورد قبول همه فلاسفة اسلامی است. ایشان بر این باورند که وجود علی‌رغم کثرت مشهود در عالم تحقق، دارای مفهومی واحد در ذهن است که به ‌صورت مشترک بر همه مصادیق آن صدق می‌کند. ضمن آنکه اغلب ایشان وحدت مفهومی وجود را دال بر وحدت حقیقت آن دانسته‌اند و حتی بعضی اعتقاد به بداهت این دلالت دارند. البته وجوه متعددی بر دلالت وحدت مفهومی وجود بر وحدت حقیقت آن ذکر شده که در این مقاله به روش تحليلي ـ‌ توصيفي به این وجوه خواهیم پرداخت.

عارفان در اثبات مسأله «وحدت وجود» که اساس علم عرفان است تلاش‌های متعددی کرده‌ وادله‌ گوناگونی ارائه کرده‌اند. این پژوهش، ضمن بهره‌مندی از ادله عرفا، می‌کوشد بعد از تبیین معنا و محتوای وحدت وجود در عرفان، روش نوینی در اثبات محتوای وحدت وجود ارائه کند. در این پژوهش، پنج مرحله برای اثبات همه محتوای وحدت شخصی وجود، تنظیم شده است: (1. وجود مطلق به اطلاق مقسمی تحقق خارجی دارد؛ 2. وجود مطلق، واجب بالذات است؛ 3. وجود مطلق واجب بالذات، واحد است و کثرت بردار و مشکک نیست؛ 4. موجودات (مخلوقات)، حقیقتا وجود نیستند؛ 5. کثرات، اطوار، شئون، مظاهر و آیات آن وجود حقیقی هستند) و برای هر یک، براهینی بیان شده و بعد از جمع بندی، همه محتوای وحدت وجود، اثبات شده است.

در دیدگاه­های آیت الله شاه­آبادی (ره) دید عرفانی بر نگاه فقهی، کلامی غلبه دارد. مبنای همۀ اندیشه­های او از آموزۀ فطرت گرفته شده است. خداوند عاشق خود و کمالش و عالم، تابش و محضر خداست. خودنمایی و اظهار کمال انگیزۀ افعالش است. حق دو ظهور علمی و فعلی دارد که موجب ظهور عوالم گوناگون در قوس نزولی می‌شود و آنها در طول هم­اند. غایت و هدف فعل حق خود اوست. از دید ایشان به حکم فطرت انسان، عالم دیگری وجود دارد که در آن راحتی کامل و حیات جاودانی است. مرگ انتقال از نشئۀ دنیوی به حیات برزخی و اخروی است. برزخ ویژگی­های عالم ماده و عوالم بالاتر را با هم دارد و انسان صورت ملکوتی اعمالش را در آخرت می‌یابد. در پایان این نتیجه حاصل می‌شود ایشان با آموزۀ محوری خود؛ یعنی فطرت علاوه بر نگاه عرفانی در باب خدا و آخرت، شبهات بسیاری را در مورد مسأله شرور، شیطان، جسم انگاری خدا و رجعت و... پاسخ می‌دهد.

يكي از مسائل مهم در مباحث انسان‌شناسي، مسئلة جايگاه «عمل» در وجود انسان و نقش آن در رسيدن او به كمال است. از نظر ملاصدرا، هر عملي كه انسان انجام ميدهد، حقيقت آن در درون نفس او شكل ميگيرد؛ بدين صورت كه افكار و اعتقادات منشأ پيدايش گرايشها و احساسات در انسان ميگردد و وجود گرايشها و عواطف باعث ايجاد عزم و اراده بر انجام عمل ميشود. بنابرين، عمل ظاهري نمود و جلوه‌يي‌از افكار، نيات، احساسات و تمايلات انسان است و تأثير مستقيم بر شكل گرفتن حقيقت انسان ندارد، بلكه تنها بروز و ظهور حقيقت نفس انساني است. به اين ترتيب، حقيقت و باطن عمل همان صور و ملكات نفساني است كه در آخرت نيز پديدآورندة بدن مثالي و اخروي خواهد بود. در واقع، انسانها‌ از طريق عمل، خود را در جهان بيروني جلوه‌گر ميسازند. بنابرين، اين سخن كه عمل علت پيدايش حالات و صفات در نفس است و در صورت تكرار باعث پيدايش ملكات نفساني در انسان ميشود، از نظر ملاصدرا صحيح نيست. او معتقد است عمل محصول حالات و تمايلات انساني است و صرفاً نقشي واسطه‌يي ميان نفس انساني و جهان مادي و بيروني دارد. البته عمل بطور غيرمستقيم بر شكل‌گرفتن افكار و انديشه‌هاي جديد و بدنبال آن، احساسات و تمايلات نو، تأثير ميگذارد.

نظریه‌ی «وجود منبسط» یکی از ارکان مهم عرفان نظری و حکمت متعالیه به شمار می‌آید. «وجود منبسط» در آثار مختلف بزرگان عرفان نظیر ابن عربی، قونوی و فنّاری با نام‌هایی مانند «نَفَس رحمانی»، «خلق مخلوقٌ به»، «حقیقه‌الحقائق»، «فیض عام» و ... به کار رفته است. ملاصدرا نیز به تبع عالمان عرفان نظری، اما با بیانی حِکمی از این نشئه‌ی وجودی در آثار خود بحث کرده است و باعث ایجاد تفسیرهای نوینی از مباحثی نظیر «علت و معلول» و «صادر نخستین» و باعث ورود مبحث «وحدت شخصی وجود» به فسلفه‌ی اسلامی شده است. در این نوشتار سیر تطوّر فلسفی وجود منبسط و این که ملاصدرا از چه طریقی این نشئه-ی وجودی را اثبات می‌نماید، اشاره می‌شود. این سیر، از اثبات معنوی وجود آغاز گشته و تا اثبات وحدت شخصی وجود پیش می‌رود. وحدت در کثرت و کثرت در وحدت نیز از جمله مباحثی است که در حکمت متعالیه از همین مجرا سرچشمه می‌گیرد. برخی از چهره‌های حِکمی نظیر مرحوم ملامحمد نراقی و مرحوم ملا آقا علی مدرس زنوزی، انتقاداتی را به وحدت شخصی و تقسیمات وجود از منظر ملاصدرا داشته‌اند که در این نوشتار به آنها پرداخته شده و پاسخ‌هایی که از جانب برخی بزرگان فلسفه و عرفان برای این انتقادات بیان نمودند، بررسی شده است.

هدف: هدف نگارنده در این رساله تبیین تقارب، همسانی و سازگاری وحدت‌وجود عرفانی با عنوان توحید ناب با توحید مستفاد از آیات و روایات (منبع اصیل اسلامی) است هرچند این مهم به‌صورت پراکنده در کتب عرفانی وجود دارد اما در این رساله کوشش شده است تا به‌صورت اثری ویژه و مستقل و تخصصی موردبررسی قرار گیرد. این تبیین همچنین می‌تواند پاسخ گوی شبهات متعدد وارده از سوی مخالفان و موجب تقریب میان دیدگاه‌های مختلف باشد.روش‌شناسی پژوهش: روش ما در این رساله، روشی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای در مبانی عقلی و نقلی است و علاوه بر بهره‌مندی از کتاب‌ها و مقالات، از نرم‌افزارهای مختلف عرفانی، فلسفی، کلامی و ... که مشتمل بر کتاب‌های از عالمان است نیز استفاده‌شده است. در فصل 3 با توجه به دیدگاه بنیان‌گذار عرفان نظری (ابن عربی) و شارحان این مکتب، مبانی عرفانی مسئله باهدف دست‌یابی به مبنایی استوار در انطباق با آیات و روایات، ارائه‌شده است. در فصل 4 به اشکالات برخی منتقدان در مورد مبانی عرفان نظری یا دلایل و نتایج به‌دست‌آمده از کشف و شهود پرداخته و پاسخ گفته‌ایم. در فصل 5، آیات، روایات و ادعیه مأثوره را که مثبِت و منطبق با دیدگاه مطرح‌شده است بیان کرده و به‌اختصار توضیح داده‌ایم که «توحید ناب» در عرفان نظری منطبق با آیات و روایات است؛ و نهایتاً در فصل ششم نیز به نتیجه‌گیری و جمع‌بندی و نیز پیشنهاد‌هایی در مورد تحقیقاتی در این زمینه پرداخته‌ایم.یافته‌ها: با بررسی آیات و روایات در کنار دیدگاه‌های مختلف به این مهم دست‌یافتیم که بر اساس دیدگاه‌های غیرعرفانی، لازم است که بسیاری از آیات و روایات، توجیه، تأویل یا ... شوند اما بر اساس دیدگاه عرفانی علاوه بر تبیین ظاهر این متون، بعضاً، لایه‌ها و از آن‌ها بر ما آشکار می‌شود.نتیجه‌گیری: سرانجام به این نتیجه دست‌یافته‌ایم که علاوه بر آیات و روایات متعدد به‌عنوان مصادیقی برای تبیین وحدت‌وجود (به‌عنوان توحید ناب عرفانی) بسیاری از گزاره‌های دینی نیز مستقیماً (بدون تأویل یا توجیه) به این دیدگاه ناظر است. لذا این مهم می‌تواند راه گشای جویندگان در این خصوص بوده که با مراجعه به آیات و روایات، مسئله یادشده را مورد کندوکاو قرار دهند.

این تحقیق به مبانی عرفانی و فلسفی "ابن عربی و ملاصدرا" در باب وحدت وجود می پردازد. ابن عربی بزرگترین انقلاب را در تاریخ عرفان اسلامی بوجود آورد. برای اولین بار، او آموزه های عرفانی را در قالب عرفان نظری با محوریت "وحدت وجود" نظم بخشید. او برخلاف فلاسفه پیشین، اعتقاد داشت که تنها راه کشف وجود بوسیله شهود و تجربه انجام می شود. لذا او نتوانست یک سیستم عقلی و منطقی از آموزه های عرفانی ارائه دهد. و عرفان اسلامی به کمال خود نرسید. ملاصدرا کسی بود که انقلاب دوم را ایجاد کرد که فلسفه متعالیه شناخته می شود. او با مبانی در این سیستم ( اصالت وجود، وجود تشکیکی، حرکت جوهری و...)، دو تفسیر از وحدت وجود ارائه داد؛ 1. وجود تشکیکی 2. وحدت شخصی وجود. او همچنین با تحلیل دقیق از حیثیات گوناگون همانند " حیثیات تعلیلیه و تقییدیه و اطلاقیه" و تقسیم حیثیت تقییدی به " نفادی و اندماجی و شأنی" از نظریه وجود تشکیکی به وحدت شخصی وجود انتقال پیدا می کند و تبیینی علی ارائه می دهد و کشف می کند که معلول ذاتی مجزا از علت نیست بلکه ظهور و شأن آن هست. نهایتا او با این تحلیل دو برهان بر وحدت شخصی وجود ارائه می دهد که یکی بر اساس اصل علیت و یکی بر اساس صفت بساطت و عدم تناهی اوست. بنابراین ملاصدرا توانست با حکمت متعالیه خود و مبانی عقلی در آن، عرفان اسلامی را نظم ببخشد.